:: Дигитална библиотека при НУУБ „Св. Климент Охриски“

UDK 0/9. ISSN 0420-0950 МАКЕДОНСКО НАУЧНО ДРУШТВО – БИТОЛА ...

UDK 0/9. ISSN 0420-0950

МАКЕДОНСКО НАУЧНО ДРУШТВО – БИТОЛА

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
MACEDONIAN SCIENCE SOCIETY – BITOLA

REPUBLIC OF MACEDONIA

п р и л о з и
C O N T R I B U T I O N S

17-18

БИТОЛА - 2014 - BITOLA

ПРИЛОЗИ X Бр. 17-18 1 - 220 БИТОЛА, 2014

СПИСАНИЕ НА НАУЧНИ И СТРУЧНИ ТРУДОВИ НА ЧЛЕНОВИ НА
МАКЕДОНСКОТО НАУЧНО ДРУШТВО - БИТОЛА

17-18, 2014, X, 1-220, (ISSN 0420-0950)

Адреса на издавачот

Македонско научно друштво – Битола, Ленинова бр. 39, п.фах 145
Р. Македонија

Списанието излегува двапати годишно или како двоброј, бесплатно

Уредувачки совет

д-р Константин Петковски (претседател), д-р Дијана Христовска, д-р Нико
Јанков, Панде Петровски, Никола Миновски, Здравко Божиновски, доц. д-р

Валентина Илиева, д-р Аница Ѓоргиева.

Редакциски одбор
Проф. д-р Миле Д. Миќуновиќ (главен и одговорен уредник), Добре Тодоровски
(уредник), Александра Сокароска (технички уредник), Здравко Божиновски, д-р
Весна Калпаковска, д-р Александар Литовски, м-р Емилија Јашовиќ – Сивеска

________________________________________________________

COLLETION OF PAPERS OF THE
MACEDONIAN SCIENCE SOCIETY – BITOLA

17–18, 2014, X, 1-220, (ISSN 0420-0950)

Author's address
Macedonian Science Society - Bitola, Leninova br. 39, P.O BOX 145 - Macedonia The

issiue appears twice a year or as two - number, free of charge

Editorial Council
prof. PhD Konstantin Petkovski (Chairman), PhD Dijana Hristovska, MD Niko Jankov,
Pande Petrovski, Nikola Minovski, Zdravko Bozhinovski, asst. PhD Valentina Ilieva,

PhD Anica Gjorgjirva

Editorial Board
prof. PhD Mile D. Mikjunovikj (Editor-in-chief), Dobre Todorovski (Editor),
Aleksandra Sokaroska (technical editor), Zdravko Bozhinovski, PhD Vesna

Kalpakovska, PhD Aleksandar Litovski, MA Emilija Jashovikj - Siveska

С О Д Р Ж И Н А

ПРЕДГОВОР..................................................................................................................7

ОПШТЕСТВЕНИ НАУКИ

Катерина КАРЕСКА
Родова еднаквост на пазарот на труд во Република Македонија.............................................11

Весна МИЦАЈКОВА
Cost-to-income-показател - мерило за ефикасност на банките..................................................22

Весна МИЦАЈКОВА
Потенцијалните слабости на системот за осигурување депозити на Република Македонија
.........................................................................................................................................................32

Александра СОКАРОСКА
Советодавна работа со неуспешните ученици според стиловите на учење............................41

ПРАВНИ НАУКИ

Благојче СТЕВОСКИ
Доказите и човекот како најчести извори на докази во кривичната постапка........................51

Благојче СТЕВОСКИ
Превентивните мерки во насока спречување на криминалитетот за време на туристичката
сезона во туристичките места.......................................................................................................65

ПРИМЕНЕТИ НАУКИ И МЕДИЦИНА

Миќун МИЌУНОВИЌ, Љубица МИЌУНОВИЌ, Миле МИЌУНОВИЌ

Кожна метастаза – првична манифестација на белодробна малигна болест...........................81

Миле МИЌУНОВИЌ, Миќун МИЌУНОВИЌ, Славчо ИВАНОСКИ,
Љубица МИЌУНОВИЌ,

Клавус и остеомиелитис...............................................................................................................91

Елизабета ПОПОВА РАМОВА, Ирина БОЖИНОВСКА,
Билјана АНГЕЛОВСКА, Никола ЛОЗАНОВСКИ, Зоран СТАВРЕВСКИ

Алтернативните методи за лекување како избор на третман кај студентите
физиотерапевти............................................................................................................................102

Петар АВРАМОВСКИ, Павлина ЈАНАКИЕВСКА, Мери КОНЕСКА,
Александар ШИКОЛЕ

Ризик фактори за кардиоваскуларен морталитет кај пациентите на дијализа.....................112

ТЕХНИЧКИ НАУКИ

Билјана MАТЕВСКА
Дистрибуирани податочни системи дизајн и имплементација...............................................127

Билјана МАТЕВСКА, Љубица КАНЕВЧЕ, Константин ПЕТКОВСКИ
Системи за поддршка при одлучувањето..................................................................................137

Игор СЕКОВСКИ
Нови технологии за поефективна работа со помалку загадување на термоелектраните кои
користат јаглен како гориво.......................................................................................................148

ЛИТЕРАТУРА И ЛИНГВИСТИКА

Христо ПЕТРЕСКИ
Новото и необичното во современата авторска бајка..............................................................161

Христо ПЕТРЕСКИ
Пролегомена за убавото и убавината во современата македонска поезија...........................170

Анита АНГЕЛЕВСКА
Фројдовиот психоаналитички концепт во Дуња Ѓузели и царскиот син...............................181

ПРИЛОГ

Добре ТОДОРОВСКИ
Здравко Божиновски и неговите eдинаесет национални и интернационални награди од
областа на науката и литературата............................................................................................193

Живко ЛОЗАНОВСКИ
Прилог кон историјата на селата Крани и Арвати во Долна Преспа.....................................199

Ѓорѓи ДИМОВСКИ-ЦОЛЕВ
Нови сознанија за депортираните евреи од Битола..................................................................206

IN MEMORIAM

СТОЈАН АПЧЕВСКИ..............................................................................................................215

ПРИМ ПРОФ. Д-Р ЕРИК ЛИС...............................................................................................216

T A B L E O F C O N T E N T S

PREFACE .......................................................................................................................7

SOCIAL SCIENCE

Katerina KARESKA
Gender equality in the labor market in the Рepublic of Мacedonia.............................……….......11

Vesna MICAJKOVA
Cost/income ratio – measure of banks’ efficiency………………………………………………..22

Vesna MICAJKOVA
Potential weaknesses of Macedonian deposit insurance system………………………………….32

Aleksandra SOKAROSKA
Advisory work with the unsuccessful students according to the learning styles………………….41

LAW SCIENCE

Blagojche STEVOSKI
The evidence and the human as the most common sources of evidence in the criminal
procedure………………………………………………………………………………………….51

Blagojche STEVOSKI
Preventive measures in the light of prevention of crime during tourist season and in tourist places
.........................................................................................................................................................65

EMPLOYABLE SCIENCE AND MEDICINE

Mikjun MIKJUNOVIKJ, Ljubica MIKJUNOVIKJ, Mile MIKJUNOVIKJ

Skin metastasis – primary manifestation of malignant lung disease………………………..…….81

Mile MIKJUNOVIKJ, Slavcho IVANOSKI, Mikjun MIKJUNOVIKJ,
Ljubica MIKJUNOVIKJ,

Clavus and osteomyelitis…………………………………………………………………....…….91

Elizabeta POPOVA RAMOVA, Irina BOZHINOVSKA, Biljana ANGELOVSKA,
Nikola LOZANOVSKI, Zoran STAVREVSKI

Alternative methods of treatment like a choice of treatment by the physiotherapist…………...101

Petar AVRAMOVSKI Pavlina JANAKIEVSKA, Meri KONESKA,
Aleksandar SHIKOLE

Cardiovascular mortality risk factors in hemodialysis patients………………………………….112

TECHNICAL SCIENCE

Biljana MATEVSKA
Distributed file systems design and implementation....................................................................127

Biljana MATEVSKA, Ljubica KANEVCE, Konstantin PETKOVSKI
Decision support systems.............................................................................................................137

Igor SEKOVSKI
New technologies in coal-fired thermal power plants for more effective work with less
pollution.........................................................................................................................................148

LITERATURE AND LINGUISTICS

Hristo PETRESKI
The new and the unusual in the contemporary author’s fairytale..................................................161

Hristo PETRESKI
Prolouge about the beautiful and the beauty of the contemporary macedonian poetry.................170

Anita ANGELEVSKA
Freud’s Psychoanalyticconcept in Dunja Gjuzeli and the King’s son...........................................181

APPENDIX

Dobre TODOROVSKI
Здравко Божиновски и его одинадцать национальных и интернациональных награждений в
области науки и литературы.......................................................................................................193

Zhivko LOZANOVSKI
Appendix to the history of the villages Krani and Arvati in Dolna Prespa...................................199

Gjorgji DINOVSKI-COLEV
New knowledge about the deported Jews from Bitola..................................................................206

IN MEMORIAM

STOJAN APCHEVSKI...............................................................................................................215

LEES ERIC MSc. PhD. F.I. Biol……………………………………………………..………..216

ПРЕДГОВОР

„Прилози“ во минатата година го исполни најголемиот дел од
она што го посакувавме: постојаните рубрики сè уште Ве
интересираат, се бара и се чита од вас, се печати на сè поголем
број страници, интересот за публикување на стручни/научни
трудови се зголемува, се подига нивниот квалитет.

„Прилози“ било и ќе биде списание на научни и стручни

трудови на членовите на Македонското научно друштво – Битола
и затоа мора да чувствуваат грижа на совест оние творци кои
имаат што да кажат, а остануваат рамнодушни кон животните
проблеми и дилеми со кои секојдневно се судрува современиот човек.
Научникот е научник само кога е со исправен грб, со грб како во
него да има кол. Тоа значи, научникот секогаш, секаде и секому да
ја кажува само вистината, иако таквиот став е проследен со
жртви. Секогаш подобро и најдобро поминувале и поминуваат
„сончогледите“, но тие се за еднократна употреба, а тие со
исправен грб се столбови и за иднината.

Со такви очекувања, ја користам приликава да изразам

срдечни и пријателски наклоности кон сите членови на
Македонското научно друштво од Битола и искажам подршка во
сите племенити настојувања за унапредување на човештвото,
зашто никогаш не е доволно знаење, многу култура и вишок здравје.

Проф. д-р сци. Миле Д. Миќуновиќ

ОПШТЕСТВЕНИ НАУКИ

УДК 331.5:305(497.7)"2009/2011"
331.5:305(4-672EU)"2009/2011"

РОДОВА ЕДНАКВОСТ НА ПАЗАРОТ НА ТРУД ВО

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Катерина Кареска1
1Докторант при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“,

Економски Институт- Скопје
Апстракт

Состојбата на родовата еднаквост на пазарот на трудот е
феномен коjшто се повеќе добива на значење како во земјите на
Европската Унија, така и во Република Македонија. Родовата
еднаквост во Р. Македонија е загарантирана со Уставот од 1991
година и како фундаментално човеково право претставува една од
најважните цели и приоритети на државата.

Родовата интеграција и балансираното учество на мажите и
жените на пазарот на трудот претставува круцијален индикатор за
понатамошно делување и иницирање на политики кои ќе го
подобрат општественото живеење. Истовремено, вработеноста како
посебен елемент на економскиот систем во Р. Македонија се
карактеризира со многу неповолна полова структура поради
нестабилните економско-социјални услови во земјата и
неусогласеноста на расположливите и потребните профили на
пазарот на труд.

Целта на овој труд е да се даде одредена опсервација на
моменталната состојба и анализа на пазарот на трудот и
позиционираноста на родовата еднаквост, како и да се дадат
препораки до носителите на одлуки за тоа во која насока треба да се
креираат политиките поврзани со пазарот на трудот и другите
корелативни политики.

Идејата е да се даде придонес кон полесен пристап на пазарот
на труд, подеднаков третман на мажите и жените, постигнување на
поголема стапка на вработеност, намалување на стапката на
невработеност и обезбедување пристојни услови за работа.
Клучни зборови: Родова еднаквост, родова интеграција, пазар на
труд, стапка на вработеност, стапка на невработеност.

1 м-р Катерина Кареска е Докторант при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“,
Економски Институт- Скопје

GENDER EQUALITY IN THE LABOR MARKET IN
THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Abstract

The state of gender equality in the labor market is a phenomenon
which continually acquires increased significance, as in the European
Union, so in the Republic of Macedonia. Gender equality in Republic of
Macedonia is legally guaranteed by the Constitution, since 1991 and it is
considered a fundamental human right and one of the most important
goals and priorities of the state.

Gender integration and the balanced participation of men and
women on the market of labor represent a crucial indicator of the future
effects and initiatives of policies intended to improve social existence.

At the same time, the employment as an individual element of the
economic system in Macedonia is characterized by a greatly inconvenient
gender structure due to the instable socio-economic environment in the
country and the discrepancies of the available and the demanded profiles
in the labor market.

The purpose of this paper is to make a particular observation and
analysis of the momentary state of the labor market and the position of
gender equality, as it also tends to give recommendations to decision
makers about the direction of policies related to the labor market and
other correlative policies.

The idea is to give a contribution to easier access to the labor
market, equal treatment of men and women, achieving a higher rate of
employment, reducing unemployment and providing decent working
conditions.

Key words: gender equality, gender integration, labor market,
employment rate, unemployment rate.

Поим за родова еднаквост и родова интеграција

Родовата еднаквост како општествено прашање за првпат се
разгледува во 1995 година на Четвртата светска конференција на
Обединетите Нации за жените одржана во Пекинг. Родовата
еднаквост како посебна категорија на сите специфичности и
карактеристики на мажите и жените ги отсликува основните белези
помеѓу нив. Имено, родовата еднаквост ги подразбира различните
однесувања, аспирации, потребите на мажите и жените третирани и
вреднувани подеднакво. Во суштина, тоа значи дека не треба да се
прават дистинктивни разлики во однос на нивните права,
одговорности и можности. Со родовата еднаквост прецизно се
укажува на фактот дека и мажите и жените се подеднакви носители
во достигнувањето на одржлив развој.

Разбирањето на економската позиција на жената е дел од
мултидимензионалната сфера на социјалниот статус, изворите и
можностите за нејзино функционирање. Процесот на постигнување
еднаквост е огромна одговорност пред се на жените кои ја
застапуваат тезата дека се со подеднаква важност со мажите во сите
сфери на живеење. Посебно се важни промоцијата, но и поддршката
на женските права од страна и на жените и на мажите. Во основа,
тоа бара демократска атмосфера на разбирање и почитување.
Прашањата поврзани со оваа проблематика треба јасно да се
искажуваат и да се има особена отвореност кон нивно разгледување.

Родовата интеграција (Gender mainstreaming) претставува
интегрирање на родовата перспектива во секоја фаза на процесот на
градење, донесување, спроведување, следење и евалуација на
политики, притоа, имајќи го во предвид промовирањето и
унапредувањето на еднаквоста меѓу жените и мажите. За да се
постигне повисок степен на родова интеграција потребни се силна
волја, посветеност и разбирање на сите структури и чинители во
општеството. Интегрирањето на родовата еднаквост во
општествените текови е од исклучително значење заради тоа што
подразбира институционална структура создадена да го промовира
женското унапредување и сигурноста дека жените ги уживаат
своите човекови права. Механизмите кои се променуваат за
имплементација на политиките на еднакви можности особено во Р.
Македонија се: женските НВО и политички партии, Платформата за
акција донесена на Пекиншката Конференција во 1995 година,
процесите и стратегиите за зачленување во Европската Унија и сл.

Поконкретно, во Р. Македонија стратегиите за еднакви можности се
спроведуваат претежно преку серија национални документи
ратификувани од страна на Парламентот на Р. Македонија. Меѓу
нив се: Универзалната Декларација за човекови права од 1948
година, Пекиншката Платформа за акција од 1995 год.,
Конвенцијата за елиминирање на сите форми на дискриминација на
жената (CEDAW) од 1979 год., и др. На 29 мај 2006 година е
донесен и Законот за еднакви можности на жените и мажите во
Република Македонија. Исто така, во мај 2000 година Владата на Р.
Македонија го усвои Националниот план за акција за родова
еднаквост. Во суштина, тоа значи Легална институционална рамка
што во себе инкорпорира:

• законска рамка (Уставот на Р. Македонија, како и Законот за
еднакви можности),

• национален план за акција,
• комисии за еднакви можности при локалните самоуправи,
• омбдусман,
• голем број НВО,
• родови студии и сл.

Состојбата на пазарот на труд во Р. Македонија

Состојбата на родова еднаквост на пазарот на труд е феномен
којшто се повеќе добива на значење. Пазарот на трудот се дефинира
како повеќефакторски пазар на кој се врши „купопродажба“ на
специфичната услуга - труд (работа). Пазарот на труд се организира
на различни нивоа и институционални структури, при што се
јавуваат голем број варијации во конкурентското пазарно
однесување како од страна на понудата, така и од страна на
побарувачката на работна сила. Пазарот на труд е условен од повеќе
фактори кои се рефлектирачки детерминанти врз вкупната пазарна
интеракција. За да може да се предлагаат политики за подобрување
на ситуацијата на родовата еднаквост на пазарот на труд, претходно
треба да се земе во предвид актуелната состојба, како и факторите
кои влијаат на таквата состојба. Според МОТ2 главна цел е
унапредување на правата на работно место, охрабрување на

2 Меѓународна организација на трудот посветена на подобрување на можностите
за жените и мажите да добијат пристојна и продуктивна работа во услови на
слобода, еднаквост, сигурност и човечко достоинство

можностите за пристојно вработување, подобрување на социјалната
заштита и зајакнување на социјалниот дијалог. Исто така, во
соработка со МОТ донесена е и НППР3 којашто е во согласност со
националната стратегија за вработување, Оперативната програма за
развој на човечки ресурси и сл.
ЕУ 27 2009 2012 2011
Вработеност
на жени

58.4%

58.2%

58.5%

Вработеност
на мажи

70.7%

70.1%

Табела бр.1 Вработеност на мажи и жени
Извор: Евростат

Од приложената табела бр.1 за вработеноста на мажите и
жените во ЕУ 27 за периодот од 2009 до 2011 година се гледа дека
процентот на вработеност на жени во сите три последователни
години е приближно ист. Ист е случајот и во поглед на вработеноста
на мажите. Забележливи се мали осцилации и во двете категории, но
останува видлива процентуалната разлика на вработеност во поглед
на родовата еднаквост. Со други зборови, процентот на вработеност
на мажите и понатаму останува повисок во споредба со процентот
на вработени жени. Забележлив е родовиот јаз во континуираното
вработување меѓу мажите и жените.
ЕУ 27 2009 2010 2011
Невработеност
на жени

9.0%

9.6%

9.8%

Невработеност
на мажи

9.1%

9.7%

9.6%

Табела бр.2 Невработеност на мажи и жени
Извор: Евростат

Процентот на невработеност на мажите и на жените во ЕУ 27
во тригодишниот период кој е прикажан во дадената табела бр. 2
иако е релативно низок, укажува на фактот дека и во двете
категории тој сепак расте. Ако тој процент кај жените во 2009
година изнесувал 9, во 2011 година се покачил на 9.8 %. Кај

3 Национална програма за пристојна работа каде што се утврдени стратегиските
приоритети за период 2010-2013 год.

машката популација невработеноста од 9.1% во 2009 се покачил на
9.6% во 2011 година.

Разгледувањето на родовата еднаквост како посебна
варијабла на пазарот на трудот, односно опсервацијата на работната
позиција на жените во однос на мажите, не може во целост да ја
објасни комплексната поврзаност. Се уште се забележува постоење
на разлики и диспропорции во стапката на вработеност.

Неповолностите со кои се соочуваат жените на пазарот на
трудот споредено со мажите, се чинат се позастрашувачки, особено
со зголемување на активното население. Исто така, не треба да се
заборави дека жените во просек помалку заработуваат од мажите.
Вработувањето според економскиот статус и полот е прикажан на
табела бр. 3.
Статус на
вработеност

Број Структура по
статус во %

Структура по пол
во %

жени мажи жени мажи Жени мажи
вработен 193

959
269 116 76 69 42 58

работодавец 9 121 27 633 3 7 25 75

самовработен 14 988 68 563 6 18 18 82

Неплатен
семеен
работник

38 054

23 651

Вкупно 256
122

388 963 100 100 40 60

Табела бр.3 Вработеност според економскиот статус и пол во 2011
год. во Р. Македонија
Извор: Анкета за работната сила, Завод за статистика на Р.
Македонија

Од приложената табела бр.3 се гледа дека од вкупниот број
на вработени во Р. Македонија во 2011 година 42% се жени, а 58%
се мажи. И уште тука паѓа во очи разликата и половата нееднаквост
при вработувањето. Драстична диспропорција меѓу мажите и
жените постои во категоријата работодавец: само 25% се жени, а
75% се мажи. Голема е разликата меѓу жените (18%) и мажите (82%)
кои се одлучиле да работат за сопствена сметка. И ако се погледне
четвртата категорија ќе се воочи големата разлика меѓу жените
(62%) и мажите (38%) кои влегуваат во категоријата неплатен
семеен работник. Според структурата по статус, жените со 76% се
пред мажите со 69% од вкупниот број на вработени жени/мажи во

категоријата вработени. Во категоријата работодавец сликата е
сосем поинаква: само 3% од вкупниот број на жени се работодавци,
а 7% се работодавци од вкупниот број на ангажирани мажи. Само 6
% од вкупниот број на вработени жени се самовработени, додека кај
мажите тој изнесува 18%. Моќта и силата на работодавците во однос
на жените и мажите се највидливи во категоријата неплатен
работник. Од вкупниот број на работоспособни жени, на 15% не им
е платен вложениот труд, а кај мажите изнесува само 6%. На крајот
од табелата се гледа дека од вкупниот број на вработени во сите
наведени категории 40% се жени а 60% се мажи. Овие параметри
уште еднаш го потврдуваат дикриминаторскиот однос кон жената и
скратување на еднаквост и рамноправност со мажите.

Активно население
Вкупно

Лица/статус по пол
940 048

Процент (%)
100

Мажи 569 987 60.6
Жени 370 061 39.4
Вработени
Вкупно

645 085

100

Мажи 388 963 60.3
Жени 256 122 39.7
Невработени
Вкупно

294 963

100

Мажи 181 024 61.4
Жени 113 939 38.6
Неактивно население
Вкупно

716 166

100

Мажи 258 301 36.1
Жени 457 865 63.9
Табела бр.4 Стапка на вработеност и стапка на невработеност на
мажи и жени во Р. Македонија за 2011година
Извор: Анкета за работната сила, Завод за статистика на Р.
Македонија

Анализирајќи ја табелата бр.4 во која се дадени податоци за
вработеност и невработеност на активното население (мажи/жени),
видлива е разликата (од приближно 20%) меѓу вработените мажи
(60.3%) и вработените жени (39.7%). Ова јасно укажува дека сѐ
уште постои голема полова нееднаквост при вработувањето. Со
оглед на фактот дека од вкупниот број на активно население многу

поголем е бројот на мажи (569 987 или 60.6%) од бројот на жени
(370 061 или 39.4%), разбирлива е и разликата меѓу невработените
мажи (61.4%) и невработените жени (38.6%). Споменатиот процент
на невработени жени е уште еден показател кој говори за јазот што
се јавува помеѓу мажите и жените, односно родовата нееднаквост.

Според Повелбата за еднаквост на мажите и жените во
локалниот живот-20064 се дава морална и јасна посветеност на
принципот на еднаквост меѓу мажите и жените. Според оваа
Повелба „еднаквоста на мажите и жените претставува основно
право на сите и е од суштинско значење за вредноста на секоја
демократија“. Во пракса треба сите чинители во општеството да се
стремат кон нејзина примена и тоа преку 6-те основни принципи:

• еднаквоста меѓу мажите и жените е основно човеково право,
• еднаквост меѓу мажите и жените се обезбедува преку

совладување на секаков вид на дискриминација и ранливост,
• урамнотеженост во учеството на мажите и жените во

донесувањето на одлуките е предуслов за едно демократско
општество,

• елиминација на сите видови на стереотипи за да се постигне
еднаквост,

• интегрирање од родов аспект во сите активности за да се
унапреди еднаквоста меѓу мажите и жените,

• неопходност од планови за акција, програми и ресурси со кои
ќе се унапреди еднаквоста меѓу мажите и жените.
Исто така, треба да се нагласи и фактот дека Република

Македонија е потписник на сите интернационални документи кои ја
претпоставуваат еднаквоста меѓу мажите и жените како што е
Конвенцијата за елиминација на сите видови на дискриминација на
жените од 1979 година, која стапи во сила во 1991 година.
Македонија, исто така, го потпиша протоколот кон Конвенцијата за
елиминација на сите видови на дискриминација на жената (2000).

Во Република Македонија сите граѓани ги уживаат правата и
слободите без оглед на нивните разлики (Устав на Р. Македонија). И
правото на вработување промовира родова еднаквост при што се
потврдува принципот на еднаквост што значи еднакво плаќање за
еднаква работа со еднакви барања и еднаков третман.

4 European Charter for Equality of Woman and Man in Lokal life (усвоена од Советот
на Европски општини и региони)

Препораки за понатамошно делување
Врз основа на претходно кажаното, јасен е фактот дека голем

е предизвикот со кој се соочува Република Македонија за
намалување на стапката на невработеност и поттикнување на
вработеноста преку родова еднаквост. Некои од препораките кои
можат да го олеснат самиот процес се:

• јасна и ефективна комуникација помеѓу владините
институции, бизнис секторот и цивилното општество,

• интегрирање на центрите за кариера во самиот образовен
систем,

• конципирање на тренинг-програми за стручно образование
врз основа на потребите (правилна проценка на потребите и
истражување на трендовите на пазарот на труд),

• стимулирање на локалниот и руралниот развој од страна на
системот за стручно образование преку создавање на
специфични центри за специфично образование кои ќе
помогнат во надминување на дефицитарниот кадар, а со тоа
ќе им се даде подеднаков „третман“ за родова еднаквост и на
мажите и на жените,

• поголема функционалност на агенциите за вработување во
поглед на остварување на стратегиите и политиките за
вработување,

• неопходност од ефективен проток на информации на пазарот
на труд,

• директни фискални стимулации како тактики на
поддржување со цел компензирање на неповолностите со кои
се среќаваат оние кои за првпат бараат работа (без разлика
дали станува збор за мажи или за жени),

• постоење на континуирана и добра координација на обидите
на различни чинители со цел вистински да се влијае врз
намалувањето на невработеноста,

• поголема одговорност и учество на државата во
координирање на сите акции поврзани со вработувањето,

• планирање и создавање квалитетни стратегии со кои би се
решиле проблемите на пазарот на труд придружени со
соодветен мониторинг, финансии и сл.,

• мониторигот и контролата како најсоодветни механизми за
прибирање на информации не само за практичната
имплементација на стратегиите, туку и за можните начини за
надминување на пречките на кои евентуално би се наишло.

Резиме

Прашањата поврзани со родовата еднаквост и пазарот на
трудот отвораат повеќе дилеми и полемики, и затоа бараат посебен
пристап. Родовата еднаквост и пазарот на трудот треба да се
разберат како две комплементарни категории кои мораат да бидат во
постојана корелација.

Поставувањето на вакви прашања поврзани со
проблематиката на родовата еднаквост на пазарот на труд
охрабруваат преземање на суштински чекори кои ќе овозможат
подобар живот како на мажите, така и на жените.

Намалувањето на стапката на невработеност преку
вложувањето во образование и поттикнување на вработување во
депривирани области, квалитет и квантитет на себевработување со
компатибилен мониторинг, како и преземање соодветни
интервенции во борбата против постојаната дискриминација на
пазарот на трудот, и крајно, стекнување подеднакво право на глас во
процесот на одлучување, се само дел од „борбата“ за родова
еднаквост.

Summary

Issues related to gender equality in the labor market raise more
dilemmas and controversies, and therefore require a special approach.
Gender equality and the labor market needs to be understood as two
complementary categories that must be in a constant correlation.

The placement of such issues related to the matter of gender
equality in the labor market encourage taking essential steps to a better
life of both men and women.

Reducing unemployment through investment in education,
stimulation of employment in the more depraved areas, quality and
quantity of self-employment, with compatible monitoring and taking
appropriate interventions to combat continuing discrimination in the
labor market, and ultimately gaining equal voting the decision-making
process, are all just part of the "battle" for gender equality.

Користена литература

1. „Основи на микроекономијата“- Т. Фити, В. Филиповски,

Економски факултет, Скопје, 1999
2. „Политичка економија (пазарно стопанство)“- Ј. Андреески,

Институт за истражување на туризмот, Охрид, 1996
3. Стратегија за родова еднаквост на градот Скопје, Скопје, 2011
4. Локален акционен план за 2010-2012год. на град Прилеп на

Комисијата за еднакви можности меѓу мажите и жените
5. Работни материјали од работилница: Кариерни перспективи и

женското претприемништво во Македонија, јуни, Скопје, 2012
6. „Национална програма за пристојна работа“ 2010-1013, ИЛО
7. „Жените и мажите во Македонија“- Државен завод за

статистика на Република Македонија, Скопје, 2012
8. „Меѓународна и национална законска рамка за човекови права

за Македонија“- проект за поддршка на подготовката на
националната програма за развој 2005-2015 за Македонија,
базирана на милениумските развојни цели, Скопје,2011

9. http://www.stat.gov.mk/
10. www.mtsp.gov.mk
11. http://www.un.org.mk/megunarodna-organizacija-na-trudot-ilo.html
12. http://www.zvrm.gov.mk/?ItemID=F6A3F8147DA25844B8E209AF

C5D2A962
13. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/

УДК 336.71:330.4(497.7)"2002/10"

COST-TO-INCOME-ПОКАЗАТЕЛ - МЕРИЛО ЗА
ЕФИКАСНОСТ НА БАНКИТЕ

Весна Мицајкова1

1НЛБ Тутунска банка АД Скопје
Апстракт

Cost-to-income-коефициентот (CIR), како однос меѓу
вкупните оперативни трошоци и вкупните редовни приходи, e
показател на ефикасноста на финансиските институции. Целта на
овој труд е анализа на динамиката на CIR, во банкарскиот сектор на
Република Македонија. Анализата укажува на постојан пораст на
ефикасноста на македонскиот банкарски сектор, во целокупниот
разгледуван период, со исклучок на 2008 и 2009 година. Земено по
групи банки, групата големи банки остварува најголема ефикасност
во работењето, а групата средни и мали банки остваруваат
неприфатливо висока вредност на cost-to-income- показателот,
укажувајќи на потребата за преземање мерки за унапредување на
нивното работење.
Клучни зборови: Cost to income показател, ефикасност на банките,
финансиски индикатори

COST/INCOME RATIO – MEASURE OF BANKS’

EFFICIENCY
Abstract

The cost/income ratio (CIR), as an expression of the total
operating costs as a percentage of the operating income, is a measure of
banks’ efficiency. The purpose of this research article is analyses of the
CIR trend in the banking sector of Republic of Macedonia. The results
indicate permanent increase of the efficiency of the Macedonian banking
sector in the whole analyzed period, except in years 2008 and 2009. Per
groups of banks, the group of large banks shows the highest efficiency,
while the group of medium-size and the group of small-size banks have
unacceptably high value of the cost/income ratio which indicates a
necessity of working improvements.
Key words: cost/income ratio, banks' efficiency, financial indicators.

1 М-р. Весна Мицајкова, НЛБ Тутунска банка АД Скопје, ул. Водњанска бр.1,
Скопје; ул. Видое Смилевски – Бато бр. 27 1/8, Скопје; vmicajkova@yahoo.com

Вовед

Банките користат неколку коефициенти за изразување на
финансис

се презентираат на јавноста преку годишните банкарски извештаи.

Нивната основна цел е да овозможат компаративна анализа на

профитабилноста на банките. Покрај овие коефициенти, постојат

показатели што овозможуваат оперативна ефикасност меѓу

различни организации, а посебно ефикасност во однос на IT-

операциите.

Еден од коефициентите, чија основна цел е да ја мери

вкупната ефикасност на организацијата, е cost-to-income-

показателот (CIR), кој го покажува односот меѓу оперативните

трошоци и приходите. Овој показател ги изразува вкупните

оперативни трошоци на една организација, како процент од

оперативните приходи, односно ако cost-to-income-показателот е, на

пример, 40%, тоа значи дека 100 единици приход се остваруваат со

40 единици оперативни трошоци.

„Cost-to-income-показателот може да се применува кај

различни организации, но тој има специфична примена кај банките,

и претставува израз на односот меѓу вкупните оперативни трошоци

и вкупните редовни приходи. Вкупните редовни приходи се

пресметуваат како збир од нето-каматните приходи, нето-приходите

од провизии, останатите нето-финансиски приходи и од другите

редовни приходи“

. Како резултат на тоа, cost-to-income-показателот

ја покажува вкупната ефикасност на банката во целина, поради што

и се нарекува коефициент за ефикасност на банката.

Cost-to-income-показателот е инверзен коефициент:

повисокиот коефициент укажува на пониска ефикасност, а

понискиот укажува на повисока ефикасност. На пример, ако некоја

банка има cost-to-income- коефициент од 100%, тоа значи дека има

ефикасност од 0%. Многумина автори се сложуваат дека овој

коефициент во реалноста претставува индикатор повеќе за

неефикасноста, отколку за ефикасноста. Скандинавците, на пример,

го презентираат овој коефициент реципроцитетно - ако некоја банка

остварува 100 единици приход со 50 единици оперативни трошоци,

коефициентот ќе биде презентиран со вредност 2, наместо со 50%,

King, B., Efficiency Ratio – A Focal Point For Change, BenchMark Consulting

International, 2007

односно по нивната пресметка зголемувањето на коефициентот
укажува на зголемување на ефикасноста.

Со текот на годините, банкарите развиле стандарди за
интерпретација на вредноста на cost-to-income-показателот. Според
Alex Jablonowski3, финансиски консултант, „идеална вредност на
cost-to- income-показателот е од 30% до 40%; исто така, вредноста
од 40% до 50% се смета за добра и задоволителна; кај најголем број
од банките, коефициентот изнесува околу 50%. Cost-to-income-
коефициентот, со вредност од 60% и повеќе, укажува на потреба за
преземање мерки за подобрување на ефикасноста на работењето,
или за некои специјални проблеми во окружувањето“.

Преку cost-to-income-показателот, на брз и на едноставен
начин се утврдува способноста на банката да ги претвори
расположливите средства во приход. Зголемувањето на cost-to-
income-показателот укажува на зголемување на трошоците или
намалување на приходите. Но, важно е да се напомене дека
различните бизнис-модели на работење на банките можат, и при
слични приходи, да генерираат различни вредности на cost-to-
income-показателите. Посветување поголемо внимание на услугите
за потрошувачите може да ја намали ефикасноста на банката, но и
да го зголеми нето-профитот. Банките, коишто имаат построга
контрола на трошоците, нормално, имаат поголема ефикасност, но
веројатно е дека ќе имаат пониска профитна маргина. Поради овие
причини, компарацијата на показателите за ефикасност е најдобро
да се врши меѓу банки што применуваат ист модел на работење; при
разгледувањето на ефикасноста на банките, добро е да се разгледува
и нивната профитабилност.

Износот на CIR-показателот во светски размери

Списанието „The Banker“ има податоци за вредноста на cost-

to- income-коефициентот за поголемиот број банки во светот. Врз
основа на тие податоци, донесени се сумарни заклучоци за
вредноста на cost-to- income-коефициентот по региони во светот, и
истите се прикажани во текстот подолу.

пораст. Во 2008 година, cost-to-income-показателот се намалил на
49,19%, во споредба со претходната година, каде што тој изнесувал
52,97%, а во 2003 година тој изнесувал 56,15%. И во 2010 година, и
покрај светската финансиска криза, азиските банки успеале да
одржат просечно ниво на cost-to- income-показателот од 50%. Азија
е интересен регион, бидејќи таму се наоѓа државата со најниска
ефикасност на банкарскиот систем, но и државата со најефикасен
банкарски систем во светот.

Најнеефикасен банкарски систем имала Јапонија, со cost-to-
income- коефициент, којшто од 73,61%, во 2008 година, пораснал на
128%, во 2010 година. Порастот на cost-to-income-показателот се
должи на опаѓањето на приходите на јапонските банки.

Кина е држава со најнизок cost-to-income-показател, кој во
2010 година изнесувал 39%.

приходи и профити, но не на зголемувањето на економичноста на
работењето. Во услови на високо разгранета мрежа на филијали,
огромен број вработени и постојан пораст на платите, не можеме да
зборуваме за постоење на значајна контрола на трошоците во
кинескиот банкарски систем.

Слична ефикасност, како кинеските банки, покажуваат и
банките во државите од Средниот Исток. Cost-to-income-
показателот, во 2010 година, имал благ пораст на 41%, во однос на
2008 година, каде што тој изнесувал 39,91%.

Во банкарскиот систем на САД се забележува постојано
намалување на ефикасноста. Вредноста на cost-to-income-
показателот во 2010 година изнесувал 63%. Банките од Латинска
Америка, во 2010 година, имале просечен cost-to-income-коефициент
од 55%, но се очекува тој да порасне, како резултат на повтореното
вклучување на државата во банкарскиот сектор. Знаци на
напуштање на моделот на приватна сопственост и вклучување на
државата во банкарскиот сектор се забележани во Бразил, како
последица на светската финансиска криза.

Cost-to-income-показателот на банките во земјите на
Европската Унија, во последниве години, се движи меѓу 58% и 56%,
а источна Европа покажува повисока ефикасност на банкарскиот
систем со cost-to –income-показателот од 51%“4.

4 Banker Editor (2008): Emerging economies improve cost/income ratio as the
developed world slips back, The Banker, 01 July, 2008

Ефикасноста на банкарскиот систем на Република Македонија

Анализирајќи го движењето на cost-to-income-показателот на
ниво на банкарскиот систем на Република Македонија, за периодот
од 2002 до 2010 година, прикажано со графиконот бр.1, може да
забележиме постојано намалување на показателот до 2007 година.
Показателот имал највисока вредност од 91% во 2002 година, а
најниска вредност од 58,40% во 2007 година. Во текот на 2008 и
2009 година, ефикасноста на банките на Република Македонија
опаднала на 70,10%, а во 2010 година бил забележан пораст на
ефикасноста преку намалувањето на cost-to-income-показателот на
66,40%. Опаѓањето на оперативната ефикасност на банките, по 2007
година, се должи на динамичниот пораст на оперативните трошоци.

Графикон бр.1: CIR на ниво на банкарски сектор, од 2002 до
2010 година

CIR na nivo na bankarski sektor od 2002 do 2010
godina

30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%

100.00%

20
02

20
03

20
04

20
05

20
06

20
07

20
08

20
09

20
10

godina

Operativni
tro{oci vo odnos na
vkupni prihodi

Banker Editor (2010): Tightened belts loosen due to income crisis, The Banker, 06
July, 2010

Графикон бр. 2: Динамика на РОАА и РОАЕ на ниво на
банкарски сектор, од 2002 до 2010 година

Dinamika na ROAA i ROAE na nivo na bankarski
sektor od 2002 do 2010 godina

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%
20

20
03

20
04

20
05

20
06

20
07

20
08

20
09

20
10

godina

Stapka na povrat na
prose~na aktiva
(ROAA)

Stapka na povrat na
prose~en kapital
(ROAE)

Доколку го споредиме движењето на показателот на

ефикасност со показателите РОАА и РОАЕ, можеме да забележиме
негативна корелација меѓу показателите т.е. позитивна корелација
меѓу профитабилноста и ефикасноста.
До 2008 година, паралелно со порастот на ефикасноста, се
зголемила и профитабилноста на македонските банки. Од 2008
година, динамичниот пораст на трошоците на банките во Република
Македонија, паралелно, со опаѓање на ефикасноста, предизвикал и
опаѓање на профитабилноста.

Графикон бр. 4: Динамика на CIR, РОАА и РОАЕ кај големите
банки, од 2003 до 2010 година

Dinamika na CIR, ROAA i ROAE kaj golemite
banki od 2003 do 2010 godina

0.00%

20.00%

40.00%

60.00%

80.00%

100.00%

20
03

20
04

20
05

20
06

20
07

20
08

20
09

20
10

godina

Operativni
tro{oci vo odnos na
vkupni prihodi

ROAA

ROAE

Анализирајќи го движењето на CIR, РОАА и РОАЕ,
поединечно, кај групата големи банки во Република Македонија, во
период од 2003 до 2010 година, прикажано со графикон број 3,
можеме да забележиме постојано зголемување на ефикасноста и
профитабилноста, до 2008 година, со исклучок на 2005 година, кога
дошло до маргинално намалување на овие два показатела, во однос
на претходната година. Во 2009 година дошло до значително
опаѓање на ефикасноста и профитабилноста, а во 2010 година
повторно бил забележан пораст на овие две категории. Највисока
вредност на cost-to-income-показателот од 91% била забележана во
2003 година, најниска од 52,60% во 2008 година, а во 2010 година се
завршило со просечен cost-to-income-показател од 55,10%.

Графикон бр. 4: Динамика на CIR, РОАА и РОАЕ кај средните
банки, од 2003 до 2010 година

Dinamika na CIR, ROAA i ROAE kaj srednite
banki od 2003 do 2010 godina

-20.00%

0.00%

20.00%

40.00%

60.00%

80.00%

100.00%

20
03

20
04

20
05

20
06

20
07

20
08

20
09

20
10

godina

Operativni
tro{oci vo odnos na
vkupni prihodi

ROAA

ROAE

Анализирајќи го движењето на CIR, РОАА и РОАЕ,
поединечно, кај групата средни банки во Република Македонија, во
периодот од 2003 до 2010 година, прикажано со графикон број 4,
можеме да забележиме осцилации и во профитабилноста и во
ефикасноста, и драстичен пораст на cost-to-income-показателот на
82,30% во 2008 година, во однос на 68,30%, остварени претходната
година. Ефикасноста и профитабилноста на средните банки во
Република Македонија биле најголеми во 2005 година. Cost-to-
income-показателот во 2010 година изнесувал 85,10%.

Графикон бр. 5: Динамика на CIR, РОАА и РОАЕ кај малите
банки, од 2003 до 2010 година

Dinamika na CIR, ROAA i ROAE kaj malite
banki od 2003 do 2010 godina

-20.00%
0.00%

20.00%
40.00%
60.00%
80.00%

100.00%
120.00%

20
03

20
04

20
05

20
06

20
07

20
08

20
09

20
10

godina

Operativni
tro{oci vo odnos na
vkupni prihodi

ROAA

ROAE

Анализирајќи го движењето на CIR, РОАА и РОАЕ,

поединечно, кај групата мали банки во Република Македонија, во
периодот од 2003 до 2010 година, прикажано со графиконот број 5,
се појавиле осцилации во ефикасноста и профитабилноста, и случаи
на негативна корелација помеѓу овие две величини. Ефикасноста
била највисока во 2007 година, кога cost-to-income-показателот
изнесувал 112,70%. Во 2010 година, вредноста на cost-to-income-
показателот изнесувал високи 109,20 отсто. Групата мали банки, во
банкарскиот систем на Република Македонија, има најниска
ефикасност во работењето.

Резиме

Cost-to-income-коефициентот е показател на ефикасноста на
работењето на организациите. Во однос на банките, тој претставува
израз на односот меѓу вкупните оперативни трошоци и вкупните
редовни приходи. Вкупните редовни приходи се пресметуваат како
збир од нето-каматните приходи, нето-приходите од провизии,
останатите нето-финансиски приходи и другите редовни приходи.
Cost-to-income показателот претставува инверзен коефициент:
повисокиот коефициент укажува на пониска ефикасност, а
понискиот укажува на повисока ефикасност. Меѓу банкарите е
прифатено дека идеална вредност на cost- to-income-показателот е
од 30% до 40%; исто така, вредноста од 40% до 50% се смета за
добра и задоволителна, и кај најголем број од банките коефициентот

изнесува околу 50%. Cost-to-income-коефициентот, со вредност од
60% и повеќе, укажува на потреба за преземање мерки за
подобрување на ефикасноста на работењето, или за некои
специјални проблеми во окружувањето.

Вредностите на cost-to-income-показателот, во светски
размери, укажуваат на пониска ефикасност во работењето на
банкарскиот сектор во развиените земји. Јапонија е земја со највисок
cost-to-income- показател.

Cost-to-income-показателот, на ниво на банкарскиот сектор во
Република Македонија, од 2002 до 2007 година, покажал тренд на
постојан пораст. Во 2008 и 2009 година, ефикасноста на
македонските банки се намалила, а во 2010 година дошло до
повторен пораст и остварен cost-to-income-показател од 66,40%.
Компарацијата на движењето на показателот на ефикасност, со
показателите на профитабилност РОАА и РОАЕ, на ниво на
банкарски сектор, укажува на негативна корелација меѓу
профитабилноста и ефикасноста. Најголема ефикасност била
забележана кај групата големи банки, кои во 2010 година оствариле
вредност на cost-to-income-показателот од 55,10%. Оваа вредност на
cost-to-income-показателот се смета за прифатлива, и укажува на
повисока ефикасност од просекот на САД и Европската Унија, но
сепак пониска од просекот на источна Европа. Групата мали и
групата средни банки, во анализираниот период, имаат постојани
осцилации во работењето и прилично високи вредности на cost-to-
income-показателот, што укажува на потреба за преземање мерки за
подобрување на нивната ефикасност.

Summary

Cost/income ratio is a measure of the efficiency of an organization. When
it is applied to a bank, it is an expression of the total operating costs as a
percentage of the operating income. Cost/income ratio is an inverse ratio
– the higher the ratio then the worse the perceived efficiency. Among
bankers it is accepted that the ideal value of the cost/income ratio is
between 30% and 40%, the value between 40% and 50% is still
considered as good to excellent, and for most of the banks the
cost/income ratio value is around 50%. Cost/income ratio of 60% and
above indicates a necessity of working improvements.
The values of the cost/income ratio world widely show lower efficiency
of the banking sector of the developed countries. Japan is a country with

the highest cost/income ratio. The cost/income ratio of the banks in USA
and EU is higher of those of the banks of Latin America and East Europe.
The Middle East is a region with the highest efficiency of the banking
sector.
Cost/income ratio of the banking sector of the Republic of Macedonia
from 2002 till 2007 shows a permanent decline, i.e. the efficiency of the
Macedonian banks permanently grows. In 2008 and 2009 the efficiency
of the Macedonian banks declines, to achieve secondary increase in 2010
with a cost/income ratio of 66,40%. The comparison between the
efficiency indicator and the profitability indicators ROA and ROE of the
banking sector of Republic of Macedonia shows a negative correlation
between the indicators i.e. a positive correlation between the efficiency
and the profitability. The highest efficiency is noticed at the group of
large banks, which in 2010 achieve a cost/income ratio of 55,10%. This
value of the CIR is considered to be acceptable, and it shows higher
efficiency of EU and USA average, but still lower efficiency than East
Europe average. The group of medium-size and the group of small-size
banks in the analyzed period have permanent working oscillations and
unacceptably high value of the cost/income ratio which indicates a
necessity of working improvements.

Користена литература

1. Banker Editor, Emerging economies improve cost/income ratio as
the developed world slips back, The Banker, 01 July, 2008
2. Banker Editor, Tightened belts loosen due to income crisis, The
Banker, 06 July, 2010
3. Buchanan, I., Features Bank Efficiency: Measure for measure,
Alliance & Leicester, IBSJ Features, issue 16.5, Feb 07, 2007, достапно
на: http://www.mendeley.com/research/features-bank-efficiency-
measure-measure/
4. Finneran, J., Bank Efficiency: Measure With Care, December 14,
2006, The Motley Fool, достапно на:
http://www.fool.com/investing/dividends-income/2006/12/14/bank-
efficiency-measure-with-care.aspx
5. King, B., Efficiency Ratio – A Focal Point For Change, BenchMark
Consulting International, 2007, достапно на:
http://www.benchmarkinternational.com/Articles/EfficiencyRatio.pdf
6. Народна банка на Република Македонија: Годишни извештаи
- разни изданија

УДК 336.722.32:368.8(497.7)

ПОТЕНЦИЈАЛНИТЕ СЛАБОСТИ НА СИСТЕМОТ
ЗА ОСИГУРУВАЊЕ ДЕПОЗИТИ НА РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА

Весна Мицајкова1
1НЛБ Тутунска банка АД Скопје

Апстракт
При осигурување депозити, како и при сите други видови
осигурување, можат да се јават три основни проблеми: морален
хазард, негативна селекција и агентски проблем. Целта на овој труд
е да изврши анализа на елементите на македонскиот систем за
осигурување депозити, од аспект на проблемите во депозитното
осигурување, и да ги утврди потенцијалните слабости на системот.
Резултатите од анализата укажуваат дека потенцијални слабости во
системот за осигурување депозити на Република Македонија се
високото осигурително покритие и отсуството на систем за
пресметка на премии, диференцирани во согласност со ризичноста
на банките.
Клучни зборови: осигурување на депозити, морален хазард,
негативна селекција, агентски проблем, Република Македонија.

POTENTIAL WEAKNESSES OF MACEDONIAN
DEPOSIT INSURANCE SYSTEM

Abstract
In the deposit insurance as well as in the other types of insurance
three basic problems may appear: moral hazard, negative selection and
agent’s problem. The purpose of this research article is analyses of the
Macedonian deposit insurance system regarding the deposit insurance
problems and potential system’s weaknesses determination. The results
of the analyses imply that potential weaknesses of the Macedonian
deposit insurance system are the high deposit insurance coverage and the
absence of a system for risk-based deposit insurance premium
calculation.
Key words: deposit insurance, moral hazard, negative selection, agent's
problem.

Вовед

Осигурувањето депозити претставува законски утврдена
заштита на депозитите, во случај на пропаѓање на финансиските
институции (банки или штедилници). Основна цел на
осигурувањето депозити е одржување на стабилноста на
финансискиот систем. Последната светска финансиска криза од
2008 година, која ја разниша финансиската стабилност на голем број
земји во светот, значително го насочи интересот на научната мисла
кон изнаоѓање начини за зголемување на ефикасноста на системите
за осигурување депозити.

При осигурувањето депозити, како и при сите други видови
осигурување, можат да се појават три основни проблеми: морален
хазард, негативна селекција и агентски проблем. Постојат повеќе
методи што им стојат на располагање на земјите, со цел ублажување
и минимизирање на овие проблеми. Методите можат да се поделат
во две групи. Во првата група спаѓаат: ограничување на
осигурителното покритие, исклучување на определени категории
депозити од осигурување, диференцијација на премии, во
согласност со ризичноста на банките, итн. Најпрепорачливи методи
од втората група се силната прудентска регулатива и супервизија и
добро корпоративно управување со ризици во деловните банки.

Целта на овој труд е да даде претстава за проблемите во
депозитното осигурување и, врз основа на анализа на основните
карактеристики на македонскиот систем за осигурување депозити,
да се утврдат потенцијалните слабости на системот.

Морален хазард

Проблемот со моралниот хазард е најчеста опасност, која
може да се јави при осигурувањето депозити. Моралниот хазард
може да биде предизвикан и од страна на депонентите и од страна
на банките, и е правопропорционален со висината на
осигурителното покритие. При великодушен систем на осигурување
депозити, штедачите можат да бидат помалку внимателни при
изборот на банка, во којашто ќе ги вложат своите средства. Но, овој
облик на морален хазард може да се контролира со правилно
дизајнирање на системот за осигурување депозити. Од друга страна,
банките, поради намалениот страв од навала на штедачите, како
резултат на обезбедувањето на депозитите, можат да преземат

дополнителни ризици во нивното кредитно портфолио, да ги
намалат капиталот и ликвидните резерви. Овој морален хазард не
може да се контролира преку елементите на дизајнот на системот.
Во елиминирањето на тој аспект од моралниот хазард, примарна
улога ќе има квалитетната и ефикасна супервизија. „Токму поради
тоа, често споменувано правило е дека без добра супевизија,
системот за осигурување депозити, најверојатно, нема да ја исполни
својата задача како дополнителен стабилизатор на банкарскиот
систем“ (Tigert Helfer, 1999)2.

Негативна селекција

Втор проблем, кој се јавува кај осигурувањето депозити, е
проблемот со негативната селекција. Негативната селекција,
најчесто, се јавува кај систем за осигурување депозити, каде што
премиите се еднакви за сите банки, односно не постои усогласување
на премиите за осигурување, во согласност со висината на ризикот.
Вака дизајнираниот систем за осигурување депозити ги става
помалку ризичните банки во понеповолна положба. Да
претпоставиме дека имаме банкарски систем, каде што банките
грубо можат да се поделат на две групи: помалку ризични и повеќе
ризични. Доколку пазарот функционира ефикасно, поризичните
банки ќе плаќаат повисоки пасивни каматни стапки, во однос на
помалку ризичните банки. Доколку депозитното осигурување
предвидува еднакви премиски стапки, со кои банките ќе ги
оптоварат штедачите преку намалување на пасивните каматни
стапки, апсолутните разлики меѓу пасивните каматни стапки меѓу
банките ќе останат исти, но релативните разлики ќе се намалат.
Тогаш, се појавува морален хазард кај штедачите, кои ги
„преселуваат“ штедните влогови кај поризичните банки, со тоа
придонесувајќи да се зголеми учеството на поризичните банки во
вкупното штедење, којшто од аспект на осигурувачот значи дека се
зголемува ризикот кај депозитното осигурување, а наплатениот
износ, по основ на премија, останува ист. Понатаму, проблемот
продолжува со тоа што помалку ризичните банки, за да ја задржат
депозитната база, се присилени да ги зголемат своите пасивни
каматни стапки, со цел да ги приближат пасивните каматни стапки
до поризичните банки. Доколку банките не можат да ги намалат

2 Tigert Helfer, R., What Deposit Insurance Can and Cannot Do, Finance and
Development, IMF, Washington, 1999

своите профитни маржи и трошоци од работењето, тие мора да ги
зголемат активните каматни стапки, со што се појавува негативна
селекција на ризикот кај тие банки. Најдобрите должници, поради
зголемувањето на цената на позајмениот капитал, ќе бидат први што
ќе го напуштат банкарскиот систем и ќе се ориентираат на
алтернативни начини на финансирање, преку емисија на сопствени
акции, или со задолжување во странство. Кај останатите должници,
дополнително оптоварени со зголемена каматна стапка, се намалува
веројатноста за исплата на долгот. Тоа, пак, води до намалување на
квалитетот на кредитните пласмани и зголемување на учеството на
лоши пласмани.

Агентски проблем

Трет проблем, којшто може да се појави при осигурувањето
депозити, е агентскиот проблем. До агентски проблем при
осигурувањето доаѓа кога налогопримачот (агентот) ги застапува
своите интереси, а не интересите на налогодавачот (принципалот).
Во случај на осигурување депозити, тој проблем може да биде
повеќекратен, поради учество на повеќе интересни страни
(депоненти, банкари и држава). Во таа смисла, најчесто се
наведуваат 3 случаи, кога доаѓа до појава на агентскиот проблем: а)
случај на таканаречена политичка замка, до која доаѓа кога
институцијата за осигурување (поточно нејзината управувачка
структура) потпаѓа под влијание на политичарите; б) случај на
таканаречена регулаторна замка, кога осигурителната институција
им служи на интересите на банките и банкарите, а не на јавноста
(депонентите); и в) случај на таканаречена меѓуагентска
неусогласеност, која произлегува од недоволна соработка и размена
на информации помеѓу финансиските регулаторни агенции
(супервизијата) и институцијата за осигурување. „Најдобро
решение за овој проблем би било институцијата за осигурување да
биде формирана како државно управувано тело, кое ќе има
советодавно тело, составено од деловни банкари“ (Garcia, G. ,1999)3.

3 Garcia, G., Deposit Insurance: A Survey of Actual and Best Practices, IMF Working
Paper, Washington, br. 54, International Monetary Fund, 1999

Карактеристики на системот за осигурување депозити на
Република Македонија

По распаѓањето на поранешната СФРЈ, по долг период на
хиперинфлација и замрзнување на штедните влогови во странска
валута, во Република Македонија се наметнала неопходна потреба
за формирање систем за осигурување депозити, со цел враќање на
довербата на штедачите во банкарскиот систем. Еден од
предусловите за воспоставување систем за осигурување депозити
бил основањето на Фонд за осигурување на штедни влогови АД
Скопје. Фондот бил основан во јануари 1997 година, во согласност
со Законот за банки и штедилници, како акционерско друштво на
банките и штедилниците. Во јули 2000 година бил донесен посебен
закон - Закон за Фондот за осигурување депозити, а во ноември 2000
година се формирал Фондот за осигурување депозити како државна
институција.
Членството во Фондот е задолжително за сите банки и
штедилници, кои имаат дозвола за работа на финансискиот пазар во
Република Македонија. Во април 2011 година, Фондот се состоел од
25 членки – 17 банки и 8 штедил

оштета, во случај на реализација на осигурениот ризик, и овластувања за утврдување на висината на премиските стапки, пласман на прибраните средства, но не и супервизорски ингеренции. Органи на управување со Фондот за осигурување депозити се: Управниот одбор и директорот. Управниот одбор е составен од пет

члена, и тоа три по предлог на министерот за финансии, еден по предлог на гувернерот на Народна банка на Република Македонија и еден по предлог на Здружението за банкарство и осигурување. Во Законот за Фондот за осигурување депозити прецизно се дефинирани депозитите, коишто се предмет на осигурување на

Фондот, но Законот предвидува и исклучување на одредени депозити од осигурувањето. Финансирањето на Фондот е ex-ante, комбинирано од државни и приватни средства. Средствата на Фондот се формираат од основачкиот влог, наплата на премии со осигурување депозити од

физички лица, наплата на влезни премии и приходи од пласмани. Поставено е таргетирано ниво на средствата на Фондот, кое изнесува 4% од вредноста на вкупните депозити на физичките лица

во банките и штедилниците во Република Македонија. Фондот ги
задолжува банките-членки со линеарна премиска стапка, односно не
користи систем за пресметка на диференцирани премии, во
согласност со ризичноста на финансиските институции. Премиската
стапка изнесува 0.70%.
Осигурителното покритие на депозити во Република
Македонија, со последните измени на Законот за Фондот за
осигурување депозити, изнесува 30.000 евра. Измените на Законот
предвидуваат осигурителното покритие да се зголеми на 100.000
евра, со денот на пристапувањето на Република Македонија во
Европската Унија. Пред ова зголемување, осигурителното покритие
изнесувало 10.000 евра, во 100% износ, и 90% од депозитите, чија
вредност била помеѓу 10.000 и 20.000 евра.
Што се однесува до висината на покритието, Република
Македонија, според критериумите наведени во литературата, и пред
зголемувањето на покритието, во декември 2010 година, влегуваше
во категорија земји со многу високо покритие. Еден од
критериумите за одредување на висината на покритието, споменат
во литературата од ММФ, е дека покритието треба да се движи од 1
до 2 пати од износот на БДП по глава на жител. Во Република
Македонија, според податоци од 2009 година, осигурителното
покритие било 9,2 пати поголемо од БДП по глава на жител.
„Друг критериум за висината на осигурителното покритие,
при осигурување депозити, е покритието да не биде поголемо од
просечната годишна нето-плата во Република
Македонија“Јовановски, 1998 година4И по овој критериум,
покритието е повеќекратно повисоко. Просечната месечна нето-
плата за 2010 година, објавена од Државниот завод за статистика на
Република Македонија, изнесувала 20.533,00 денари, што значи дека
просечната годишна плата била 246,636,00 денари. Осигурителното
покритие е околу 1.845.000,00 денари т.е. тоа е повеќе од седум пати
поголемо од просечната годишна нето-плата. Трет критериум,
споменат во литературата, е „покритието да биде определено на
начин што ќе може да покрие 80% од депозитите“Garcia, 1999)5.
Иако нема јавно објавени податоци за тоа колкав процент од

4 Јовановски, З., Информација за начинот на осигурување на депозити во
Република Mакедонија, Народна банка на Република Македонија-работни
материјали, 1998
5Garcia, G., Deposit Insurance: A Survey of Actual and Best Practices, IMF Working
Paper, Washington, br. 54, International Monetary Fund, 1999

депозитите дистрибуирани во банките и штедилниците во
Република Македонија се покриени со осигурување, во едно
интервју во весникот „Капитал“, во ноември 2008 година,
гувернерот Петар Гошев истакнувал дека „20-те илјади евра,
осигурани во Република Македонија, обезбедуваат повисок
процентуален износ на гаранција одошто 50 евра во земјите на
Европската Унија, или 50.000 фунти во Англија. Нашите анализи
велат дека 99% од вкупните штедни партии на штедачите се
осигурани со ова ниво на гаранција6“.Осигурително покритие, кое
покрива околу 99% од осигурените депозити, е високо осигурително
покритие.

Резиме

При осигурувањето депозити, како и во сите други видови
осигурување, можат да се појават три основни проблеми: морален
хазард, негативна селекција и агентски проблем. Моралниот хазард,
најчесто, се појавува при великодушен систем на осигурување
депозити, каде што штедачите можат да бидат помалку внимателни
при изборот на банка, каде што ќе ги положат своите средства, а
банките, како резултат на обезбедувањето депозити, можат да
преземат дополнителни ризици во своето работење. Негативната
селекција, најчесто, се јавува кај систем за осигурување депозити,
каде што премиите се еднакви за сите банки, па со тоа помалку
ризичните банки се во понеповолна положба. Агентскиот проблем е
проблем во осигурувањето, кој се јавува кога налогопримачот
(агентот) ги застапува своите интереси, а не интересите на
налогодавачот (принципалот).
Анализата на елементите на македонскиот систем за
осигурување депозити, од аспект на проблемите во депозитното
осигурување, укажува на следново:

- Врз минимизирањето на проблемот со моралниот хазард
позитивно влијае фактот што постојат прецизно дефинирани
исклучоци од осигурувањето, а висината на покритието се
оценува како негативен фактор врз моралниот хазард;Врз
минимизирањето на проблемот со негативната селекција
позитивно влијае фактот што учеството во Фондот за
осигурување депозити е задолжително за сите банки и

6 Гошев, П., Депозитите на граѓаните се сигурни во банките!, Капитал магазин
бр. 471, 27.11.2008

штедилници во Република Македонија. Негативно влијание
врз проблемот на негативна селекција има примената на
системот за пресметка и наплата на линеарна премија

- Врз минимизирањето на агентскиот проблем позитивно
влијае фактот што системот се финансира преку премии
уплатени од банките, каде што се применува ex-ante-систем
на финансирање и тоа што во управата на фондот, иако
доминираат претставници од Владата, има и членови избрани
по предлог на деловните банки и Централната банка

Од препораките наведени во литературата, се наметнува
заклучокот дека потенцијалните слабости на системот за
осигурување депозити во Република Македонија се високото
осигурително покритие и отсуството на систем за пресметка на
премии, диференцирани во согласност со ризичноста на банките.

Summary

In the deposit insurance as well as in the other types of insurance

three basic problems may appear: moral hazard, negative selection and
agent’s problem. The moral hazard may appear on the deponents’ side as
well as on the banks’ side and it is proportionate with the insurance
coverage. Under generous deposit insurance system, the deponents may
be less careful with the choice of a bank to lay their finance in, and the
banks, as result to deposit insurance, may take additional risks. The
negative selection most often appears in deposit insurance systems where
deposit insurance premiums are equal for all banks, i.e. the deposit
insurance premium are not adjusted to the risk level. This kind of deposit
insurance system puts less risky banks in unfavourable condition. The
agents’ problem is insurance problem which appears when the agent
represents its own interests instead of the principal’s interests.
The analysis of the Macedonian deposit insurance system regarding the
deposit insurance problems implies the following:

- The precisely defined deposit insurance exclusions have a
positive impact on moral hazard problem minimizing, and the
height of the deposit insurance coverage has a negative impact on
this problem;

- The fact that the membership in the Deposit Insurance Fund –
Skopje is obligatory for all banks and saving houses in the
Republic of Macedonia has a positive impact on negative
selection problem minimizing. A negative impact on negative

selection problem has the usage of a system for linear premium
calculation and collection;

- Financing through premiums collected from the banks,
application of ex-ante financing and presence of members in the
fund’s managerial board elected by commercial banks and central
bank proposal have a positive impact on agent’s problem
minimizing.

The literature’s recommendations impose the following conclusion:
potential weaknesses of the Macedonian deposit insurance system are the
high deposit insurance coverage and the absence of a system for risk-
based deposit insurance premium calculation.

Користена литература

1. Basel Committee on Banking Supervision and International
Association of Deposit Insurers, Core Principles for Effective Deposit
Insurance Systems, 2009, достапно на http://www.iadi.org
2. Државен завод за статистика на Република Македонија:
Преглед на статистички соопштенија, достапно на www.stat.gov.mk
3. Faulend, M., Do kojeg iznosa osiguravati štedne uloge u Hrvatskoj?,
Ekonomski pregled, Vol. 55, No. 3-4, 2004
4. Garcia, G., Deposit Insurance: A Survey of Actual and Best Practices,
IMF Working Paper, Washington, br. 54, International Monetary Fund,
1999
5. Гошев, П., Депозитите на граѓаните се сигурни во банките!,
Капитал магазин бр. 471, од 27.11.2008
6. Јовановски, З., Информација за начинот на осигурување на
депозити во Република Mакедонија, Народна банка на Република
Македонија-работни материјали, 1998
7. Статут на Фондот за осигурување на депозити Скопје (2003),
достапно на http://www.fodsk.org.mk/mac/regulativa.asp
8. Tigert Helfer, R., What Deposit Insurance Can and Cannot Do,
Finance and Development, IMF, Washington, 1999
9. Закон за Фондот за осигурување на депозити, Службен весник
на РМ, 63/200 – основен текст, измени Службен весник на РМ, бр.
29/2002, 43/2003 и 81/2008

37.091.212.7:159.953

СОВЕТОДАВНА РАБОТА СО НЕУСПЕШНИТЕ
УЧЕНИЦИ СПОРЕД СТИЛОВИТЕ

НА УЧЕЊЕ

Александра Сокароска1
1 Македонско научно друштво –Битола, Секретар

Апстракт

Поедини аспекти од семејниот и школскиот живот, како и
индивидуалните карактеристики на ученикот, и различниот степен
на развој, доведуваат до неуспех на учениците во училиштето. Кога
веќе е потврдено дека ученикот покажува неуспех во школските
активности и учењето, и кога делимично или потполно се потвдени
причините за неуспехот, се поставува прашањето како да му се
помогне за да се надмине проблемот. Во овој труд се прикажани
некои решенија и препораки од оваа област, кои можат да бидат
корисни за подобрување на успехот на ученикот.
Клични зборови: неуспешни ученици, стилови на учење,
советодавна работа.

ADVISORY WORK WITH THE UNSUCCESSFUL
STUDENTS ACCORDING TO THE LEARNING

STYLES
Abstract

Certain aspects of the family and school life as the individual
characteristics of the student, and the different levels of development,
lead to failure of the students in the the school. When is evidenced that
the student demonstrates a failure in the school activities and the learning
and when partially or completely are laid the reasons for failure, the
question arises, how to help him to overcome the problem. In this labour
are exposed some solutions and recommendations by this field, which
can be useful for improving of the student success.
Key words: unsuccessful students, learning styles, advisory work

1 Дипломиран психолог, секретар во Македонско научно друштво -Битола,
Магистрант на Универзитет „Св. Климент Охридски“ – Битола
Педагошки факултет - насока: „Образование за надарени и талентирани ученици“

Вовед

Истражувањата покажале дека повеќето деца можат да учат,

да имаат способност за учење, но и дека секое дете се коцентира,
перцепира и восприема нови сложени информации на различен
начин (Dunn, 1995; Bempechat, 1999). Начинот на кој некој учи се
нарекува „стил на учење“, и тој се развива низ интеракцијата на
наследни и средински фактори. Постои согласност помеѓу авторите
дека образовните резултати на ученикот се подобри, ако наставата и
средината за учење се поклопуваат со преферираниот стил на учење
на ученикот. Според тоа, преферираните стилови на учење се
користат како објаснување за различните постигнувања на
учениците. Една од познатите поделби на стиловите за учење
(според: Chen, Toh & Ismail, 2005).

Колб тргнал од претпоставката дека индивидуалните стилови

на учење можат да се окарактеризираат на основа на
индивидуалната преференција на ученикот на четири главни облици
на учење: конкретно искуство, рефлексивно набљудување,
апстрактна компентуализација и активно експериментирање. На
основа на споменатите преференции, Колб смета дека може да се
дефинираат четири стила на учење, односно четири типови на
ученици.

Асимилатори, ученици кои се најдобри во апстрактна

концептуализација и рефлексивно набљудување, настојуваат да учат
на основа на вклопување на информациите во постоечката теорија
или шема, без обрнување на внимание на практичната примена на
тие информации.

Конвергенти, ученици кои најдобро учат низ апстрактна

концепруализација и активно експериментирање, настојуваат да ги
применат своите сваќања на спознавање на проблемите после
составувањето на хипотетичкиот и дедуктивниот конструкт.

Акомодатори, кои најдобро учат низ конкретно искуство и

активно експериментирање, се порпираат на интуицијата и методот
решевање на проблемот по пат на пробување и грешки.

Дивергентни, ученици чија доминантна способност на учење
во области на конкретното искуство и рефлексното набљудување,
најстојуваат да учат низ искуство, но дури после разгледување на
тоа искуство од многу различни перспективи.

Во пракса се покажало дека не постои универзално добар

стил, кој сигурно обезбедува успех во училиштето, односно ни за
еден стил на учење не е можно да се каже дека е подобар од друг.
Меѓутоа, подучувањето на неуспешните ученици, на начини кои се
комплементарни со нивните стилови на учење, позитивно корелира
со ученичкото однесување и постигањата во училиштето (Bethani et
al.1995). Резултатите од истражувањта покажале дека неуспешните
и успешните ученици значајно се разликуваат според стиловите на
учење. Учениците со потешкотии во учењето преферираат
формално дизајнирано опкружување, учењето во доцните
претпладневни часови и усното испрашување. За нив е
карактеристично дека се помалку упорни, помалку мотивирани,
помалку истрајни и одговорни, преферираат учење со помош на
аудитивни модели и учат на различни начини (самостално, во групи,
во пар со врсникот). Од друга страна, учениците без потешкотии во
учењето се поупорни, помотивирани и преферираат самостојно
учење во тивко опкружување. Освен тоа, тие се понезависни,
перцептуално појаки и не се склони кон конформизам. Во учењето
ги користат двете хемисфери на мозокот и преферираат тактилни и
кинестетички модалитети, додека спрема аудитивниот модалитет
покажуваат одбивност. Некои поранешни истражувања покажале
дека учениците кои преферираат аудитивни модалитети генерално
остваруваат пониски постигнувања на тестовите, бидејќи тестот е
попогоден за учениците со визуелната ориентација (Fung &
McIntyre, 1992). Во согласност со емпириските наоди, ќе посочиме
извесни препораки за работа со неуспешните ученици:

• Чести можности за покретливост.

Кога го учат материјалот и стекнуваат нови вештини
учениците имаат потреба да се чувствуваат конфорно.
Степенот на удобност зависи од забележувањето на средината
во која учат. Во таа смисла, можноста за движење на часот,
наспроти пасивното седење, може да биде потикнувачка за
понатамошно работење и учење.

• Можност за избор.

Наставниците би требало заедно со учениците да ги
идентификуваат најдобрите начини за усвојување на новиот и
сложен материјал. Истражувањата покажале дека некои
ученици подобро помнат кога нешто видат или слушнат (аудио
и визуелни типови), додека кај некои други, со манипулирање
на предметите се потикнува помнењето (тактилни или
кинестетички типови). Неуспечните ученици имаат тенденција
на слабо аудио помнење, па со давање на кратки објаснувања
може да биде корисно во усвојувањето на новиот материјал.
Неуспешните ученици кои имаат визуелни проблеми подобро
учат со помош на слики, графикони, симболи, него од
учебникот или други напишани извори.

• Примена на различни извори на подучување.

Кога е застапен фронталниот облик на работа, неуспешните
ученици остваруваат значајно подобри постигнувања, доколку
наставниковниот стил на предавања е комплементарен со
неговите преферирани стилови на учење. Возраста и
постигнувањата влијаат на ориентацијата на ученикот за
работа во пар или групи. Емпириски е потврдено дека
неуспешните ученици, кои работат во пар со врсниците, кои
имаат висок мотив на постигнување, остваруваат подобри
резултати, него кога работат сами или со наставникот.

• Време на учење.

На настава во претпладневните часови повеќето деца уште не
се потполно будни, односно само се физички присутни на час,
што безсомнение, претставува фактор кој пречи во учењето.
Утврдено е дека помалку од 30% ученици од основните
училишта со Америка спаѓаат во групата на оние кои можат да
учат наутро, додека за повеќето може да се каже дека се
„ноќни птици“. Значаен е податокот дека повеќето деца имаат
најголем прилив на енергија во текот на подоцното претпладне
или во раните попладневни часови (измеѓу 10:30 и 14:30). За
учениците да го дадат својот максимум на наставниците му се

препорачува да организираат испрашувања и оценувања на
учениците во овој интервал. На основа на овие сознанија,
родителите се советуваат да ги поттикнуваат децата да учат во
оној период од денот кога децата имаат најголем прилив на
енергија.

• Користење на глобалниот или аналитичкиот когнитивен
стил.

Како поединецот се концентрира и помни зависи од неговиот
когнитивен стил. Некои ученици полесно учат кога им
информациите им се презентираат парцијално, чекор по чекор.
За некое друго, учење тоа е полесно ако им се предложи
концепт во целина а потоа се концентрира на деталите.
Постојат и оние на кои учењето им е полесно кога материјалот
се презентира низ употреба на хумор или анегдота блиска на
нивното искуство.

Мал број истражувања се занимавале со односот помеѓу

полни и возрасни катектеристики и стилови на учење. Некои автори
укажуваат дека полните разлики во когнитивните стилови одредени
со биолошки разлики во функционирањето на мозокот, кои неможат
лесно да се модифицираат со посредство на културни влајанија.
Утврдено е дека мозокот на детето е примарно визуелен и дека
традиционалната настава, во која најчесто се бара внимателно
слушање, не е комплементарна со нивните когнитивни стилови.
Исто така, покажано е дека момчињата повеќе преферираат
самостојна работа а девојчињата во пар или групна работа. Меѓутоа
постојат и истражувања во кои не е утврдена поврзаноста на
полните и возрасни карактеристики со преференција на стилови на
учење на неуспешни и успешни ученици (Fung & McIntyre, 1992).

Врз основа на наодите од истражувањата, би можело да се

каже дека учениците со потешкотии и учениците без потешкотии во
учењето имаат повеќе сличности отколку разлики. Авторите се
повикуваат на наодите од претходни истражувања, кои укажуваат
дека физичките и емоционалните компоненти на преферираните
стилови на учење се менуваат со возраста. На пример, во почетните
одделенија на основните училишта учениците се повеќе аудитивно
ориентирани, затоа што целокупната интеракција се темели на

говорот и слушањето. Во подоцните фази на образованието
застапени се визуелните и кинестетичките модалитети, бидејќи и
очекувањата од учениците се поинакви. Во секој случај, на
учениците треба да им се овозможи да мислат и работат на начини
кои се компатибилни со нивните когнитивни стилови, затоа што на
тој начин развиваат одговорност кон сопствената работа, што
резултира со подобар успех во училиштето.

Резиме

За неуспешните ученици може да се каже дека не се хомогена

група ако се имаат во предвид причините за нивниот неуспех не се
исти или на исти начин поврзани. Фактот дека меѓу учениците
постојат разлики, укажува на потребата од попрецизно согледување
на суштината на нивниот неуспех и во согласност со тоа да се
изберат адекватни стратегии за помош. Во основа на било која добра
стратегија за помош би требало да постои план за интервенција,
како би можело што поуспешно да се дојде до крајната цел, односно
позитивно подместување во учениковото постигнување.

Конечно, неуспехот треба да се разбере како релативна
категорија, а начините за неговото надминување како облик на
борба против оддалечувањето на ученикот од училиштето. Бидејќи
неуспехот не е единствен проблем на неуспешниот ученик, туку
проблем на училиштето и друштвото во целина, потребно е да се
пренасочат сите потенцијали на предупредување на оваа појава.

Summary

The unsuccessful students are not a homogenous group if we
consider that the reasons for their failure are not the same or related on
the same way. The fact that there are differences between the students,
indicates to the need for more precise observation of the essence of their
failure and in accordance with that to choose appropriate strategies for
help. In the basis of any good strategy for help is supposed to have a plan
for intervention, in order to reach the ultimate aim, ie improvement in
achievement of the students.

Finally, the failure should be understood as a relative category
and the ways for his overcome as a type of struggle against the alienation
of the student from the school. Because failure is not only the problem of
failed student but also the problem of the school and the socialization in
overall, it is necessary to forwarded all potential of warning of this
phenomenon.

Користена литература

1. Bempechat. J. (1999): »Achievement and motivation in poor and
minority children«. Brown University Child & Adolescent Behavior
Letter, Vol. 15, No. 7, 1-3.

2. Bethani. N. et al. (1995): »Wliat works with low achievers?«, ERIC
Document Reproduction Senice, No. ED 383434.

3. Bilić. V. (2001): Uzroci, posljedice i pre\\'ladavanje školskog
neitspjeha. Zagreb: Hrvatski pedagoško-književni zbor.

4. Bleuer. J. C. & G. R. Walz (2002): »New perspectives on
counseling underachievers«. ERIC Document Reproduction Senice,
No. ED 470602.

5. Brković. A. (1994): Uticaj uspeha i neuspeha na ličnosti učenika.
Užice: Učiteljski fakultet.

6. Chen. C. J., S. C. Toll & W. M. F. W. Ismail (2005): »Are learning
styles relevant to virtual reality?«, Journal of Research of
Technology- in Education. Vol. 38. No. 2. 123-141.

7. Dunn, R. (1995): Strategies for educating diverse learners.
Bloomingtou: Phi Delta Kappa Educational Foundation.

8. Fung. L. Y. & J. D. Mclntyre (1992): »A comparative study of the
learning style preferences of students with learning disabilities and

students who are gifted«. Journal of Learning Disabilitees, Vol. 25.
No. 2, 124-132.

9. Hoover-Schultz. B. (2005): »Gifted underachievement oxymoron
or educational enigma?«. Gifted Child Today Magazine. Vol. 28.
No. 2, 46-49.

10. Klapared. E. (1929): Školapo meri. Beograd: Štamparija Drag.
Gregorića. Kocić. Lj. (2002): »Škola po meri Eduarda
Klapareda«. Zbornik Instituta za pedagoška istraživanja, br. 34
(141-155). Beograd: Institut za pedagoška istraživauja.
Kmjajić. S. (2002): Socijalni odnosi i obrazovanje. Beograd:
Institut za pedagoška istraživauja: Vršac: Visa škola za obrazovanje
vaspitača.

11. Linchevski. L. & B. Kutscher (1998). »Tell me with whom you're
learning, and I'll tell you how much you've learned: Mixed-ability
versus same-ability grouping in mathematics Journal for Research
in Mathematics Education, Vol. 29, 533—554.

12. Natale, J. A. (1996): »Makiug smart 'cool'«. Education Digest, Vol.
61, No. 9. 9-12.

13. Thruman. R.& K. Wolfe (1999): »Improving academic
achievement of underachieving students in a heterogeneus
classroom«. ERIC Document Reproduction Senice, No. ED
431549.

14. Webb. N. M. (1991): »Small group interaction and learning«.
Journal for Research in Mathematics Education, Vol. 22, 366-389.

15. Đorđević. B. (1995): Daroviti učenici i (ne)uspeh. Beograd:
Zajednica uciteljskih fakulteta.

ПРАВНИ НАУКИ

УДК 343.102:343.14(497.7)

ДОКАЗИТЕ И ЧОВЕКОТ КАКО НАЈЧЕСТИ ИЗВОРИ

НА ДОКАЗИ ВО КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА

Благојче Стевоски1
1МВР на РМ – СВР Охрид

Апстракт
За да се дојде до вистината при водењето на кривичната

постапка во практиката се поминува низ одредени фази:
− Постапки од страна на МВР во откривање, проверување

(прибирање потребни известувања) и поднесување на
кривична пријава.

− Постапување од страна на Јавниот обвинител во
разгледувањето на поднесените списи со кривичната
пријава и произнесувањето по истата;

− Постапка на судот во истрагата и по обвинителниот акт
од Јавниот обвинител после истрагата, или директно без
спроведување на истрага.

Само со примена на начелото на единствена примена на
правото, судот, МВР и Јавниот обвинител ќе ја остварат својата
функција.
Клучни зборови: кривично дело, кривична постапка, сторител на
кривично дело, доказ, обвинет, оштетен, сведок, вештак, документи,
кривична пријава, траги, исказ, сомнение, вина, пресуда.

THE EVIDENCE AND THE HUMAN AS THE MOST

COMMON SOURCES OF EVIDENCE IN THE
CRIMINAL PROCEDURE

Abstract

In order to reach the truth during the criminal procedure, one
should pass certain phases in practice:

- Procedures by the MIA in detecting, verifying (gathering
relevant notifications) and pressing criminal charges.

1 М-р Благојче Стевоски; Магистер за криминалистика и криминологија; МВР на
РМ – СВР Охрид; с. Д. Лакочереј – Охрид; blagoja_stevoski@yahoo.com;
+38970733606

- Action by the Public Prosecutor in reviewing submitted
records with criminal charges and delivering opinions.
- Action by the Court in the investigation and after the
prosecution act by the Public Prosecutor after the investigation, or
directly without conducting investigation.
Only by application of the principle of unique law enforcement,

the court, the MIA, and the Public Prosecutor shall exercise their
function.
Key words: criminal act, criminal procedure, doer of criminal act,
evidence, accused, impaired, witness, expert, documents, criminal
charge, traces, declaration, suspicion, guilt, verdict.

Воведни Забелешки

За секој сторител на кривично дело, пред да биде осуден за
стореното дело, се спроведува пропишана кривично – правна
постапка која отпочнува од откривањето на кривичното дело и
сторителот, па се до утврдувањето дека кривичното дело е сторено,
дека сторителот е кривично – правно одговорен за стореното
кривично дело и дека за истото кривично дело е виновен.

Без утврдување на наведените елементи, водењето на
кривичната постапка е неоправдано. Доколку под претпоставка,
кривичната постапка е докрај завршена, од страна на судот се
донесува пресуда. Во кривичната постапка, пресудениот предмет се
смета за ВИСТИНА2. Вистината се утврдува по пат на изведување
докази и истата треба да биде израз на објективната стварност, што
треба да биде идеал на секоја кривична постапка: да ја утврдува
материјалната вистина.

Доказите се факти кои претставуваат основ за законито
одлучување. Со доказите (аргументите) основаните претпоставки во
материјалното постоење се потврдуваат или отфрлаат.

Во случај на немање јасни докази во постапката по предметот
се одлучува во корист на обвинетиот3 иако има сомнение дека
кривичното дело е сторено. Лицето обвинето за кривично дело ќе се
смета за невино се додека неговата вина не биде утврдена со
правосилна судска пресуда4.

2 RES INDICATA PRO VERITATE HABETUR
3 IN DUBIO PRO REO
4 Чл. 2 од ЗКП – Презумција на невиност – Обвинетиот не е должен да ја докажува
својата невиност, туку Јавниот Обвинител е должен да го докажува постоењето на
кривичното дело и вината за делото

Судот со силата на аргументите треба да ја убеди јавноста и
заинтересраните лица од изходот на постапката, во правилно
донесената своја одлука. Затоа овде е многу важно во практиката да
се применува Начелото на единствена примена на правото. Во
судската функција, основна содржина треба да бидат: правичноста,
правилноста, објективноста и основаноста на судските одлуки.

И не само на судот, туку ваквата содржина на делување и
функцијата, низ овие цели треба да ги остварат и МВР и ЈО. Во
насока на остварување на ваквата функција, органите кои
учествуваат во кривичната постапка работат на утврдување на
одредени факти, а утврдувањето на фактите е во прилог на начелото
на материјалната вистина.

Потврдената вистина треба да биде основа (база) на секоја
пресуда. Доколку вистината е погрешно утврдена, во тој случај и
судската одлука ќе биде погрешно донесена, а сето тоа ќе нанесе
штета на судството, а секако и на државата во целина.

Начин на утврдување на вистината
Вистината се утврдува со изведување на докази5. Поимот

ДОКАЗ има двојно значење. Имено, доказот подразбира доказно
средство и доказен основ.

Доказното средство е извор на известувања кои се прибираат
со цел утврдување на некоја вистина. Во доказни средства спаѓаат:
искази од сведоци, наод и мислење од вештак, разни документи
(исправи), записници за извршени увиди, предмети со кои е
извршено кривичното дело, предмети кои се со потекло од
кривичното дело, траги од кривичното дело, исказ на осомничениот
итн.

Доказен основ е утврден факт врз основа на кој може да се
донесе одреден заклучок за постоење или непостоење на одредено
нешто и за вредноста, вистинитоста на другите факти од доказните
средства. Заради различниот степен на вистинитост, доказите имаат
и различна вредност. Според вредноста непосредните докази се

5 Постојано се мисли на правата, материјалната вистина. Формалната вистина
беше институт во време на Буржоаското право. Затоа слободната отцена на
доказите е инструмент преку кој се доаѓа до објективната вистина, а не со
прифаќање на формалната вистина. Во оваа насока е и обврската на органот кој ја
води постапката и покрај признанието на окривениот да прибере и изведе докази.
Чл. 235 од ЗКП

посилни од посредните, материјалните (corpus delicta) се посилни од
нематеријалните итн.

Предмет на докажување
Предмет на докажување во кривичната постапка пртставува

утврдувањето на постоење, или непостоење на кривично дело.
Покрај судот, процесно – правни постапки спроведуваат и

Министерството за внатрешни работи и Јавното обвинителство во
предистражната постапка т.е. во прибирање на претходни
известувања.

За поднесување на кривична пријава6 Министерството за
внатрешни работи треба да има доказен материјал, односно
основано сомнение врз основа на кое ќе се претпостави
вистинитоста на сомнението, со факти потврдено пријавеното,
односно сомневањето е вистинито – чл. 144 од ЗКП.

За да се оцени дека постојат основи на сомнение, особено
важно е да се утврди: дали доказното средство (изворот на доказот)
е веродостоен, проверен; во колкава мера е веродостоен и дали
добиената информација, или факт е во логичка поврзаност, и во која
мера е поврзан со фактите што треба да се докажуваат (со предметот
на докажување). Со добивање на позитивен одговор на овие
прашања, во однос на сите прибрани доказни средства поединечно и
односот еден кон друг, претставува поим – основи на сомение
наведени во чл. 144 од ЗКП. Имено, многу е важно да се нагласи
овој момент затоа што Законот пропишал дека Јавниот обвинител е
должен да преземе гонење за кривичното дело, само ако постојат
докази дека е сторено кривично дело кое што се гони по службена
должност7.

Министерството за внатрешни работи својата работа во
постапката на докажување, ја извршува првата, од повеќето фази во
кривичната постапка.

Работата на МВР во доказната постапка е во:
− Пронаоѓање на докази: пронаоѓање на лица, предмети

со кои е извршено кривичното дело, предмети со
потекло од кривичното дело, последици, траги,
обезбедување присуство на лица итн;

6 Кривичната пријава претставува известување на Јавното Обвинителство за
извршено кривично дело и неговиот стоител. Кривичната пријава сама за себе
нема значење на доказ, туку таа упатува (посочува) докази.
7 Чл. 152 од ЗКП – според начелото на легалитет во кривичната постапка

− Прибирање потребни известувања пропишани со закон;
− Проверка на доказите и претходно прибраните

известувања: пронаоѓање на нови извори за дознавање,
споредба н прибрани сознанија заради вреднување,
пронаоѓање сличност или противречност во
известувањата и сл;

− Вреднување на прибраните докази и известувања за
изградување на момент на основано сомнение дека е
сторено кривично дело.

Ваквиот обем на работа во Министерството за внатрешни
работи претставува аналитичко пристапување на започнувањето на
кривичната постапка и најчесто се завршува со оценка на
фактичката состојба, по што се поднесува кривична пријава8.

Последниот збор и оцена на фактичката состојба за
конкретен случај ја има Судот и таа оценка претходи во
донесувањето на одлука под претпоставка дека постапката ќе трае
до крај9.

Најчести и најбројни доказни средства, врз основа на кои се
темели работата на судовите во кривичната постапка и доказниот
основ, се сведоците (луѓето) за разлика од другите, сигурните
доказни средства: предмети со кои е извршено кривичното дело,
трагите, други факти и сл. Овие, за жал, во нашата кривична
постапка, учествуваат со помал процент во однос на исказите од
сведоци кои во доказната постапка учествуваат со поголем процент,
нешто што не е случај во развиените земји и е сосема обратна
состојба од нашата. И кога е ваков односот на доказите т.е. истиот е
во полза на вербалните докази (исказите на сведоците), тогаш треба
да се посвети внимание на веродостојноста на исказите од
сведоците.

Имено, ваквото внимание треба да обезбеди селекција на
најверодостојните сведоци уште во почетокот на прибирање на
претходните известувања во предистражната постапка. Одтука
произлегува потребата од добро познавање на својствата на
личноста и психологијата на исказот од сведоците.

Општо познатите факти по правило не се докажуваат, тие се
претпоставени докази за постоење на нешто со силно уверување,
познати како несоборливи докази (prezumcio iuris et de iure).

8 МВР има право и должност и подоцна во постапката да прибира докази
9 Ако кривичната пријава биде отфрлена или постапката биде запрена нема да
има оценка на фактичката состојба

Правната природа на исказот од сведокот
Во поголем број случаи, исказите на сведоците се доказен

основ во кривичната постапка. Правилната оценка на доказите е
доста одговорна и сложена задача на органите кои ја водат
кривичнта постапка. Правилна оцена на доказите тешко се
постигнува од причина што во голем број случаеви сведоците не ја
кажуваат вистината. Давањето неточни искази не значи дека
намерно е даден лажен исказ10.

Како резултат на психичкиот однос на човекот спрема
околината, тој може да даде исказ од субјективно доживување на
одредени појави, погрешно примање на настаните за кои сведокот
треба да сведочи, непотполно доживување на настаните и негово
несовесно искривување на настанот.

Сите факти човекот ги осознава преку своите сетила (вид,
вкус, мирис, слух итн). Врз основа на овие сетила, човекот ја
набљудува околината, односно ја забележува одредена појава.
Поврзувањето на одделни квалитети во свеста на човекот
придонесуваат за набљудување, односно забележување на појавата
во целина. Врз основа на забележувањето, односно набљудувањето,
кај човекот се создава претстава за настанот. Кај некои луѓе
претставите се целосни, а кај некои нецелосни, а тоа зависи од
повеќе фактори, како и од субјективните својства на личноста.
Претставите може да се задржат во свеста и по завршувањето на
набљудуваната појава. Сето ова претставува процес на помнење, а
тоа е единствена потпора на исказот на сведокот.

Во секој случај, колку што сложен процесот на помнење,
толку е сложена и оценката за веродостојноста на исказот од
сведокот. Овде многу е важно да се има предвид психичката
состојба на сведокот, па затоа легислативата пропишува обврска да
се води сметка за психичката состојба на сведокот (пр. возраста на
сведокот, психолошката состојба, психолошкиот развој и др).

Само на потполно психички и физички здрави сведоци може
да им се поклони верба за нивните искази. Секако, не може
безусловно да се оценуваат исказите за сосема позитивни, или
сосема негативни. Секој исказ од сведок треба доследно и
објективно да се цени. Скоро кај сите сведоци, присутни се
одредени недостатоци (неспособности) при набљудување на
настани, појави и создавање претстави за истите. Како фактори кои

10 Намерно даден лажен исказод страна на сведок, претставува кривично дело
даваже лажен исказ – чл. 367 од КЗ

влијаат при забележувањето на појавите кај сведоците се:
возбуденост, одминување на времето, грешки во помнењето,
вниманието на сведокот при сведочењето, начин на кој се
испрашува сведокот и сл.

Во кривичната постапка, материјалната (објективната)
вистина мора да се утврди. Дури и несвесните отстапувања во
исказите од сведоците, може да доведат до противречност на
целокупниот доказен основ, а тоа директно оди на штета на
начелото на материјалната (објективната) вистина. Правилното
оценување на исказите од сведоците, од страна на судот (органот на
кривичната постапка), треба да ги отстрани противречностите во
исказите на сведоците и да придонесе за правилна одлука за
предметот на докажување, односно за кривичното дело.

Затоа, неопходно потребно е сосема рационално и критичко
однесување спрема исказот од сведокот, за донесување на правилна
оценка на дадениот исказ. Заради сето ова во пресудите на судот се
нагласува дека исказите на сведоците во однос на важните факти не
се разликуваат, па затоа таквата состојба се уважува како доказ.

Разликувањето на исказите од сведоците во однос на некои
факти, скоро е неизбежно, па затоа и некои искривени искази од
сведоците, зависно од нивната правилна оцена , имаат и може да
имаат доказна вредност (сила), односно треба да бидат предмет на
внимателно оценување.

Од сето ова произлегува заклучокот дека за правната природа
на исказот на сведокот, под одредени наведени услови, сведокот е
сигурно средство за утврдување на материјалната вистина. Исто
така, под претпоставка дека не станува збор за лажни сведоци. Од
друга страна, да се согласуваат важните наоди со објективните
материјални факти кои се на располагање.

Органот што ја води кривичната постапка задолжително
треба да ги познава општите услови за оценка на исказите на
сведоците и психологијата на сведокот, за да може критички и
правилно да ги оцени дадените искази.

Критериуми за оценка на исказите

Според чл. 15 од ЗКП, правото на судот и на другите
државни органи кои учествуваат во кривичната постапка
(подвлечено од авторот Благоја Стевоски) да оценуваат постоење
или непостоење на факти, не е поврзано ниту ограничено со посебни
доказни правила.

Со оваа одредба од ЗКП јасно е нагласен принципот на
слободна оценка на доказите, не само од судот туку и од страна на
другите државни органи кои учествуваат во кривичната постапка
(МВР и ЈО).

Во нашата судска практика, најчесто најголемо значење се
дава на убедувањето кое го стекнал органот на кривичната постапка
на непосредното испитување на сведоците. Но, вака создаденото
убедување, претставува несигурна основа за вистинито и целосно
утврдување на фактите, кои се важни за донесување на законската
одлука11.

Добро насочените искази од сведоците кои оставаат впечаток
во поглед на вистинитоста, претставуваат и најсигурен основ за
убедувањето за вистината на одредени факти. Но, непотполните и
парцијални (делумни) искази од сведоцте, како и противречните
(контрадикторните) искази може да бидат сигурен основ за
утврдување на спорните факти.

Овде е многу важно да се утврди: дали непотполниот и
контрадикторен исказ е добронамерен и дали целосниот и добро
насочен исказ е добронамерен. Сето ова е во зависност од повеќе
фактори и тоа: возраста, интелегенцијата на сведокот, односот
спрема странките и сл.

Како основен критериум за да се утврди дали сведокот ја
зборува вистината се претходно утврдените или постоечките
околности кои најчесто се компаратив со исказите за одреден,
конкретен настан.

Натаму за оценување на добронамерноста на исказот од
сведокот од важност се неговите односи со окривениот и со
оштетениот, како и неговиот мотив за давање на одреден исказ.
Затоа и во чл. 243 ст. 3 од ЗКП нотиран е односот на сведокот со
оштетениот и обвинетиот.

Самиот момент на дознавање на органот на кривичната
постапка, за одредена врска на сведокот со осомничениот
(обвинетиот) и оштетениот, не смее да оведе до Прејудикативно
уверување за добронамерноста на сведокот и вистинитоста на
фактите кои тој треба да ги сведочи. Меѓутоа, во практиката често
доаѓа до однапред изградување на Прејудикативно сомнение за

11 види чл. 14 од ЗКП во кој е нагласена обврската на органот на кривичната
постапка да ја утврди вистината и наполно ги утврдуваат фактите што се од
важност за донесување на законската одлука. Да се отстрани секаков
субјективизам во оценката на доказите

вистинитоста на сведочењето, заради одредена врска на сведокот со
обвинетиот, или оштетениот (роднинска, пријателска и сл.), а што
може многу негативно да влијае на нтамошното однесување на
органот на кривичната постапка при испитувањето на сведокот и на
однесувањето на сведокот, секако и на самиот исказ во целина и
вредноста на дадениот исказ.

Овие критериуми може да бидат сигурна основа за правилна
оценка на исказот на сведокот.

На секој добронамерен сведок, кој при двањето на исказ
прави одредени грешки, ги искривува фактите, заради нецелосна
претстава за настанот (најчесто заради одминато подолго време од
настанот до давањето на исказот) треба да му се помогне во
постапката за убаво да ги поврзе фактите и другите околности за кои
има сознанија и врз основа на тие сознанија да ја воспостави
претставата за настанот.

Но, има и доста случаи кога на ваквите сведоци, со
несоодветна метода на испитување, им се обезвреднуваат фактите,
кои од нив може да се добијат. Многу често при испитување на
сведоците и утврдување на важните факти, се добиваат потполни
одговори, во целост се идентични и се согласуваат со исказите и
сето тоа уптува на сигурност т.е. се сигурен доказен основ за
донесување на одлука.

Но, не ретко, целосната идентичност во дадените искази од
сведоците, упатува на потврда дека сведоците однапред се
договориле и невистинито сведочат, а сето тоа се потврдува со
споредба на материјалните факти. Сето ова упатува на поврзаноста
на сведоците со обвинетиот и оштетениот и во тој случај пооделно
треба да се оценува вистинитоста на идентичните искази во поглед
на постоечките т.н. непроменливи околности.

Таквата околност на повеќе идентични искази од сведоци,
сама по себе, предизвикува големо сомнение за вистинитоста на
исказите.

Во постапката, се случува исти сведоци повеќе пати да се
испитуваат. Доколку се појават несогласувања, односно порано
дадениот исказ да не се согласува со подоцна дадениот исказ, тоа е
поголема веројатност на вистинитоста на фактите. Фактот на
несогласување на повеќе искази од исти сведоци во нашата практика
се зема како негаторски и сите дадени искази се прогласуваат за
неподобни, што е неприфатливо, од аспект на првата оценка на
исказот и подоцна ценетата несогласност на исказите од ист сведок,

бидејќи тие несогласности се нужни, а нивната веродостојност ќе
зависи од начинот на испитување12.

Претходно стана збор за општите услови за формирање и
памтење на настаните од страна на сведоците. Примањето на факти
од страна на сведокот е во зависност од повеќе причини и тоа:
недоволно посветено внимание на настанот, недоволно разбирлив
или нејасен разговор за настанот, различно забележување на
одделни факти, различно помнење, различно изнесување на фактите
и сл.

Поради овие субјективни својства на сведоците, постојано
има противречности во дадените искази. Ваквите противречности,
секако, не може да бидат дивергентни, односно, да отстапуваат кај
нормалните и добронамерните сведоци. Ваквите искази по својата
природа се објективни за разлика од целосно идентичните искази,
кога се имаат предвид претходно наведените својства на сведоците.

Врз основа на досегашната елаборација произлегува заклучок
дека во вистинитоста на исказот на сведокот, никогаш однапред не
треба да се биде убеден, ниту во поглед на добрата намера, ниту во
поглед на вистинитоста.

Форми во кои се сослушуваат сведоците

Во нашата кривична постапка позната е примената на
сослушувања на сведоци во: предистражната постапка и
сослушување на главниот претрес.

Министерството за Внатрешни работи според чл. 144 од ЗКП,
сослушувањата на сведоците ги врши во форма на претходни
известувања, додека Судот сослушувањата на сведоците ги врши во
форма на записник за сослушување – чл. 325 од ЗКП.

Секако дека не е во прашање само формата на сослушување и
изготвување на документот – актот, туку формата се појавува како
замена (сурогат) на реално утврдување на вистината.

МВР, вообичаено, во постапката на прибирање на претходни
известувања од граѓани, ги сослушува граѓаните за одредени факти
(податоци), а после сослушувањето изготвуваат службена белешка,
посебен извештај, или белешка за добиено известување од граѓани и
истото се забележува во самата кривична пријава. Најчесто по

12 Ако сведокот или вештакот при претходно сослушување навеле дека не се
сеќаваат на кажаното или ако отстапи од порано дадениот исказ, треба да му се
укаже дека порано кажал друго, односно, отстапува о поранешниот исказ и ќе се
праша зошто сега кажува поинаку - чл.245 ст.1 од ЗКП

редослед се бележат извршените проверки и разговори што сведокот
ги кажал за конкретниот настан. Постојано во белешките треба да се
бележат (цитираат) во целост кажувањата од сведокот, за подоцна
во постапката пред судот, да нема недоречености.

Судот во постапката, објективно ќе може да утврди што
кажал сведокот во постапката по претходните известувања, само ако
изготвениот извештај е во одредена (законска) форма и содржи
оригинални (автентични) искази од сведокот.

Во овој случај, судот ќе биде во можност, со метода на
компарација (споредба) на исказите т.е. фактите на сведокот, да му
се оневозможи да се оддалечува од проблемот од било кои причини.
Искуството покажува дека во постапката по претходните
известувања треба вака да се постапува за да се одржи
континуитетот во автентичните кажувања од граѓаните од
почетокот, па се до крајот на постапката.

Претходните известувања според ЗКП не се доказ во
кривичната постапка пред судот, но тоа не значи дека тие немаат
значење. Претходните известувања се средство со кое на сведокот
пред судот постојано да му се даде до знаење за неговиот исказ и на
тој начин сведокот ќе се насочи вистинито да ги изложи сите
познати факти за настанот кој е предмет на кривичната постапка.

Според чл. 243 ст.2 од ЗКП сведокот претходно ќе се
опомене дека е должен да ја зборува вистината и дека не смее ништо
да премолчи, а потоа ќе се предупреди дека давањето на лажен исказ
претставува кривично дело.

Собраните претходни известувања од страна на МВР на
оригинален начин од сведоците, ќе му послужат на судот за
потполно сослушување на сведокот, а со тоа и правилно ќе се цени
исказот од сведокот.

Ова би значело дека во белешките на МВР, од претходните
известувања од сведоците, треба да се настојува да се бележи
точната содржина на кажаното од сведокот, дури и одреден дијалект
со додадени букви во секој од зборовите, јазикот на кој се изразил и
смислата на исказот од сведокот. Со еден збор, се што кажал
сведокот дословно треба да се забележи.

Формата на исказот од сведокот пред судот е важна
претпоставка за правилно сослушување на сведокот.

Положбата на сведокот во постапката по претходните
известувања во МВР е поразлична од положбата пред судот кога се

наоѓа во ситуација да биде испрашуван од повеќе страни и тоа: од
страна на судот, тужителот, од страна на оштетениот и обвинетиот.

Судот е господар на кривичната постапка и тој е должен во
текот на сослушувањето на сведокот да му обезбеди да ги изнесе
сите познати податоци за настанот, да ги спречи странките
(тужителот и одбраната) да му поставуваат сугестивни и
каприциозни прашања, за исказот на сведокот да биде објективен
приказ на фактите.

Само со примена на погоре споменатите принципи на
докажување и оценка на доказите, може да се обезбеди адекватна
положба на сведокот во постапката пред судот.

Резиме

Од започнувањето, па се до завршувањето на кривичната

постапка има повеќе фази на постапување. Во тие фази, постојат
докази кои основано упатуваат дека кривичното дело е сторено,
додека последната фаза, фазата на судење, претпоставува постоење
на докази кои без сомнение потврдуваат дека кривичното дело е
извршено (сторено).

Товарот на докажување постојано е на Јавниот обвинител
или приватниот тужител. Обвинетиот својата одбрана не мора да ја
докажува. Обвинетиот исто така не мора да се брани, бидејќи има
право и да молчи.

Не ретко обвинетиот молчи и одбива да одговара.
Молчењето и неодговарањето не може во никој случај да влијае на
утврдувањето на материјалната вистина, ниту на степенот на вината,
а ниту пак да биде на штета на обвинетиот.

Лицето обвинето за кривично дело ќе се смета за невино се
додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска
пресуда.

За време на сослушувањето на сведокот постојано да се води
сметка за психологијата на исказот од сведокот, во кои услови е
оформен исказот на сведокот, примањето на фактите, помнењето,
репродукцијата, евентуални психофизички недостатоци кај сведокот
и нивното влијание на дадениот исказ, помнењето и сеќавањето,
одминатото време (од настанот до давањето на исказот),
психомеморијални празнини во сеќавањето кај сведокот (давање на
произволни факти во исказот) и сл. За да не се случат пропусти при
сослушување на сведоци со погоре споменатите проблеми

неминовно мора да се примени соодветна метода на испитување.
Потребно е вклучување на психолог во сослушување на сведоци со
вакви аномалии.
Исказот од сведокот се прецизира од страна на органот на
кривичната постапка (Судот), но, никако на штета на неговата
оригиналност. За да се постигне ова, се поставуват прашања на
сведокот во текот и на крајот од сослушувањето во кривичната
постапка.
Формата на исказите од сведоците е важен елемент за
утврдување на вистинитоста на фактите. Основни начела (правила)
во постапувањето на МВР во кривичната постапка треба да бидат
објективноста и реалноста во утврдувањето на податоците, целосна
т.е. темелна обработка на предметот на испитување и брзината и
ефикасноста во постапувањето.

Summary

From the beginning, until completion of the criminal procedure

has multiple stages of treatment. In these phases, there is evidence
indicating that the primary point of crime was committed, while the last
phase, phase of trial, assumes the existence of evidence to prove beyond
doubt that the crime was committed.

The burden of proof is always on public prosecutor or private
prosecutor. Defendant need not to prove his defense. The defendant also
need not be defended because it has the right to remain silent.
The accused often silent and refuses to answer. Refusing to
answer in any way can not affect the determination of material truth, nor
the degree of guilt, and to nor prejudice the defendant.

A person who charged with a criminal offense shall be presumed
innocent until his guilt is established by a final court ruling.

During the hearing the witness constantly to take account of the
psychology of the witness statement, in which conditions of the witness
was established statement, receipt of facts, memory, reproduction, any
deficiencies in psychological witness and their impact on the given
statement, passed time (the event by giving the proposition), psycho
memorial gaps in witness memory (giving random facts in the statement)
and so on. To avoid occur errors during the hearing of witnesses above
mentioned problems inevitably must apply the appropriate test method. It
is necessary the involvement of psychologists in interrogation of
witnesses with such anomalies.

Testimony of a witness is specified by the authority of the
criminal proceedings (Court), but never to the detriment of his
originality. To achieve this, sets questions to the witness during and at the
end of the hearing in criminal proceedings.

The form of statements of witnesses is an important element in
determining the truthfulness of the facts. Basic principles (rules) in the
treatment of MI in criminal proceedings should be objectivity and reality
in determining the data, ie full, thorough treatment of the subject of
investigation and the speed and efficiency in handling.
The accused often silent and refuses to answer.

Користена литература

1. Алексиќ Ж., Криминалистика, Београд, 1985;
2. Алексиќ Ж., Научно откривање злочина ИККИ, Београд, 1985;
3. Баткоска Л., Криминалистичка психологија, Охрид, 2007;
4. Бачиќ Ф., Kazneno pravo – opcidio 5 izdanje, Загреб, 1998;
5. Васиљевиќ Т – Грубач М., Коментар законика о кривичном

поступку – 7 изменјено и допунјено издранје, Боеград, 1981;
6. Водинелиќ В., Криминалистика, Београд, 1978;
7. Водинелиќ В., Криминалистика-откривање и докажување, 2 том,

Скопје, 1985;
8. Грубач М., Кривично процесно право-увод и општи дел,

Београд, 2002;
9. Закон за кривична постапка, Сл. весник на Рм., бр1594,44/02,

74/04 (пречистен текст);
10. Камбовски В., Кривично право (посебен дел), Скопје, 1982;
11. Марина П., Кривична постапка на СФРЈ, Скопје, 1979;
12. Матовски Н., Казнено процесно право (општ дел), Скопје, 2003;
13. Џуклески Г., Тактички правила при собирање потребни

известувања од граѓаните. Годишник на полициска академија
Скопје 2005/2006;

14. Џуклески Г., Тактички начин – елемент на криминалистичката
тактика. Безбедност бр.3, Скопје, 1998;

УДК 343.8/.9:338.48(497.7)

ПРЕВЕНТИВНИТЕ МЕРКИ ВО НАСОКА
СПРЕЧУВАЊЕ НА КРИМИНАЛИТЕТОТ ЗА ВРЕМЕ
НА ТУРИСТИЧКАТА СЕЗОНА ВО ТУРИСТИЧКИТЕ

МЕСТА
Благојче Стевоски1

1МВР на РМ – СВР Охрид

Апстракт

Целта на авторот е да укаже на спроведувањето на
превентивните мерки кои се однесуваат на кривичните дела, чиј
број се зголемува во текот на туристичката сезона во РМ.

Темата е изложена во две поглавја и тоа:
• непосредно превентивно делување и
• посредно превентивно делување.
Во првиот дел, се обработени повеќе видови активности и

мерки кои мора да ги презема полицијата. Во вториот дел, ќе се
осврнеме на посредната превенција која е главната т.е. тежишна
точка во овој труд.

Вниманието ќе биде насочено врз околностите кои им
овозможуваат на сторителите полесно да ги извршат кривичните
дела.
Клучни зборови: превентивни мерки; туристичка сезона; кривични
дела; спречување; оперативна контрола; имотни деликти;
околности; оперативни службеници; сторители на кривични дела.

PREVENTIVE MEASURES IN THE LIGHT OF
PREVENTION OF CRIME DURING TOURIST SEASON

AND IN TOURIST PLACES

Abstract

The aim of the author of this paper is to pinpoint the
implementation of preventive measures that concern criminal acts, whose
number increases drastically during the tourist season in Republic of
Macedonia.

The theme has been presented in two chapters:

- direct preventive action and
- indirect preventive action.
In the first part, several types of activities and measures which must

be undertaken by the police. In the second part, attention will be paid to
direct prevention which is the major, i.e. core point in this paper.

The attention will be given to the circumstances that allow the
doers of the acts do their criminal acts easily.
Key words: preventive measures, tourist season, criminal acts,
prevention, operational control, property offenses, circumstances,
operational workers, doer of a criminal act.

1. Воведни забелешки

Со брзиот развој на туризмот во нашата земја, неминовно
дојде до зголемување на асоцијалните појави, од кои со најголем
израз се манифестира криминалитетот.
Секојдневниот развој на стопанството овозможува
унапрeдување на туристичкото стопанство. Притоа, треба да се
очекува и зголемен број на туристи, а со тоа и зголемување на
криминалететот и другите асоцијални појави поврзани со туризмот.
Во време на туристичка сезона и во туристички места,
криминалитетот се манифестира со кривични дела поврзани со
туризмот, со пораст на одредени видови на кривични дела кои се
појавуваат во текот на целата година и на целата територија.
Доколку се следи оваа појава, тогаш до потврда доаѓа
констатацијата, дека “ситуацијата ги раѓа криминалците“, односно
заклучокот дека туризмот, сам по себе, создава можности (услови)
за порастот на криминалитетот (поголеми собирања на луѓе на едно
место, зголемен промет на стоки, невнимание кон сопствениот имот
и др). Овие фактори се карактеристични за сите земји кои го
развиваат туристичкото стопанство.
Секако дека овие фактори не се главната причина за пораст
на криминалитетот. Постојат и други специфичности што влијаат
врз порастот на криминалитетот, како што се економските,
социјалните и политичките предуслови.
Во нашава држава, како специфичен услов за пораст на
криминалитетот, може да се наведе проблемот со невработеноста и
сиромаштијата, односно социјалниот проблем.
Во овој труд ќе биде опфатена работата на органите за
внатрешни работи кои, со спроведување на превентивни мерки и

активности, се борат за спречување на криминалитетот. Темата ќе
биде изложена во две поглавја и тоа:

• непосредно превентивно делување и
• посредно превентивно делување.

2. За превентивната улога – дејност на полицијата во

сузбивање на криминалитетот во туристичкото подрачје
Воопштено, превенцијата2 подразбира збир на мерки и

активности насочени кон спречување на извршување на кривични
дела, но, наш акцент во трудов ќе биде ставен на превентивните
мерки и активности што ги презема полицијата, за да спречи
извршување на кривични дела чија бројка многукратно се зголемува
во текот на една туристичка сезона.

За зголемување на бројот на извршени кривични дела во една
туристичка сезона придонесуваат повеќе фактори и тоа:

• недоволно, или воопшто необезбедените загрозени
објекти;

• недоволно внимание од страна на туристите, особено на
странците кон сопствениот имот;

• неможноста за воспоставување оперативна контрола,
поради недостаток на оперативни работници;

• неможноста од преглед на селидбените криминалци кои
лесно се прилепуваат во туристичката маса – народ и
постојано се селат (флуктуираат) и

• местоположбата на загрозените објекти (плажите,
хотелите и камповите) им овозможуваат на сторителите
на кривични дела лесно да дојдат до нивниот плен
(предметите).

За време на туристичката сезона, најчесто кај луѓето –
туристите се чувствува опуштеност, расположение и неработна
атмосфера што им овозможува на криминалците полесно да стигнат
до својот плен.

Често пати, група од познати сторители на кривични дела
доаѓаат во туристичките места и вршат кривични дела како: кражби
од хотели, кражби од плажи, кражби од приколки, бунгалови,
шатори, возила и слично.

2 види В. Кривокапиќ – Превенција криминалитета, стр. 33
види Ж. Алексиќ – Криминалистика, стр. 26

За поуспешно да се спротивставиме во борбата против
криминалитетот, во текот на туристичката сезона, полицијата треба
да биде иницијатор и двигател за добивање помош од граѓаните,
фирмите и другите институции, на кои им е од интерес да помагаат
во борбата против криминалитетот, затоа што на крајот од
краиштата станува збор за нивната безбедност и заштита на нивниот
имот.

Со непреземање на благовремени мерки за заштита или
пропуштање во извршување на тие мерки, би можеле да настапат
несогледливи последици во заштитата на луѓето и имотот на
туристите (гостите).

Нападите врз безбедноста на луѓето и нивниот имот, можат
многу негативно да се рефлексираат и на развојот на туризмот.

Во борбата против криминалитетот воопшто, а особено во
текот на туристичката сезона, треба да се вклучат сите опшествени
фактори. Полицијата, со лични контакти со граѓаните, медиумите
(радио, телевизија, печат, интернет), треба да дадат свој придонес во
отстранувањето на заживеаните сваќања кај одредени категории
дека борбата против криминалитетот треба да ја водат само
органите на полицијата која е за тоа платена и дека јавноста треба да
биде настрана од оваа борба. Ваквото сваќање треба да се надмине и
да не го прифаќаат и лојалните граѓани.

Одтаму, може да се извлече заклучок дека:
• превенцијата не треба да биде само работа на полицијата;
• во борбата против криминалитетот треба да се ангажираат

граѓаните, фирмите и институциите од системот на
државата и

• на превенцијата против криминалитетот треба да и се
пристапи сеопфатно, односно, во континуитет да се
изнаоѓаат и усовршуваат методите за работа, користејќи ги
најсовремените достигнувања од науката и технологијата
со што постојано би биле чекор напред пред сторителите
на кривични дела, кои пак, воопшто не само што мируваат,
туку постојано ги користат нашите слабости во
работењето.

Бидејќи превенцијата претставува клучна алка од синџирот,
таа е една од основните активности во борбата против
криминалитетот и се остварува во два дела и тоа3:

3 види В. Кривокапиќ - Превенција криминалитета, стр. 52
види М. Милутиновиќ - Криминологија, стр. 441

• непосредна превенција и
• посредна превенција.

3. Непосредна превенција

Непосредната превенција подразбира мноштво од мерки и

активности кои ги презема полицијата во рамките на делокругот од
своето работење, се со цел спречување на криминалитетот и други
асоцијални однесувања кои во време на туристичка сезона се
јавуваат во одредени локалитети. Постојаната превенција на
криминалитетот се наметнува како императив на полицијата, а во
текот на туристичката сезона заслужува посебно внимание од страна
на полицијата, затоашто појавните облици на некои кривични дела
се карактеристични за време на туристичката сезона. Затоа треба да
се изнаоѓаат нови начини и методи на ангажирање на службата во
борбата против криминалитетот.

Мерките на превенција полицијата најчесто ја спроведуваат
преку службите за општа контрола и Отсекот за превенција.

 Улога и задачи на службата за општа контрола

Патролната и позорната служба, секако и Отсекот за

превенција, се служби за општа контрола4.
По правило, овластените службени лица од овие служби се

униформирани, но тоа не значи и општо правило. Кога ќе се укаже
потреба, овие служби се комбинираат и со ОСЛ од оперативниот
состав.

На одредени места, каде најчесто се собираат проблематични
лица (криминалци), треба да се прибираат податоци за истите, а за
да се стори тоа потребна е опсервација на тие лица која може да
потрае и подолго. Затоа ваквата задача треба да се даде на
криминалистичката полиција.

При опсервирањето на одредено подрачје, истото, треба да
биде покриено со стојни точки, односно независно едни од други, да
опсервираат униформирани и цивилни ОСЛ, при што се
информираат меѓусебно со радио станици, мобилни телефони.
Информациите се слеваат кај раководителот кој, пак, ги подучува,
проверува, одлучува и го дополнува планот со евентуално следење

4 види Закон за полиција, Сл. Весник на РМ бр 114/06

на интересниот објект (лицето). Од ова, може да се заклучи дека
непосредната превенција може да се остварува преку службите за
општа контрола и другите оперативни службеници на полицијата.

Луѓето треба да се распоредуваат по однапред изготвен план,
прилагодени на дадената ситуација.

Во време на туристичката сезона, кога криминалитетот
забележува пораст, позорната и патролната служба претставуваат
прва одбрамбена линија против криминалитетот. Пред овие служби,
за време на туристичката сезона претстојат повеќе превентивни
задачи од кои најважни се:

 Контрола на поважни објекти5
 Опсревирање на паркиралишта и одредени улици
 Опсервација над криминалните пунктови6
 Присуство на униформирани полициски службеници на

плажи и во кампови
 Контрола над лица
Овој начин на контрола се спроведува врз:

- лица под надзор;
- лица скитници – бездомници и
- лица кои питачат.

 Спроведување рација7, како превентивно – репресивна
мерка

 Заседата8, како превентивно – репресивна мерка

4. Посредна превентивна активност

Посредната превентивна активност подразбира еден вид

превентивна активност во која се вклучени други фактори, со цел
спречување на криминалитетот низ разни форми на дејствување.

Активноста на овие фактори ја иницира и насочува
полицијата кон одредена проблематика. Секако дека нема постојан
рецепт за начинот и можноста за ангажирање на другите
вонполициски фактори на превенција во текот на туристичката
сезона, но досегашната практика и искуство, укажуваат дека при

5 види Г. Џуклески – Вовед во криминалистика, стр. 77-82
види В. Водинелиќ – Криминалистика, стр. 39
6 види В. Водинелиќ – Криминалистика, стр. 69
7 види В. Водинелиќ – Криминалистика, стр. 74
8 види В. Водинелиќ – Криминалистика, стр. 71

остварувањето на превентивната активност треба да повикува
Советот за превенција во состав на локалната самоуправа, преку
контакти со фирмите, здруженијата, партиите и граѓаните.

 Улогата и задачите на Советот за превенција

Советот за превенција во локалната самоуправа, има

должност да им дава одредени сугестии, мислења и совети по
одредени прашања на хотелските фирми и на приватните
концесионери на плажи за преземања одредени мерки, со цел да се
заштити нивниот и имотот на гостите. Покрај редовниот состав, на
Советот треба да ги повика и одговорните во хотелските
претпријатија и приватните концесионери на плажи со цел да
расправа и прашања поврзани со конкретни превентивни мерки.

 Улогата и задачите на носителите на туристичката

дејност

Имено, на состаноците на Советот за превенција, или на
други состаноци посветени на проблематиката од превенцијата,
треба да се расправа за оправданоста од преземање на мерки за
заштита и да се настојува да се прецизираат задачите - зошто и што
се треба да се преземе, за да се спречат сторителите во намерата да
извршат кривични дела.

Треба да се излезе на терен и да се обиколат сите загрозени
објекти наменети за туристичка дејност, со непосредното
забележување на одговорниот полицаец кој ќе може во целост да ги
согледа потребите од мерките што ќе се преземаат. Каде, кога и што
ќе се преземе, односно која мерка, што е преземено и што треба да
се преземе.

Сосема би било погрешно ако се пристапи на решавање на
овие прашања само и само на преглед на нацрт плановите и на
макети за што би се добила погрешна претстава, а со тоа би се
донесле погрешни заклучоци.

Со ЗКП определена е и нагласена превентивната улога на
полицијата која се смета и за најповикана за откривање и
спречување на кривичните дела. Сосема погрешно би било
толкувањето дека само полицијата е должна за спречување на
ваквата појава.

Во борбата за спречување и откривање на криминалитетот
покрај полицијата треба да се вклучат и другите субјекти, како
судовите, полицијата, обвинителството, разни здруженија, фирмите
и граѓаните. После согледувањето на потребните мерки за
превенција, преку работодавачите на хотелските организации, да се
настојува да се обезбедат активности и мерки, од кои, неколку
посебно издвојуваме:

♦ Воспоставување чуварска служба

Зголемениот број на туристи во туристичката сезона ја

наметнува потребата од воспоставување чуварска служба на сите
објекти каде постои можност од напаѓање на имотот на туристите,
секако и потреба од заштитата на нивниот живот.

Воспоставеното обезбедување треба да обезбеди заштита на:
- паркинг просторите од туристичките населби, од

хотелите, одморалиштата и други објекти;
- хотелите и нивните придружни објекти;
- камповите;
- туристичките населби и други објекти.

Со воспоставената чуварска служба полицијата треба
секојдневно да комуницира не само во смисла на контрола, туку да
прибира што е можно повеќе податоци и информации од чуварите
кои би биле интересни за полицијата.

Со цел да се добиваат што покорисни сознанија, чуварите
треба уште од почетокот да се поучат на што да внимаваат, но и за
значењето од брзото доставување на информациите.

♦ Рецепциите во улога на превенција

Работното место рецепционер, всушност, подразбира место

каде вработениот од хотелот врши прифаќање и сместување на
гостите (туристите). Но, во рецепционерот треба да се гледа како на
личност од доверба, совесен и корисен како за хотелската
организација, така и за општеството во целина.

Рецепцијата, всушност, е точка од каде се врши набљудување
на состојбата во хотелот или во туристичката населба, а на
совесниот службеник му преостанува да ги следи состојбите и
навремено да информира за околностите кои се од интерес за
полицијата. Но, за жал, денес забележана е практика на вработување

на лица со сомнително минато или дури и воопшто не се
комуницира со истите.

Доколку се продолжи со ваквата практика, односно на
местата рецепционер да се поставуваат лица со сомнително минато,
тогаш ќе имаме тешкотии во работата поврзана со превенирање на
криминалитетот.

Полицијата со непосредни контакти, ќе ги насочи
работниците од рецепцијата покрај вообичените работи на прием на
гости, односно пријавно – одјавна служба, размена на пари,
информации за гостите и друго да преземаат и други работи, како на
пример:

- повремено (особено ноќе) да вршат проверка на паркинг
просторот, ако истиот не е обезбедуван со чуварска служба;

- на сосема коректен начин, да им се укаже на гостите својот
багаж со вредни предмети да не го оставаат во
автомобилите, туку да го сместат во сефовите на рецепција;

- почесто да вршат контрола на приземните соби од хотелот, да
проверуваат дали има оставени отворени прозори или врати,
додека гостите се надвор од хотелските соби;

- доколку забележат лица кои се сомнителни и без потреба се
задржуваат во хотелот, истите да ги пријават во полиција;

- доколку добијат информација за сторено кривично дело,
веднаш да ја известат полицијата;

- ако некој од гостите е оштетен со кривично дело, од него да
приберат податоци и веднаш да ја известат полицијата и

- постојано да контактираат со домаќините на собите за
евентуално сомнително однесување на некој од гостите.

♦ Преземање на превентивни мерки на плажи и кампови

Во последниве години добар дел од плажите на крајбрежјето

се закупени од приватни концесионери кои треба постојано да се
поттикнуваат, да посветат поголемо внимание како на личната
безбедност на гостите така и на нивниот имот (возила, дигитални
фотоапарати и камери, мобилни телефони, накит и слично) со
воведување на чуварска служба на паркинг просторот и на кабините.

Со чуварите, полицијата треба постојано да биде во контакт,
а и со цел информирање како најдобро ќе ги чуваат кабините и
имотот на гостите. Во оваа насока на видно место да има истакнато

писмено предупредување самите гости да се грижат за предметите и
да не ги оставаат без надзор.

5. Поставување на куќен чувар како вид на превенција

Во летните месеци во хотелите, камповите, туристичките

населби, зградите и други објекти би било добро да се постави куќен
чувар со цел заштита од криминална активност.

Куќниот чувар би имал задача:
- во хотелите да врши набљудување на лица со сомнително

однесување кои подолго време се задржуваат во хотелот,
ресторанот и на други места;

- да забележува и следи движење на сомнителни лица кои
повремено доаѓаат во хотелот, населбата или зградите и

- да врши набљудување и проверка на надворешното
обезбедување со цел спречување на кражби кои сторителите
ги вршат во приземните соби и станови.
Со брзиот развој на науката и техниката, препорачливо е во

сите објекти каде остануваат туристи да се инсталираат видео
надзор и алармни системи.

6. Улогата на училиштата9 и други институции за

превенирање на криминалитетот кај малолетниците

Почетокот на туристичката сезона се софпаѓа со завршетокот
на училишната година, а со тоа бројот на деца и малолетници, е
зголемен во туристичкото подрачје. Бројот на извршени кривични
дела, сторени од страна на малолетници, постојано се зголемува и
поради тоа треба да се посвети поголемо внимание во преземање на
превентивни мерки од страна на училиштата и другите институции
преку кои може да се влијае врз младите.

Превенирањето кај малолетниците може да се врши преку
училиштата, младинските сојузи, центрите за социјална работа,
воспитно - поправните домови, како и преку медиумите. Исто така,
препорачливи се манифестации како и отворен полициски ден.

• Влијанието на криминалитетот за развојот на туризмот

9 види Ж. Јашовиќ – Криминологија малолетничке деликвенције, стр. 266-310
види М. Милутиновиќ – Криминологија, стр. 448-491

Криминалитетот влијае многу негативно врз развојот на
туризмот, затоа што секој криминален чин во едно туристичко
место, особено извршен врз странец – турист повлекува неминовни
негативни последици, пред се, од аспект на бонитетот на земјата во
која престојува.

Неретко, се случува со криминален чин жртви да бидат
странски туристи и тоа се објавува во медиумите, често и
пренагласено, понекогаш и тенденциозно со цел нарушување на
угледот на нашата земја заради политички причини, или, пак, во
насока на конкурентска борба за освојување на туристичкиот пазар.

Значи, самиот криминален акт, сторен врз странскиот турист,
предизвикува револт кој, објавен во медиумите, може да предизвика
далекусежни последици за развојот на туризмот и токму затоа
полицијата, заедно со другите чинители, својата активност треба,
првенствено, да ја насочат на превентивната дејност со што би се
спречило вршењето на кривични дела во туристичкото место.
Доколку сме успеале на планот на спречување од извршување
кривични дела тогаш во целост сме ја извршиле задачата.

Ако на одредено туристичко подрачје извршените кривични
дела за кратко време бидат расветлени, резултатите би биле
релативни затоа што настапиле последиците, а со тоа работата не е
целосно завршена.

Сето ова ја наметнува потребата, репресијата да биде во втор
план, додека активностите да се насочат на превенцијата, за да не
дојде до материјални последици од криминалниот чин.

Сосема на крај, полицијата како главен носител на
активностите, во содејство со другите чинители на безбедноста, да
посвети поголемо внимание на превентивната дејност, а особено на:

- планирање и оспособување потребен број стручни лица за
спроведување на превентивната дејност;

- да вложува повеќе средства за техничко опремување на
службата;

- на планот на превентивната дејност да обучува што
поголем број извршители преку институциите, фирмите,
сојузите и политичките организации како непосредни
носители се до граѓанинот поединец и друго.

Безбедното и удобното чувство кај странските туристи е
еден од повеќето предуслови за привлекување на што поголем број

туристи и за странски инвестиции во туристичката гранка. А, ова
пак би значело и побрз економски развој на нашата држава.

Резиме

Анализирајќи го феноменот – туризам, од аспект на

општеството и поединецот, се доаѓа до заклучок дека интересите
меѓусебно се испреплетуваат.

Туризмот како неекономска категорија на туристот
непосредно влијае на забавната, здрвствената, културната и други
функции, а индиректно т.е. посредно влијание има на социјалната
(се намалува разликата меѓу народите, расите итн) и политичката (се
зголемува патриотското чувство, се придонесува за мирот и
меѓународната соработка и сл).

Економската функција на туризмот се согледува во неговото
вклучување во механизмот на пазарот со што добива карактер на
економска категорија.

Туризмот, ако се разгледува од аспект на стопанството, не е
производствена дејност, но овозможува производите од другите
гранки да се потрошат.

Економската функција на туризмот е многу значајна за
стопанството на нашата држава.

Summary

Analyzing the phenomenon – tourism in terms of society and

individual, are coming to the conclusion that the interests are mutually
interwined.

Tourism as non – economic category of tourists directly influence
the entertainment, health, cultural and other functions, and indirectly
influenced the social (reducing the difference between peoples, races, etc)
and political (increasing patriotism, will contribute to peace and
international cooperation, etc.)

The economic function of tourism is seen in it’s involvement in
the mechanism by which the markets gets the character of economics
categories.

Tourism, is considered in terms of economy, not a production
activity, but allows products from other branches to spend.

The economic function of tourism is very important to the
economy of our country

Користена литература

1. Алексиќ Ж. – Криминалистика савремена администрација,
Београд, 1982 год.

2. Алексиќ Ж. – Научно откривање злочина, ИККИ, Београд, 1972
год.

3. Алексовски С. – Психологија со криминалистичка психологија,
Скопје, 2005 год.

4. Ангелески М. – Оперативна криминалистика, Скопје, 2005 год.
5. Бачановиќ О. – Полицијата и жртвите, Скопје, 1997 год.
6. Водинелиќ В. – Криминалистика, Београд, 1978 год.
7. Водинелиќ В. – Криминалистика, Савремена администрација,

Београд, 1984 год.
8. Водинелиќ В. - Криминалистика – откривање и докажување,

Факултет за Безбедност, Скопје, 1985 год.
9. Драшковиќ Д. – Основи на методологијата на истражување на

безбедносните појави, Универзитетска печатница, Скопје, 1995
год.

10. Закон за кривична постапка, Сл. Весник на РМ бр. 15/97, 44/02,
74/04

11. Закон за полиција, Сл. Весник на РМ бр. 114/06
12. Јашовиќ Ж. – Криминологија малолетничке деликвенције,

Београд, 1978 год.
13. Камбовски В. – Казнено право (посебен дел), Просветно дело,

Скопје, 1997 год.
14. Кривичен законик на РМ, Сл. Весник на РМ бр. 37/96, 80/99,

04/02, 43/03, 19/04 – пречистен текст
15. Кривокапиќ В. – Превенција криминалитета, Београд, 2002 год.
16. Матовски Н. – Казнено процесно право (општ дел), Скопје, 2003

год.
17. Миловановиќ М. – Судска медицина, Загреб, 1982 год.
18. Милутиновиќ М. – Криминологија, Савремена администрација,

Београд, 1985
19. Сулејманов З. – Македонска криминологија, Графохартија,

Скопје, 2000 год.
20. Устав на РМ, Сл. Весник на РМ бр. 52/91
21. Џуклески Г. – Вовед во криминалистиката, Скопје, 2008 год.

ПРИМЕНЕТИ НАУКИ И МЕДИЦИНА

УДК: 616.5-033.2-02:616.24-006.6

КОЖНА МЕТАСТАЗА –
ПРВИЧНА МАНИФЕСТАЦИЈА НА
БЕЛОДРОБНА МАЛИГНА БОЛЕСТ

Миќун Миќуновиќ1, Љубица Миќуновиќ2,

Миле Миќуновиќ3
123 Специјалната болница за ортопедија и трауматологија "Св. Еразмо" - Охрид;

Апстракт

Кожните (или кутани) метастази се одраз на раст на малигни

клетки со потекло од внатрешен карцином и, најчесто, се појавуваат
во напредната малигна болест, кога повеќе органски системи
претходно се засегнати од примарната малигна болест. Наодот
опфаќа тврди, овални или кружни, мобилни, безболни јазли со
солидна конзистенција. Големината може да биде од слабо
палпабилни до големи тумори. Обично, имаат потекло од малигнен
меланом, карцином на дојка, параназални синуси, ларинкс, орална
шуплина.

Пациент на 62 – годишна возраст, со главна тегоба главоболка,
болки во коските во траење од два месеца, како и појава на кожен
јазол во предел на левото рамо. Пациентот е долгогодишен пушач.
Наод на тврд, овален, мобилен безболен јазол на кожата на предна
страна на левото рамо, во горна третина на надлактицата. Јазолот е
со конзистенција на гума со изразена цврстина во големина 18 х 7
мм и со боја на кожата. При хистопатолошката анализа е добиен
резултат за метастатски епителен депозит. Продолжено со
параклинички иследувања, при кои е верифицирана туморска
промена локализирана периферно на десното белодробје. Направена
core биопсија водена под компјутеризирана томографија.

Патохистолошката анализа потврди бронхален аденокарцином.
При одредувањето на стадиумот на болеста, не се откриени други

1 Д-р Миќун М. Миќуновиќ, специјализант на неврохирургија;
2 Д-р Љубица М. Миќуновиќ, специјализант на анестезија;
3проф. д-р на медицински науки Миле Миќуновиќ, Болница „Св. Еразмо“ –Охрид;
Email: micunmicunovic@yahoo.com; ljmicunovic@yahoo.com;
mmicunovic@yahoo.com., Бул. „Туристичка“ 54, Охрид

секундарни депозити, со исклучок на кожната метастаза, во чија
непосредна близина се појави раст на нов јазол. Станува збор за
малигна болест на белите дробови со првична манифестација како
метастатски депозит на кожата. Пациентот е препратен за
натамошна хируршка, како и хемотерапија и радиотерапија.

Отстранувањето на кожните метастази има за цел да се намали
дискомфортот на пациентот, нелагодноста и да се повлече
изобличувањето што го прави кожната промена. Едноставна
ексцизија на промената е суфициентна во третманот на кожната
промена, а во опција можат да бидат: течен азот, криотерапија,
фотодинамична терапија, CO2 ласер – терапија, интралезиона
хемотерапија и слично. Исходот од дефинитивното лекување зависи
од природата на примарниот тумор, како и од модалитетите на
лекување што се применуваат зависно од стадиумот на болеста.

Клучни зборови: кожна метастаза, првична манифестација,
бронхален аденокарцином

SKIN METASTASIS – PRIMARY MANIFESTATION
OF MALIGNANT LUNG DISEASE

Abstract

The skin or cutaneous metastases are reflection of growth of

malignant cells originated from inner cancer and usually are presented in
a stage of advanced malignant disease, when more different organs and
tissues are affected by the primary malignant disease. The lesions are
firm, oval or circle in shape, mobile, painless nodules with solid
consistency. The size of the lesions can be variable from barely palpable
masses to huge tumors. The skin metastases usually come from malignant
melanoma, breast carcinoma, cancers of paranasal sinuses, larynx and
oral cavity.

We present a case of 62-year-old white male admitted for
headaches, generalized pain in bones lasting for 2 months and appearance
of skin nodule in the region of left shoulder. The patient is a longtime
smoker. The skin lesion is a firm, oval, mobile and painless nodule
localized on the anterior side of the left shoulder near the upper third of
the upper arm. The nodule has rubber consistency with significant
firmness, with size 18x7 mm and pinkish color of skin. According the

pathohystologic analysis, the skin lesion is a metastatic epithelial deposit.
The patient undergoes further paraclinical investigations that reveal a
peripheral lesion on the right lung. In addition, a core biopsy guided by
computed tomography of the lung is done for further examination which
confirms a bronchogenic adenocarcinoma. During the staging of the
disease, no other metastases are found in the body with exception of a
growth of new skin nodule near the removed one. We present a case of a
patient with malignant disease of the lung starting with appearance of a
skin secondary deposition. The patient is sent for further surgical
treatment including additional chemo and radiotherapy.

The aim of removing the skin metastases is to eliminate the
discomfort of the patient and the disfiguration made by the skin lesion. A
simple excision of the skin lesion is sufficient in the treatment and other
therapies include a cryotherapy with liquid nitrogen, photodynamic
therapy, CO2 laser therapy, intralesional chemotherapy. The outcome is
dependent by the nature of the primary cancer and by the modules of
treatment used according the stage of the disease.
Key words: skin metastasis, primary manifestation, bronchogenic
adenocarcinoma

Вовед

Кожните метастази претставуваат раст на канцерски малигни
клетки во кожата со потекло од внатрешен карцином. Во повеќето
случаи, кутаните метастази се развиваат по иницијалната дијагноза
на примарен внатрешен карцином (дојка, бел дроб) и се јавуваат
доцна во развојот на малигната болест. Во ретки случаи, кожните
метастази можат да се појават истовремено или пред појавата на
примарниот карцином кога тој е во можност за дијагностицирање и
локализирање. Кожните метастази се појавуваат кога малигните
клетки излегуваат од примарниот тумор и се рашируваат вдолж
крвната циркулација или во лимфниот систем. Малигни тумори што
можат да дадат метастази во кожата се: малигниот меланом (45%),
карциномот на дојка (30%), назални синуси (20%), ларинкс (16%),
оралната шуплина (12%).

Приказ на случај

Маж на 62-годишна возраст бара лекарска помош поради појава
на јазол на кожата во предел на предната страна на левото рамо,
појавен 2 месеци пред приемот. Попатно пациентот се оплакува на
изразена главоболка и раширени болки бо коските што го
онеспособуваат во извршувањето на секојдневните активности.
Пациентот е долгогодишен пушач. Од локалниот наод, верифициран
е тврд, овален, мобилен безболен јазол со локација во кожата на
предна страна на левото рамо, во горна третина на надлактицата.
Јазолот е со конзистенција на гума со изразена цврстина во
големина 18 х 7 мм и со боја на кожата (слика 1).

Направена ексцизија на кожната промена за натамошно
патохистолошко иследување. Макроскопски, промената со изглед на
„чадена сланина“. При патохистолошката анализа наодот одговара
за метастатски епителен депозит, под сомнение за потекло од
бубрежно ткиво (лесно атрофичен многуслоен плочест епител) под
кое се наоѓа неопластичен раст со малигни инфилтративни белези
од епително потекло. Клетките израснуваат во гнезда и трабекули во
оскудна колагена строма со изразен клеточен и јадрен
плеоморфизам и чести патолошки митози. Имунохистохемиски,
клетките се ER (-), PR (-), Vimentin (-), HMB45 (-), TTF (-). Најдена
слаба експресија за S-100, Renal cell carcinoma – Ag. Пациентот е
подложен на натамошни параклинички иследувања во потрага за
малигната болест. Направен ултрасонографски преглед на
абдоменот на кој не се најде патолошка промена. Направена нативна

Слика 1. Кожна метастаза

рендгенографија на белите дробови, при што е најдена овална сенка
во супериорниот лобус на десното белодробие (слика 2).

Продолжено со компјутеризирана томографија на градниот

кош, со нативна и со постконтрастна серија со следниот наод –
десно апикално проследено со неправилен, хетеродензитетен
мекоткивен супстрат 45 mm, со неправилни контури, кој по даден
интравенски контраст покажува нехомогена патолошка акумулација
на истиот, френикокостални слободни синуси, медијастинално не се
детектираат, зголемени лимфни јазли (слика 3).

Слика 2. Нативна рендгенографија

Слика 3. Компјутеризирана томографија на белите дробови

Компјутеризирана томографија на главата и на абдоменот не
потврди постоење на експанзивни промени. Направено е
радиоизотопско иследување на скелетот со 99mTc-MDP, при кое нема
скенски знаци за секундарни депозити. Направени тумор-маркери за
колон карцином, кои беа негативни. Гастроскопија и колоноскопија
не се изведени поради тоа што пациентот не се согласи за нив. Се
направи „core“ биопсија на белодробната промена водена под
контрола на КТ со 18 G игла. Микроскопскиот преглед покажува
присуство на неопластично ткиво градено од повеќе аденоидни
структури, обложено со малигни келии, со средна големина, со
хиперхроматски јадра во кои понекаде се гледа крупен ацидофилен
нуклеолус и светла или еозинофилна цитоплазма, при што се
забележуваат и ретки интрацитоплазматски вакуоли што периферно
го истиснуваат јадрото. Неопластично ткиво прави инфилтрација во
околината на еден капиларен крвен сад, но истиот не е
инфилтриран. Севкупната хистоморфологија одговара на средно
диференциран инвазивен белодробен (бронхијален)
аденокарцином. По завршувањето на иследувањата, на кожата на
истата локализација се појави раст на друг јазол во прилог на
дополнителна кожна метастаза. Пациентот понатака подложен на
натамошен хируршки третман за белодробната малигна болест и
дополнително на протоколи за хемотерапија и радиотерапија.

Дискусија

Инциденцата на кожните метастази варира, но, обично,
изнесува околу 3-10% од пациентите со примарен малигнен тумор.
Половата припадност и возраста на пациентот имаат влијание врз
фрекфентноста на кожните метастази кај поедини карциноми, без
јасна причина. Кожни метастази што се јавуваат доминантно кај
мажите потекнуваат од белиот дроб, малигниот меланом, колонот,
оралната празнина, додека кај жените потекнуваат од дојката.
Овариумите. Повеќето кожни метастази се јавуваат на делот од
телото во близина на примарниот тумор. Први знаци на кожни
метастази се појава на тврд, овален или кружен, мобилен, безболен
јазол. Јазлите имаат конзистенција на гума или имаат изразена
цврстина и варираат во големина од слабо палпабилни до големи
тумори. Бојата на лезијата може да биде црвена, сина или црна (од
малигниот меланом) и најчесто боја на кожа. Можно е да се појават
повеќе јазли оддеднаш. Поради некрози во средишнината на јазолот,

истиот може да улцерира. Кожните метастази можат да се појават во
три специфични варијации:

• Carcinoma erysipeloides – остро ограничена црвена плака која
се должи на локално ширење на примарен карцином со блокирање
на лимфните садови на околната кожа

• Sclerodermoid carcinoma – задебелена фиброзно променета
плака слична на лузна која се должи на карциномски клетки кои го
инфилтрираат колагенот на кожата

• Carcinoma telangiectoides – црвени плажи на бројни крвни
садови или лимфни садови

Метастазите можат да имаат посебни карактеристики зависно

од локализацијата на примарниот тумор, односно метастазите од
белите дробови, обично, се јавуваат кај мажи, на кожата на градниот
кош, како црвени тврди јазли со тенденција да ги следат
интеркосталните крвни садови.

Карциномот на белите дробови дава метастази на кожата во 2.8-
24% од случаите, обично во напреднатата фаза на заболувањето, но
во 7-19% кожните метастази можат да бидат иницијална
манифестација на малигната болест. Главната цел на третманот на
кожните метастази е првично одредување на дијагнозата на
примарниот тумор и одредување на раширеноста на болеста. Иако
поретко, манифестацијата на кожни метастази можно е да биде
првичен знак за малигна болест во телото без субјективни тегоби кај
пациентот.

Заклучок

Кожните метастази, обично, се одлика на напредната малигна

болест во телото што зафатила повеќе органи и ткива во момент на
појавувањето на кожните промени. Можна е појава на кожна
метастаза без субјективни тегоби на пациентот што би навестувале
малигна болест кај пациентот. Целта на третманот на кожните
метастази е да се намали дискомфортот на пациентот, да се отстрани
изобличувањето на кожата што го прави самата метастаза. Исходот
од лекувањето, сепак, зависи од природата на примарната малигна
болест, како и од модалитетите на терапија спроведени според
стадиумот на малигното заболување.

Резиме

Кожните метастази претставуваат раст на канцерски малигни
клетки во кожата со потекло од внатрешен карцином. Во повеќето
случаи, кутаните метастази се развиваат по иницијалната дијагноза
на примарен внатрешен карцином (дојка, бел дроб) и се јавуваат
доцна во развојот на малигната болест. Кожните метастази се
појавуваат кога малигните клетки излегуваат од примарниот тумор и
се рашируваат вдолж крвната циркулација или лимфниот систем.
Малигни тумори што можат да дадат метастази во кожата се:
малигниот меланом (45%), карциномот на дојка (30%), назални
синуси (20%), ларинкс (16%), оралната шуплина (12%).

Прикажуваме пациент кој е долгогодишен пушач. Од
локалниот наод е верифициран тврд, овален, мобилен безболен јазол
со локација во кожата на предна страна на левото рамо, во горна
третина на надлактицата. Јазолот е со конзистенција на гума со
изразена цврстина во големина 18 х 7 мм и со боја на кожата. Дошол
за вадење на јазолот, без никакви други тегоби.

При хистопатолошката анализа добиен е резултат за
метастатски епителен депозит. Продолжено со параклинички
иследувања при кои е верифицирана туморска промена
локализирана периферно на десното белодробје. Направена core
биопсија водена под компјутеризирана томографија.
Патохистолошката анализа потврди бронхален аденокарцином. При
одредувањето на стадиумот на болеста, не се откриени други
секундарни депозити, со исклучок на кожната метастаза, во чија
непосредна близина се појави раст на нов јазол. Станува збор за
малигна болест на белите дробови со првична манифестација како
метастатски депозит на кожата. Пациентот препратен за натамошна
хируршка, како и хемотерапија и радиотерапија.

Summary

The skin metastases present a growth of malignant cells in the

skin that originate from some inner carcinoma. In most of the cases, the
skin metastases appear after the initial diagnosis of primary inner
carcinoma (breast, lung carcinoma) and they show in the advanced stage
of the malignant disease. The skin metastases emerge when the malignant
cells leave the primary tumor and spread through the bloodstream and the
lymphatic system. The malignant tumors that give metastases into the

skin are the malignant melanoma (45%), breast carcinoma (30%),
paranasal sinuses (20%), larynx (16%) and the oral cavity (12%).

We present a male patient who is longtime smoker. On physical
examination, there is a firm, oval, mobile and painless nodule localized in
the skin in the anterior side of the left shoulder, in the upper third of the
arm. The nodule has consistency of rubber with marked solidity; the size
of the nodule is 18 x 7 mm and has pink skin-like color. The patient is
admitted for excision of the nodule and has no other complains.

According the pathohystologic analysis, the nodule presents a
metastatic epithelial deposit. The patient undergoes further paraclinic
examinations by which there is a peripheral lesion localized in the right
lung. A “core” biopsy guided by computed tomography is done and the
result of the pathohystologic analysis is bronchogenic adenocarcinoma.
During the staging of the disease, no other metastases are found with
exception of another nodule on the skin, near the previous excised one.
The case presents a malignant disease of the lung with primary
manifestation with the metastatic deposit in the skin. The patient
undergoes for further surgical treatment and chemotherapy and
radiotherapy.

Користена литература

1. Arrabal-Polo MA, Arias-Santiago SA, Aneiros-Fernandez J,

Burkhardt-Perez P, Arrabal-Martin M, Naranjo-Sintes R.: Cutaneous
metastases in renal cell carcinoma: a case report. Cases J. 2009 Aug
25;2:7948. [PubMed]

2. Dreizen S, Dhingra HM, Chiuten DF, et al.: Cutaneous and
subcutaneous metastases of lung cancer; clinical characteristics.
Postgrad Med. 1986;80:111–6.

3. Jurado Gámez B, Hidalgo Nuchera E, Merino Romero J.: Skin
metastases, unusual presentation of lung cancer. An Med Interna. 1995
Jul;12(7):346-8.

4. Lookingbill DP, Spangler N, Sexton M.: Skin involvement as the
presenting sign of internal carcinoma. J Am Acad Dermatol.
1990;22:19–26[CrossRef]

5. María José Molina Garrido, Antonia Mora Rufete, Carmen
Guillén Ponce, Sonia Maciá Escalante, Alfredo Carrato Mena: Skin
metastases as first manifestation of lung cancer. Clinical and

Translational Oncology, August 2006, Volume 8, Issue 8, pp 616-617
[PubMed]

6. Nashan D, Müller ML, Braun-Falco M, Reichenberger S,
Szeimies RM, Bruckner-Tuderman L.: Cutaneous metastases of visceral
tumours: a review. J Cancer Res Clin Oncol. 2009 Jan;135(1):1-14.
[PubMed]

7. Saeed S, Keehn CA, Morgan MB.: Cutaneous metastasis: a
clinical, pathological, and immunohistochemical appraisal. J Cutan
Pathol. 2004; 31:419-430. [PubMed]

УДК: 616.5-033.2-02:616.24-006.6

КЛАВУС И ОСТЕОМИЕЛИТИС

Миле Д. Миќуновиќ1, Миќун М. Миќуновиќ2,
Славчо Иваноски3, Љубица М. Миќуновиќ 4

123 Специјалната болница за ортопедија и трауматологија "Св. Еразмо" - Охрид;

Апстракт

Клавус е задебелување на кожата поради повремен притисок и
триење. Овие механички сили предизвикуваат хиперкератоза,
клинички и хистолошки. Интензивното задебелување на кожата во
clavus може да резултира со хронична болка. Во одредени ситуации,
ова задебелување може да резултира со формирање на чир.

Како ретка компликација може да се јави целулитис и
мацерација, но да се јави воспаление на коската – остеомиелитис и
воспаление на вените – тромбофлебитис, е многу ретко.

Пациентка на 52 годишна возраст со главни тегоби кожно
задебелување на десното стапало. Оперирана пред четри месеци и
по операцијата раната почнала да тече. Лекувана болнички и
испишана на амбуланско лекување со антибиотика. Потколеница се
зацрвенила, потврден тромбофлебит на длабоките крурарни вени.

Со наредните испитувања докажан e остеомиелитис, кортикална
ерозија и лиза на зглобните тела на метатарзофалангеалниот зглоб
на 5. прст со периостална реакција на дијафизата и сублуксација на
зглобот.

Со соодветна терапија состојбата се смири но лезиите на
коските останаа.
Клучни зборови: клавус, остеомиелитис, тромбофлебитис.

1 Проф. д-р на мед. науки Миле Д. Миќуновиќ1
2 д-р Миќун М. Миќуновиќ
3 д-р Славчо Иваноски
4д-р Љубица М. Миќуновиќ Болница „Св. Еразмо“ – Охрид1, КАРИЛ–Скопје2;
Email: mmicunovic@yahoo.com; micunmicunovic@yahoo.com;
slavcoivanoski@gmail.com; ljmicunovic@yahoo.com;

CLAVUS AND OSTEOMYELITIS

Abstract
Clavus presents thickening of the skin caused of temporary
pressure and friction. These mechanical forces can create a
hyperkeratosis in its histological and clinical appearance. The intensive
thickening of the skin may involve into clavus that provides chronic pain.
In particular circumstances, this thickened and firm skin can produce an
ulcer.
As rare complications, this skin ulceration can progress into
maceration and cellulitis of the extremity and the appearance of
inflammation of bone – osteomyelitis and inflammation of veins –
thrombophlebitis is too extremely rare.
A 52-yeal old female patient with major complains of skin
thickening on her right foot. She underwent operation of the lesion before
four months and after the operation the wound did not heal and presents
with discharge. She was admitted for hospital treatment and continued to
be treated as outpatient with antibiotics. Her leg presents with red,
swollen and warm skin including phlebothrombosis on the deep crural
veins.
Further examinations confirmed osteomyelitis, cortical erosion
and lysis of the articular surfaces of the underlying fifth
metatarsophlangeal joint with periosteal reaction on the diaphysis of the
fifth metatarsal bone and joint subluxation.
With an adequate therapy, the condition is stabilized and
symptoms are resolved, but the bone lesions remained.

Key words: clavus, osteomyelitis, thrombophlebitis

Вовед

Клавус е задебелување на кожата поради повремен притисок и

триење. Овие механички сили предизвикуваат хиперкератоза,
клинички и хистолошки. Интензивното задебелување на кожата во
clavus може да резултира со хронична болка. Во одредени ситуации,
ова задебелување може да резултира со формирање на чир. Зборот
clavus има многу синоними и безброј народни имиња.

Синоними за clavus вклучуваат: callosity - хиперкератотичен
одговор на траума; пченка, heloma, или ограничена

хиперкератотична лезија, што може да биде тврда или мека; и груб
калус, или дифузно хиперкератотична лезија. Локализираните
callosities на стапалата се нарекува плантарен калус, heloma, tyloma,
keratoma, или народно плантарна пченка, курје око.

Клинички сите овие лезии личат на хиперкератотична
задебелена кожа. Мацерацијата, габичните или бактериски
инфекции се чести во клавусот. Плантарните клавуси имаат
тенденција да формираат централно јадро. Најчестите локализации
на клавусот се на нозете, посебно дорзолатерално, на петиците и
прстите. [2]

За создавањето на клавусот важна е формата на нозете.
Поточно, коскелите испакнувања на метакарпофалангиалните и
метатарзофалангиалните зглобови така се оформени што го
поттикнуваат триењето и притисокот на кожата. Клавусот се јавува
како резултат на одговорот на хиперкератозата против притисокот и
триењето на кожата. За патогенезата придонесуваат: деформитетите
на петиците, контрактурите на прстите, прсти во форма на чекан,
Мортон прсти каде вториот прст е подолг од првиот прст. Хронични
повторувачки движења, исто така, можат да предизвикаат
формирање на клавус, пример кај компјутерско комуникациските
корисници („mousing“ калус). [4]

Најчесто се јавува поради зачестена употреба на тесни обувки
со повторувачки активности, како што се патики и трчање.

Приказ на случај

Пациентка (И. К.) на 52 годишна возраст со главни тегоби тврда
задебелена болна кожа на десното стапало од која сецернира гноен
содржај (слика 1).

Пред четри месеци се оперирала од тумефакција на стапалото во
големина на круг со дијаметар од 3 до 4 см. Патохистолошки наод
бр. 1634: микроскопски двете парчиња на површина се обложени со
кожа од повеќереден сквамозен епител со изразени хипер
кератотични промени. Во длабина се гледаат кожни аднекси и
врзноткивна строма во дел обложена со ендотел.

По оперативната интервенција раната не зараснала, постојано од
неа течела жолтеникава течност. За месец дена по оперативната
интервенција доаѓа до зацрвенување на кожата со голем оток до
коленото. Претходно одела редовно на преврски. Ја примиле во

Сл. 1. Задебелена кожа со централен улкус

болница каде лежела два дена, а потоа уште недела дена примала
амбулански антибиотика инфузионо. Фистула од која сецернира
гноен содржај од операцијата па до денес ја преврзуваат.

Кожата на целото стапало заедно со скочниот зглоб до колено

знатно се зацрвенила и направен е ехоколор доплер на вени при што
е најден тромбофлебитичен процес во длабоките крурални вени.
Ординирана антикоагулантна терапија и антибиотска терапија.

Наод од ехоколор доплер на вени од левата потколеница: Во
срдната и во долната третина на левата потколеница, како и во
стапалото се гледа силно изразен лимфни цртеж, како и силно
дилатирана v. saphena magna, со назначени колатерали како резултат
на тромбофлебитичен во длабоките крурални вени (слика 2).

Сл. 2. Ехоколор доплер на вени од левата потколеница

Сл. 3. Антибиограм

Направен бриз од фистулата при што е изолиран Enterobacter

species. Дадена антибиотска терапија по антибиограмот (слика 3).

На направената нативна графија на десното стапало на

14.04.2014 година: евидентна е кортикална ерозија и лиза на
зглобните тела на метатарзофалангеалнјиот зглоб на 5. прст особено
во пределот на главата на метатарзалната коска со периостална
реакција на дијафизата на истата и патолошка сублуксација на
зглобот. Наод во прилог на остеомиелит.

Сл. 4. Остеомиелитис

Дискусија

Од клавус можат да заболат лица од било која раса. Почест е кај

жените отколку кај мажите, бидејќи тие повеќе употребуваат тесни
обувки. Прегледот и испитувањата на пациентот треба да вклучат
проценка на видот на обувките што ги носи, активностите што ги
врши, одењето. Лезиите треба да се палпираат. Клавусот е повеќе
болен со директен притисок, додека брадавиците се повеќе болни со
страничен притисок. [5]

Биопсијата на лезиите открива хиперкератоза.
Најчести состојби кои се поврзани со создавањето на клавусот:
– Напредната возраст на пациентите
– Булимија нервоза [3]
– Доксорубицин токсичност [6]
– Кератодерма palmaris et plantaris
– Дебелина
– Pachyonychia конгенита [7]
– Сензорни невропатии, дистрофии [8]
– Оклузивни васкуларни синдроми [9]
– Брадавици (односно, verruca vulgaris) [1]
– Погрешната механика, неправилната дистрибуција на

притисок и повторувачки движења, повреди (особено кај
спортистите) се главните поттикнувачки причини. Сепак,

неправилно обликувани или конструирани обувки во присуство на
коскени испакнувања [10]) можат да ги влошат клавусните
формации. Покрај тоа, некои нарушувања можат да ја сменат
формата или сензацијата на стапалата на нозете. Коскени
проминенции и погрешната механика на ногата овозможуваат
формирањето на клавусот да продолжи. [11, 12, 13, 14, 15]

– Ревматоиден артритис [16]. Хроничен артритис води до
деформитети на ногата и како последица на тоа калус формирање.

– Дијабетес мелитус со периферна невропатија [17].
– Ектопични нокти
Диференцијална Dg: acanthosis nigricans, аcrokeratoelastoidosis,

арсен кератоза, атипична fibroxanthoma, диспластичeн невус,
melanocyt, брадавици, dyskeratoma.

Потребно е да се испита гликозата во крв, ако е сомнителен
дијабет, како и реума факторите во согласност со ревматоидниот
артритис. Може да се вклучи радиографијата и КТ скенирање на
погодената област. По можност се прави и педобарографија со која
се детектираат променети на ногата на притисок. Биопсија на
лезијата открива хиперкератоза и може да биде корисно при
разгледувањето на некои други диференцијални дијагнози, како што
брадавиците.

Лекувањето на клавусот треба да биде насочено кон
намалувањето на болката и непријатноста со одењето. Корисно е
носење на ортопедски чевли со екстра простор.

Олеснување на симптомите може да се постигне со чистење и
амортизирање на инволвираните лезии. Кастрењето на лезиите
веднаш ја олеснува болката. Можат да се користат кератолитични
агенски (салицилна киселина) [18], екстрати од лук [19]. Употребата
на овие средства не се препорачува кај бремени жени и мали деца.
Кеналогот може да се инјектира за намалување на локалната
хиперкератоза.

Хируршки опции за clavus треба да се користи кога само
конзервативни мерки не успеваат. Хронична болка е број еден
показател за операција. Hallux valgus корекција може да помогне во
намалување на болка. [20] Хируршки корекции за ноктот и за чекан
прсти се едноставни процедури. Комплетна ексцизија и
трансплантација на кожа е ефикасна кај многу упорните случаи.

Кај пациенти со дијабетес најчести компликации се улцерации
од хроничниот притисок. Ова може да доведе до инфекција,
целулитис и мацерација.

Во изнесениов случај имаше компликации воспаление на
коската – остеомиелитис и воспаление на вените – тромбофлебитис,
како секундарни инфекции.

Заклучок

Пациентите треба да се учат да носат помалку трауматични

обувки, како што се чевли со широк простор. Користење на ѓонови и
спречување на повторувачки повреди кои предизвикуваат clavus
можат да бидат корисни.

Кај хируршкото лекување потребно е да се внимава да се
запазат сите услови на антисепса и на асепса, зашто и најмалото
невнимание од една мала „раничка“, клавус, може да дојде до
воспаление на коската до остеомиелитис, до тромбофлебитис и да
дојде до ампутација на ногата.

Резиме

Клавус е задебелување на кожата поради повремен притисок и

триење. Овие механички сили предизвикуваат хиперкератоза,
клинички и хистолошки. Интензивното задебелување на кожата во
clavus може да резултира со хронична болка.

Прикажуваме пациент (И. К.) на 52 годишна возраст со главни
тегоби тврда задебелена болна кожа на десното стапало од која
сецернира гноен содржај. Пред четри месеци се оперирала од
тумефакција на стапалото во големина на круг со дијаметар од 3 до
4 см. Патохистолошки наод бр. 1634 во прилог на клавус.

Кожата на целото стапало заедно со скочниот зглоб до колено
знатно се зацрвенила и направен е ехоколор доплер на вени при што
е најден тромбофлебитичен процес во длабоките крурални вени.

На направената нативна графија на десното стапало наод во
прилог на остеомиелит.

Кај хируршкото лекување потребно е да се внимава да се
запазат сите услови на антисепса и на асепса, зашто и најмалото

невнимание од една мала „раничка“, клавус, може да дојде до
воспаление на коската до остеомиелитис, до тромбофлебитис и да
дојде до ампутација на ногата.

Summary

Clavus is thickening of a part of the skin as a result of sporadic
pressure and friction. These mechanical forces can cause hyperkeratosis,
clinically and histologically. Extensive thickening of the skin in clavus
can be a cause of persistent pain. We present a patient (I. K.) 52 years
old, with major symptoms hard, thickened, painful skin of the right foot
that has purulent content secretion. Four months ago an oval tumor of her
right foot, measuring 3 to 4 cm was surgically removed. Patohystological
diagnosis No. 1634 revealed clavus.

After the surgical intervention, the wound didn't heal, with yellowish
fluid leaking continuously from it. About a month after the surgery, huge
redness of the skin appeared with a large swelling, spreading up to the
knee.

The entire skin of the foot, ankle and up to the knee was
considerably red and inflamed. Ultrasound Color Doppler examination
revealed thrombophlebitis of the deep crural veins.

Plain radiograph of the right foot was performed and osteomyelitis
was diagnosed.

During the surgical treatment, the surgeon needs to be careful and
maintain the conditions of antisepsis and asepsis, because as a
consequence of minimal negligence, a very small "sore" clavus can result
in inflammation of the bone-osteomyelitis, thrombophlebitis and end with
leg amputation.

Користена литература

1. Coughlin, M. J.: Common causes of pain in the forefoot in

adults. J. Bone. Joint. Surg. Br., Aug. 2000, 82(6), 781-90.
2. Singh, D., G. Bentley, S. G. Trevino: Callosities, corns, and

calluses. B. M. J., Jun. 1, 1996, 312(7043), 1403-6.
3. Daluiski, A., B. Rahbar, R. A. Meals: Russell's sign. Subtle hand

changes in patients with bulimia nervosa. Clin. Orthop. Relat.
Res., Oct. 1997, 107-9.

4. Goksugur, N., H. Cakici: A new computer-associated
occupational skin disorder: Mousing callus. J. Am. Acad.
Dermatol., Aug. 2006, 55(2), 358-9.

5. Kurvin, L., C. Volkering: Diagnosis and treatment of warts,
corns, and clavi. MMW Fortschr. Med., Mar. 8, 2007, 149(10),
31-3.

6. Manalo, F. B., A. Marks, H. L. Jr. Davis: Doxorubicin toxicity.
Onycholysis, plantar callus formation, and epidermolysis. J. A.
M. A., Jul., 7, 1975, 233(1), 56-7.

7. Oriba, H. A., J. S. Lo, W. F. Bergfeld: Callused feet, thick nails,
and white tongue. Pachyonychia congenita. Arch. Dermatol., Jan.
1991, 127(1), 113-4, 116-7.

8. Wollina, U., F. Mohr, F. Schier: Unilateral hyperhidrosis,
callosities, and nail dystrophy in a boy with tethered spinal cord
syndrome. Pediatr. Dermatol., Nov-Dec. 1998, 15(6), 486-7.

9. Robbins, J. M, K. K. Ballew, C. R. Lowery, E. A. Husni:
Asymptomatic occlusive arterial disease. A case report. J. Am.
Podiatr. Med. Assoc., Nov. 1985, 75(11), 616-8.

10. Verbov, J. L., C. J. Monk: Talar callosity-a little-recognized
common entity. Clin. Exp. Dermatol., Mar. 1991, 16(2), 118-20.

11. Oztekin, H. H., H. Boya, M. Nalcakan, O. Ozcan: Second-toe
length and forefoot disorders in ballet and folk dancers. J. Am.
Podiatr. Med. Assoc., Sep-Oct. 2007, 97(5), 385-8.

12. Baccouche, D., M. Mokni, A. Ben Abdelaziz, A. Ben Osman-
Dhahri: Dermatological problems of musicians: a prospective
study in musical students. Ann. Dermatol. Venereol., May. 2007,
134(5 Pt 1), 445-9.

13. Gambichler, T., A. Uzun, S. Boms, P. Altmeyer, E. Altenmüller:
Skin conditions in instrumental musicians: a self-reported
survey. Contact. Dermatitis., Apr., 2008, 58(4), 217-22.

14. Verma, S. B., U. Wollina: Callosities of cross legged sitting:
„yoga sign“- an under-recognized cultural cutaneous
presentation. Int. J. Dermatol., Nov. 2008, 47(11), 1212-4.

15. Darvall, W. A.: Flash dancing and spine bumps. Med. J. Aust.,
Apr. 28 1984, 140(9), 568.

100

16. Lemont, H., A. Ravick: Hemorrhage within plantar callus. A
cutaneous sign of rheumatoid angiitis. J. Am. Podiatry. Assoc.,
Jan. 1980, 70(1), 22-5.

17. Murray, H. J., M. J. Young, S. Hollis, A. J. Boulton: The
association between callus formation, high pressures and
neuropathy in diabetic foot ulceration. Diabet. Med., Nov. 1996,
13(11), 979-82.

18. Thomas, J. R. 3rd, J. A. Doyle: The therapeutic uses of topical
vitamin A acid. J. Am. Acad. Dermatol., May. 1981, 4(5), 505-
13.

19. Dehghani, F., A. Merat, M.R. Panjehshahin, F. Handjani: Healing
effect of garlic extract on warts and corns. Int. J. Dermatol., Jul.
2005, 44(7), 612-5.

20. Nagel, A., D. Rosenbaum: Vacuum cushioned removable cast
walkers reduce foot loading in patients with diabetes
mellitus. Gait. Posture., Jul. 2009, 30(1), 11-5.

101

UDK 615.8

АЛТЕРНАТИВНИТЕ МЕТОДИ ЗА ЛЕКУВАЊЕ
КАКО ИЗБОР НА ТРЕТМАН КАЈ СТУДЕНТИТЕ

ФИЗИОТЕРАПЕВТИ

Елизабета Попова Рамова5, Ирина Божиновска6,
Билјана Ангеловска7, Никола Лозановски8,

Зоран Ставревски9
12345Висока Медицинска Школа-Битола

Апстракт

Сознанијата од научната мисла за третманот и превенцијата на
болестите кај луѓето се систематизирани во конвенционалната
медицина. Постојат тенденции во напредните земји да се воведат
алтернативни методи за лекување. Цел на нашето истражување беше
да се утврди ставот на студентите кои во иднина би практикувале
алтернативни методи за лекување. Материјал и метод: 27 студенти
беа анкетирани по даден прашалник од општи податоци и 7
прашања. Резултатите покажаа дека алтернативните методи за
лекување се користени од физиотерапевтите незначително но дека
интересот за вакјов начин на лекување е значаен. Во курикулумот за
физиотерапевти е внесена во наставната програма и едукација за
основните принципи на овој начин на лекување.
Клучни зборови: алтернативна медицина, примена, студенти

5 д-р.сци Елизабета Попова Рамова, Висока Медицинска Школа-Битола,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола, Дом.адреса Ул.Иван Милутиновиќ,,Бр.92/19 Битола,
емаил betiramova62@yahoo.com.
6 Ирина Божиновска, демонстратор, Висока Медицинска Школа-Битола
,,Ул.Васко Карангелески ,,ББ, Битола, Ул,,Климент Охридски,,бр.23/13, Битола,
емаил medicushelp.bt@yahoo.com
7 Билјана Ангеловска, демонстратор, Висока Медицинска Школа-Битола
,,Ул.Васко Карангелески ,,ББ, Битола, Ул.,,29тиНоември,,Бр.117, Ресен, емаил
biljana_angelovska@hotmail.com
8 Никола Лозановски, студент, Висока Медицинска Школа-Битола ,,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола,Ул,,Борислав Радосављевиќ-Гоце, бр.,25,Битола, емаил
nikolalozanovski@yahoo.com.
9 Зоран Ставревски,, студент, Висока Медицинска Школа-Битола ,,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола, Ул,,Едвард Кардељ,, бр.26/37 Битола. Емаил
zoranstavrevski@yahoo.com

102

ALTERNATIVE METHODS OF TREATMENT LIKE A
CHOICE OF TREATMENT BY THE

PHYSIOTHERAPIST
Abstract

The knowledge of the scientific thought for treatment and
prevention on the illness is systemized in the conventional medicine.
There are trends in the modern countries to use alternative methods of
treatments. The point of our research is to see the meaning of the students
who in the future would use alternative methods of treatment. Materials
and methods: 27 students who were questioned with basic questions. The
results have shown that the alternative methods of treating are used by
the physiotherapists in some ways but not enough but what is important
is the thing that physiotherapists are interested in this kind of treatments.
In the curriculums of the physiotherapists educating program is used for
the basic principles for this kind of treating.
Key words: alternative medicine, application, students

Вовед

Многу здравствени работници сметаат дека алтернативната
медицина практикува непроверени и недоволно испитани терапии,
што претставува опасност односно дека може постепено да ги
истисне конвенционалните методи на лекување.

За алтернативната медицина за разлика од конвенционалната
медицина не постојат организирани и ригорозни научни стандарди.
Мислењето на здравствените работници оди од потполно негирање,
отфрлање до постепено прифаќање на некои методи.

Повеќе од 50% од светската популација користи
комплементарна или алтернативна медицина (КАМ), повеќето од
нив заедно со конвенционалниот начин на лекување1.

Во 1995 година, во САД е отворен Национален центар за
комплементарна и алтернативна медицина2. Овој центар има
основна активност да ја дефинира широката област на дејство на
алтернативните методи за лекување и да ја потврди или отфрли
нивната ефикасност на научно доказливи параметри.

Медицинската наука е поделена на конвенционална базирана
на докази и комплементарна или алтернативна. Алтернативните
методи за лекување во САД постепено се вклучуваат во едукацијата
во медицинските училишта3,4. Кај 80% од учениците се покажал
интерес за оваа медицна иако нивните познавања биле
инсуфициентни5,6. Во иднина треба да се споведат подобри

103

организациски истражувања кои ќе дадат одговор за ефикасноста на
некоја алтернативна метода на лекување.

Во повеќе европски земји постојат факултети за
алтернативни методи на лекување, како што е Факултетот за
хиропрактика во Велика Британија, каде што студиите траат 4
години или студиите за хомеопатијa. Заложбите на современиот
начин за лекување и едукација во здравството се во курикулумите за
едукацуија на сестри, акушерки, фармацевти и физиотерапевти да се
воведат лекции за изучување на алтернативните методи за
лекување7,8. Ние тоа го направивме со воведување на наставниот
предмет Алтернативна медицина во курикулумот за едукација на
физиотерапевти, почнувајки од наставната програма за 2007
година9.

Општо познати методи на алтернативно лекување се јога,
акупиунктура, хербална терапија, хомеопатија, хиропрактика,
мануелна лимфна дренажа, медитација, александар техника,
хипноза, автогени тренинг и други.

Цел на нашето истражување беше да се утврдат познавањата
на алтернативните методи на лекување и личните искуства на
примена на истите кај младата популација–студенти физиотерапевти
кои во иднина би практикувале ваков начин на третман.

Материјал и метод

За да го реализираме нашето истражување, направивме
анкета со прашалник кај популацијата на студенти физиотерапевти
на Високата медицинска школа во Битола, од втора година, пред
едукација за алтернативните методи за лекување како наставен
предмет во 3 семестар.

Употребивме прашалник кој се состои од два дела општи
податоци за анкетираните и 5 прашања за испитување на општиот
став и познавањето за алтернативните методи за лекување.
Прашалникот е следниот:
Општина Националност Возраст
Ниво на образование средно високо
1.Како го дефинира сопственото здравје во последната година?
лошо добро одлично
2.Колку пати посетил лекар минатата година?
1-2 пати 3-4 пати 6 пати 8 пати повеќе од 8 пати
3.Дали применил некоја алтернативна метода на лекување до сега?
да не

104

4.Дали побарал помош од лице што лекува со алтернативни начини
на лекување до сега? да не
5.Како начин на алтернативно лекување досега користел?
а) Лекување со тревки б) Местење в)Баење г)Масажа д) Биоенергија
6.Кои од следните алтернативни методи на лекување ви се познати:
а) Хиропрактика б)Акупунктура в)Јога г)Терапија со магнети
д) Хомеопатија ѓ)Рефлексотерапија е)Треварство ж)Терапија со
кристали
7. Дали би користеле алтернативен начин за лекување ако тој е
признат од научната медицна и ако го спроведува стручно лице?
да не

За статистички метод на обработка на податоците
употребивме фреквенција по пол, возраст и позитивен одговор по
одредено прашање во номинална и процентуална вредност.
Значајноста на определивме со Т-тест и разлика на пропорции.
Испитаниците беа поделени во две подгрупи, според местото на
живеење Битола и Прилеп.

Резултати од општите податоци

Вкупно анкетирани 30 студенти, на средна возраст од 19-22
години, 5(17%) машки и 25 (83%) женски. Македонска
националност 29(93%) и 1(3,5%) од српска и 1(3.5%) од албанска
националност. Од градот Битола 19(63%), Прилеп 8(27%), 1 од
Демир Хисар, 1 од Демир Капија и 1 од Република Србија. За
споредба во одговорите на прашалникот се земени градовите Битола
(БТ) и Прилеп (ПП) за да можеме да го споредиме нивното мислење.

Резултати од прашалникот

На вкупно поставените 7 прашања ги добивме следните
одговори прикажани во табелите од 1-7.
Таб.1 Степен на личната проценка на здравствената состојба
Град Лошо Добро Одлично
БТ н=19 0 9(47%) 10(53%)
ПП н=8 0 2(25%) 6(75%)

Застапеноста на оние со одлично здравје во градот Битола не
е значајно т=0.26, р>0.05. а исто и во градот Прилеп т=1.4, р>0.05.

Таб. 2 Фреквенции на посетата на лекар во минатата година

105

Град 0 1-2 3-4 6 8 >8
БТ 1(5%) 14(74%) 2(10,4%) / 2(10.4%) /
ПП / 5(63%) 3(37%) / / /

Во градот Битола, 1-2 пати посета на лекар е во најголем
процент, но застапеноста не е значајна т=2.1 ,р>0.05. Во градот
Прилеп т=0.7, не е значајно, исто така.
Таб.3 Користеле алтернативни методи за лекување
Град Да Не
БТ 15(79%) 4(21%)
ПП 4(50%) 4(50%)

Во градот Битола, со позитивен одговор, застапеноста е
значајна т=5.7 р<0.05. Во градот Прилеп т=0, не е значајно.
Таб.4 Користеле услуга од алтернативен практичар
Град Да Не
БТ 7(33%) 12(63%)
ПП 6(75%) 2(25%)
Во градот Битола, со позитивен одговор, застапеноста не е значајна
т=1.25 р>0.05. Во градот Прилеп т=1.4, р>0.05 не е значајно.
Таб.5 Користење вид на алтернативни методи за лекување
Град а б в г д
БТ 16 (84%) 6(31%) 1(5%) 8(42%) 1(5%)
ПП 4(50%) 2(37%) 1(12.5%) 4(50%) /
Во градот Битола, со позитивен одговор, е во прашањето 5.1
најголем, застапеноста е значајна т=2.9 р<0.05. Во градот Прилеп
т=0, не е значајно.
На прашањето 6 кои алтернативни методи за лекување им се
познати до сега на студентите, пред да добијат стручна едукација,
одговорите се дадени во табела 6.
Таб.6 Познати методи за алтернативно лекување
Одговро/Град БТ ПП
а 3(16%) /
б 12 (63%) 2(25%)
в 15(79%) 7(87%)
г 3(16%) 4(50%)
д 5(26%) /
ѓ / 1(12%)
е 16 (84%) 6(75%)
ж / 19(12%)

106

Во градот Битола, со позитивен одговор, најголема е
процентуалната застапеност на прашањето е) застапеноста е
значајна т=2.9 р<0.05. Во градот Прилеп со позитивен одговор,
најголема е процентуалната застапеност на прашањето в) при тоа
т=2, р>0.05, не е значајно.
Таб.7 Мислење за користење на алтернативни начини за
лекување во иднина
Град Да Не
БТ 18 (95%) 1(5%)
ПП 7(87%) 1(13%)
Во градот Битола, со позитивен одговор се изјасниле значајно
т=12.39, р<0.05. Во градот Прилеп т=5.7,р<0.05.

Дискусија

Светската здравтвена асоцијација ја дефинира КАМ како
широк начин за лекување практикуван не како дел од
традиционалниот начин на лекување во една земја, кој не е
интегриран во здравствениот систем10. Консултираните студии
покажаа дека КАМ се применува во развиените земји, не само во
САД кој има поинаков здравствен систем од нашиот и каде што
чинењето на третманот е одлучувачко, туку и во скандинавските
земји кои имаат висок степен на здравствена заштита11.12. Во овие
земји КАМ користат 9-65% од адултното население.

Во однос на едукацијата за примената на овој начин за
лекување и едукација на здравствените работници, наидуваме на
исти проблеми како и кај нас. Се уште не постојат курикулуми каде
што КАМ е интегрирана во образовниот систем на здравтвените
работници посебно со универзитетско образование, отука и
непознавањето и негирањето на овие методи за лекување3-9.
Во однос на самата апликација, таа е практикувана од
професионалци за КАМ. Преваленцата на примена на
алтернативните методи во Шветска во 1989 год. била 22%, во
Норвешка во 1994 27%13,14. Во Данска преваленцата во 1987 била
21%, за да во 1994 се покачи на 33%15,16. Во однос на тоа кои методи
за лекување се применувале, се разликуваат од една во друга земја,
што создава тешкотии за споредба. Ние во нашето истражување
набројавме методи за кои веќе имаме сознанија дека се применуваат.
Во трудот од кој го зедовме прашалникот за нашето
истражување, а кој е сличен со други кои го испитуваат јавното

107

мислење за КАМ, направен е обид да се добијат некои податоци за
Норвешка, Шветска и Данска. Овој труд го избравме за споредба
бидејки се работи за развиени земји, кон кои и ние се стремиме,
посебно во образовниот систем, и бидејки се во Европа16.

Последниот консултиран труд го испитува познавањето на
студентите на медицинските науки во процесот на едукација за
КАМ како и нивниот интерес за понатамошна примена17.

Во нашето истражување испитаниците беа исто така
студенти, а беа поделени во две подгрупи за да се види дали
постојат демографски разлики мегу студентите од двата града.
Во двата града здравствената состојба на потполно здрави не е
значајно застапена, што се манифестира и со почеста посета на
лекар но и тие не се значајно застапени. Користењето на
алтернативни методи за лекување е значајно во Битола, но услугите
од алтернативни практичари се незначајно застапени, што неведува
на заклучок дека тие во младата популација не се применуваат
значајно.Во најголем процент во Битола користеат тревки, обично
со чај, кој се применува во нашата народна мединица
традиционално. Во Битола најпозната за студентите била методата
на лекување со тревки, а во Прилеп, јогата, што укажува на
достапноста на овие методи меѓу населението. Во однос на тоа дали
би се лекувале ако има потреба со алтернативни методи на лекување
во двата града позитивниот одговор а значајно застапен, што
укажува на желбата и довербата во овој начин за леување меѓу
младата популација.

Од сето претходно кажано можеме да ги донесеме следните
заклучни согледувања:
-Алтернативните методи на лекување се прифатени од научната
мисла и се практикуваат како едукативни единици во повеќе
училишта за медицински струки;
-Алтернативните методи треба да се применуваат од лица кои имаат
медицинска базична едукација и потесно познавање на КАМ;
-Кај нашата испитувана група постои интерес за лекување со КАМ
доколку се изведува од стручно лице.

108

Резиме

Алтернативната и комплементарната медицна предизвикува
се поголем интерес со примената во современите општества на
Европа и САД. Таа е дел и од здравствениот систем на некои
нордиски земји, каде што и Фондот за здравство ги признава некои
од услугите. Алтернативните методи се применуваат на
традиционален начин, приспособени за западните земји, постојат и
едукативни установи за нив, како и центри за третман. Во нашата
средина се користат некои традиционални начини за лекување од
народната медицина, пред сé треварството, но полека продираат и
некои источни методи, као што е јогата и акопунктурата. Во
образовниот систем за прв пат е воведена во курикулумите за
едукација на физиотерапевтите. Во оваа наставна единица се
изучуваат основните принципи, индфикациите и
контраиндфикациите за овој вид на третман. Студентите покажуваат
значаен интерес за нивна едукација, а со специјалистичките студии
ќе бидат едуцирани и за апликација на некои методи.

Summary

The alternative and complementary medicine takes a greater
interest in use in the modern societies in Europe and the USA. It has
taken an important part of the health system for some Nordic countries,
where even the funding of health accepts some of treatments with
alternative methods that are used on a traditional way, they are adjusted
for the western countries and there are educating institutions and
institutions for treatment. In our society we use some traditional ways of
treatment from the people’s medicine and the first place is herbal therapy,
but slowly there are some eastern way treatment also used as Yoga and
acupuncture. In the educating system for the first time we use curriculum
based education for physiotherapists. In this educating part we taught
basic principles, identifications and counter identifications for each kind
of treatment. Students show important interest for their education and
with the specialist studies they will be educated for application on some
methods.

109

Користена литература

1. Izzo AA,Ernst E.: Interactions between herbal medicines and
prescribed drugs: a systematic review. Drugs.2001;61:2163-75.

2. National Center for Complementary and Alternative Medicine.
http://www.nccam.nih.gov.

3. Yoep AS, Yeo JC,Yeo C et al.: Perceptions of complementary and
alternative medicine amongst medical students in Singapore-a
survey. Acupunct. Med.2005;23:19-26.

4. Freymann H, Rennie T, Bates I et al.: Knowledge and Use of
Complementary and Alternative Medicine among British
Undergraduate Pharmacy Students. Phar World Sci.2006;28:13-8.

5. Kreitzer MJ, Mitten D, Harris I et al.: Attitudes toward CAM among
medical, nursing, and pharmacy faculty students:a comparative
analysis. Altern Ther Health Med. 2002;8:44-7.

6. Chez RA, Joans WB, Crawford C.: A survey of medical students
opinions about complementary and alternative medicine. Am J
Obstet Gynecol. 2001;185:754-7.

7. Cornman BJ, Carr CA, Heitkemper MM.: Integrating CAM into
nursing curricula: CAM camp as an educational intervention.
Explore. 2006; 2: 226-31.

8. Frenkel M, Frye A, Heliker D et al.: Lessons learned from
complementary and integrative medicine curriculum change in a
medical school. Med Educ.2007;41:205-13.

9. Попова Рамова Е. Алтернативна медицина. Учебно помагало за
студентите физиотерапевти при ВМШ-Битола. 2009.Битола.

10. WHO Traditional Medicine Strategy 2002-2005.( 2000).Geneva.
WHO. Ernst E.prevalence of use complementary/alternative
medicine a systematic review. Bull World Health
Organ.2000.78(2):252-7.

11. The desktop guide to complementary and alternative medicine. An
evidence-based approach. Mosly Hardcourt Health Sciences. 2001.

12. Eisenberg DM, Davis RB, Ettner SL et al.: (1998)Trends in
alternative medicine use in the United States,: Results of a follow up
national survey. JAMA ; 280: 1569-75.

13. Eklof M. (1989) Fran Kvacksalveri til alternativmedicine. Samuan-
fatning av socialkomitieens utreding? Summmary report of the social
committee, Stockholm.

110

14. Steinbeck A. (2000).Alternative medicine-an institution in Norway.
Thesis, Norwegian University of Sience and Technology,
Trontheim;

15. Rosmussen NV, Morgoll JM, (1990).The use of alternative treatment
in Danish adult population. Com Med Res, 4:16-22.

16. Hansen B, Grimsgard S, Launsol et al.(2005): Use of complementary
and alternative medicine in the Scandinavian countries. Scandinavian
Journal of Primary Health Care, 23;57-62.

17. Tiralongo E, Wallis M.: Integrating Complementary and Alternative
Medicine Education Intothe Pharmacy Curriculum. AmJ Pharm
Educ. 2008; 72(4):74

111

UDK 616.1-036.88:616.61-008.64-78

РИЗИК ФАКТОРИ ЗА КАРДИОВАСКУЛАРЕН
МОРТАЛИТЕТ КАЈ ПАЦИЕНТИТЕ НА ДИЈАЛИЗА

Петар Аврамовски1,Павлина Јанакиевска2 Мери

Конеска3,Александар Шиколе4
12Ј.З.У. Клиничка болница „Д-р Трифун Пановски“; 3Deutsches Rotez Kreuz

Soemmerda; 4Универзитетска клиника за нефрологија - Скопје

Апстракт

Брзината на пулсниот бран (БПБ) како мерка за крутоста на

артериите беше измерена со Доплер ехотомографија. Студијата
имаше цел да го утврди значењето на зголемената БПБ и на
лабораториските маркери како фактори на ризик за зголемена
смртност кај болните на дијализа. Просечните вредности на БПБ
беа: БПБ1=9,9±1,4 m/s и БПБ2=13,8±1,2m/s, додека БПБ кај
пациентите со смртен завршеток изнесуваше БПБ=13,9±1,2 m/s, а кај
преживеаните БПБ=11,5±2,3m/s. Вредностите на лабораториските
маркери каде БПБ>12m/s изнесуваа: CRP = 11,84±9,87;
Fibrinogen=4,77±1,99; ALP =2,62±2,83; Alb= 37,75±4,90; LDL-
H=2,14±0,86. БПБ и испитуваните лабораториски маркери имаа
сигнификантна улога како ризик фактори во кардиоваскуларниот
морталитет кај болните на дијализа.

Клучни зборови: БПБ, лабораториски маркери, Доплер, фактори на
ризик, дијализа.

1 Примариус д-р Аврамовски Петар, специјалист интернист, Ј.З.У. Клиничка
болница „Д-р Трифун Пановски“, Партизанска б.б. – Битола, Иван Милутиновиќ
бр. 37/4-26, 7000 Битола, avramovski@gmail.com
2 Д-р Павлина Јанакиевска, специјалист интернист, Ј.З.У. Клиничка болница „Д-р
Трифун Пановски“, Партизанска б.б. – Битола, pavlina.janakievska@yahoo.com
3 Д-р Мери Конеска, Deutsches Rotez Kreuz Soemmerda, merikoneska@yahoo.com
4 Професор д-р Александар Шиколе MD PhD, Универзитетска клиника за
нефрологија, Водњанска бр. 17, Скопје, asikole@gmail.com

112

CARDIOVASCULAR MORTALITY RISK FACTORS IN
HEMODIALYSIS PATIENTS

Abstract

Pulse wave velocity (PWV) as measure of arterial stiffness was

assessed with Doppler sonography. The aim of the study was to assess
the increased PWV and laboratory markers for increased mortality in
dialysis patients. The mean values of PWV were: PWV1=9,9±1,4m/s and
PWV2=13,8±1,2m/s, while PWV in patients with a fatal ending were:
PWV=13,9±1,2 m/s and in survived patients PWV=11,5±2,33m/s. The
laboratory markers in group with PWV>12m/s were: CRP=11,84±9,87;
Fibrinogen=4,77±1,99; ALP=2,62±2,83; Alb=37,75±4,90; LDL-
H=2,14±0,86. PWV and estimated laboratory markers play a significant
role like a proven mortality risk factors in hemodialysis patients.
Key words: PWV, laboratory markers, Doppler, mortality risk factors,
hemodialysis.

Вовед
„Кардиоваскуларниот морбидитет и морталитет кај болните

во терминален стадиум на хронична бубрежна инсуфициенција кои
се лечат со дијализа е 10 - 20 пати поголем во однос со општата
популација при иста возраст и пол“5. Атеросклерозата, како
причинител на кардиоваскуларни болести, представува 50% од сите
причини за смрт кај овие болни.

Атеросклерозата ги прави крвните садови покрути,
поригидни. Кога мускулните артерии ќе ја изгубат еластичноста,
односно кога ќе станат крути, ригидни, амортизацијата на пулсниот
бран е намалена, односно намалена е реципроцитетната конверзија
на енергијата од кинетичка во потенцијална, па пулсниот бран
патува побрзо. Брзината на пулсниот бран се разликува од
брзината на струење на крвта, секогаш е поголема и е во директна
корелација со ригидноста (stiffness) на крвниот сад.5 Кога би ja
одредиле брзината на пулсниот бран (БПБ) или Pulse Wave Velocity

5 Guerin et all. Impact of aortic stiffness attenuation on survival of patients in end-stage
renal failure. Circulation 2001; 103: 987-992.

113

(PWV), би можеле да ја процениме крутоста на артериите, а со тоа
би го процениле и степенот на атеросклерозата.9

Значењето на традиционалните фактори на ризик за
настанување и развој на атеросклерозата: хиперлипидемија,
зголемен крвен притисок, дијабет, пушење и физичка неактивност, е
потврдено со бројни клинички и епидемиолошки студии.

Пациентите на хроничен програм на дијализа имаат
дополнителен ризик за настанување и развој на атеросклерозата.
Зголемениот ризик кај болните со уремија е резултат на сложени
взаемни дејства на традиционалните и бубрежни ризик-фактори,
како и на постоечкиот коморбидитет.5 Имено, покрај
традиционалните фактори на ризик кои претходно беа набројани,
постојат специфични фактори кои се поврзани со уремијата и
дијализата: инфекција, хиперхомоцистеинемија, ацидоза,
биоинкомпатибилност на употребуваните дијализни мембрани,
хиперфосфатемија, зголемен продукт на калциум и фосфор,
зголемена концентрација на норадреналин и т.н.6

Посебно значење им се придава на новооткриените фактори
на ризик кои се цел на идните медицински истражувања како што се:
нивото на C-реактивниот протеин (CRP) во крвта, зголеменото
ниво на хомоцистеин и фибриноген, како и зголемената фракција на
LDL-холестеролот.8 Воспалението со помош на инфламаторните
клетки ја поттикнува активноста на алкалната фосфатаза, а со тоа
и остеокластната активност, што резултира со коскена разградба и
настанување на васкуларни калцификати.7,11 Инфламаторниот
одговор е зголемен кај болните на дијализа поради
хипоалбуминемијата и малнутрицијата што резултира, повторно,
со зголемената смртност од кардиоваскуларни болести.9

9 Takenaka T, Kobayashi K, Suzuki H. Pulse wave velocity as an indicator of
arteriosclerosis in hemodialysis patients. Atherosclerosis 2004; 176: 405-409.
5 Cheung AK et al. Atherosclerotic cardiovascular disease risks in chronic hemodialysis
patients. Kidney Int. 2000; 58(1): 353-362.
6 Christopher W Mcintzre. Effects of hemodialysis on cardiac function. Kidney Int.
2000; 76(4): 371-375.
8 Panichi V et al. Plasma C-Reactive Protein in Hemodialysis Patients: A Cross-
Sectional, Longitudinal Clinical Survey. Blood Purif 2000; 18: 30-36.
7 Moe SM, Chen NX. Pathophysiology of vascular calcification in chronic kidney
disease. Circ Res 2004; 95: 560-567.
11 Vanholder R et al. Chronic kidney disease as cause of cardiovascular morbidity and
mortality. Nephrol Dial Transplant 2005; 20: 1048-1056.
9 Takenaka T, Kobayashi K, Suzuki H. Pulse wave velocity as an indicator of
arteriosclerosis in hemodialysis patients. Atherosclerosis 2004; 176: 405-409.

114

ЦЕЛ НА ТРУДОТ
Да се утврди значењето на зголемената брзина на пулсниот

бран и вредноста на лабораториските маркери како новооткриени
фактори на ризик за акцелерирана атеросклероза кај болните на
дијализа: CRP, фибриноген, LDL-холестерол, албумините и
алкалната фозфатаза.

МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ
Студијата беше изведена во Клиничката болница „Д-р

Трифун Пановски“ – Битола, на Интерното одделение со дијализа,
Одделот за радиологија и Клиничката лабораторија во времетраење
од 18 месеци. Таа е отворена, проспективна, опсервациона и
контролирана клиничка студија.

Во неа беа вклучени 80 болни на дијализа (53 мажи и 27
жени, со просечна возраст од 59,3 ± 11,8 год. и просечен дијализен
стаж од 5,47 ± 5,16 год.), без разлика на возраста, полот, дијализниот
стаж, генезата на основното заболување и коморбидитетот.

Пациентите беа селектирани според критериумите за
невклучување во студијата: бремени пациентки или доилки,
пациенти со утврдени малигни и тешки хематолошки заболувања,
цироза и васкулитис, прележан кардиоваскуларен инсулт, тешка
кардиореспираторна слабост, дегенеративни заболувања, потешки
пореметувања во психичката сфера и кахексија, како и состојби на
коморбидитет за кои се предвидува витално загрозување со летален
завршеток за испитаникот за помалку од шест месеци.

За секој од пациентите беше добиена потпишана
информативна согласност, а студијата беше одобрена од Етичката
комисија за истражување на луѓе при Медицинскиот факултет во
Скопје.

Брзината на пулсниот бран беше мерена со линеарна
мултифрекфентна сонда од 7 – 10 MHz, со помош на ултразвучниот
Доплер апарат Toshiba SSA-340A (Toshiba Medical System
Corporation, 1385, Shimoishigami, Otara-Shi, Tochigi, Japan).

Беше направена ангиодинографија на крвотокот на левата
заедничка каротидна артерија (Left Common Carotid Artery, LCCA) и
левата феморална артерија (Left Femoral Artery, LFA). Синхронизам
на временскиот континуитет на крвотокот на секоја од артериите
беше истовремениот приказ на електрокардиограмот на мониторот
од ехо-апаратот.

115

Слика 1 - Принцип на
мерење на БПБ со Доплер

Временската разлика ∆T која ја
добивме како разлика во
временското задоцнување на
сигналот добиен на ниво на LCCA
(Т1) и LFA (Т2) или ∆T=T2-T1 во
корелација со соодветното
растојание (s) на каротидната ложа и
феморалната ложа, добиени со
антропометриски мерења, ни ја
определи брзината на пулсниот
бран.6
Брзината на пулсниот бран беше
пресметана според формулата

T
sV
∆

= ,

откако беше одредено временското

задоцнување ∆T [mS] и
антропометриски беше
измерено и пресметано резултантното растојанието „s“ [m].

Лабораториските маркери: CRP, фибриноген, LDL-
холестерол, албумините и алкалната фозфатаза беа анализирани со
биохемискиот аналајзер COBAS Mira S (analyzer, Roche Diagnostics
– USA, 333 Fiske Street Holliston).

Откако беше измерена БПБ и беше добиена првичната
евалвација на податоците, беа формирани две супгрупи: I група со
БПБ < 12 m/s и II група со БПБ > 12 m/s како круцијален параметар
за споредба меѓу супгрупите и останатите споредувања (cut-off
point, Blacher).

По период од 18 месеци, поради летален завршеток на 13
пациенти, од кои 11 се со кардиоваскуларна етиопатогенеза,
повторно беа направени спомнатите иследувања со што студијата
продолжи понатаму.

Статистичка анализа на добиените податоци беше направена
со софтверскиот пакет од програмот SPSS 16.0 за Windows 7.
Параметарските варијабли беа изразени како средна вредност (mean)
± (SD) стандардна девијација. За споредба на различните

6 Lim HS, Lip GY. Arterial stiffness: beyond pulse wave velocity and its measurement.
Journal of Human Hypertension 2008; 22: 656–658.

116

параметриски варијабли кај супгрупите беше користен Т-тестот.
Линеарна регресивна анализа (Pierce) беше употребена при
проценката на корелациите меѓу наодот на БПБ во однос на
маркерите добиени од лабораториски иследувања.

РЕЗУЛТАТИ
Просечната вредност на БПБ во почетокот (baseline) на

студијата изнесуваше: БПБ = 12,5 ± 2,0 (8,2 - 18,2); кај мажите: БПБ
= 12.5 ± 2,3 m/s (7,9 - 18,2); кај жените: БПБ = 12,4 ± 1,4 m/s (8,9 –
14,3).

По одредувањето на пресечната точка (cut-off point) беа
добиени просечните вредности на БПБ: за I група: БПБ = 9,9 ± 1,4
m/s (7,8 – 11,9) и за II група: БПБ = 13,8 ± 1,2 m/s (12,2 – 18,2).
Бројот на пациентите од I група (БПБ < 12 m/s) изнесуваше 42
(52,5%), додека бројот на пациенти од II група со брзина над
пресечната изнесуваше 38 (47,5%).

Вкупниот број летални завршетоци од кардиоваскуларно
потекло кај испитуваната група изнесува 11, додека 2 летални
завршетоци немаа такво потекло.

Бројот на случаи со летален завршеток, во I група
изнесуваше 2 (4,76%), за разлика од нивниот број кој во II група
достигна 9 (23,68%). Просечната брзина на пулсниот бран кај
пациентите со смртен завршеток изнесуваше: БПБ = 13,9 ± 1,2 m/s
наспроти просечната брзина кај пациентите кои го преживеале
периодот од 18 месеци каде БПБ = 11,5 ± 2,3 m/s.

Просечните вредности на испитуваните лабораториски
маркери и BMI (Body Mass Index) кај секоја од добиените групи,
како и нивната асоцијација со БПБ, добиени со униваријантна
регресивна анализа се прикажани во следната табела.

Табела 1 – Просечни вредности на лабораториските
маркери и Pierce-ови коефициенти за корелација со
БПБ

117

Просечните вредности на дијализниот стаж и возраста за
секоја од групите, под и над пресечната точка, со соодветниот
коефициент на регресија и коефициентот на сигнификантност се
прикажани во табелата 2.

Добиените резултати за лабораториските маркери, БПБ и
BMI од пациентите кои го преживеаја испитуваниот период од 18
месеци (група А) и од пациентите кои не го преживеаа тој период
поради кардиоваскуларен настан со смртен завршеток се прикажани
во табелата 3.

Табела 2 – Просечни вредности на дијализниот стаж и
возраста во корелација со БПБ (коефициенти на
регресија и статистичка значајност)

Табела 3 – Компаративен приказ на резултатите од
лабораториските и дијагностичките испитувања и
нивната меѓусебна сигнификантност, кај двете различни
групи А и Б.

118

ДИСКУСИЈА
Во оваа отворена, проспективна, опсервациона и

контролирана клиничка студија со времетраење од 18 месеци, беа
испитани 80 болни на дијализа со просечна старост од 59,3 ± 11,8
год. и просечен стаж на дијализа од 5,47 ± 5,16 год.
Измерената БПБ и вредностите на лабораториските маркери
кај секоја од новоформираните супгрупи, треба да ја најдат и
утврдат нивната значајност како нетрадиционални фактори на ризик
за акцелерирана атеросклероза. Со тоа треба да се утврди нивното
значење како удел во зголемениот морталитет на болните на
дијализа.

Влијанието на БПБ во зголемувањето на ризикот за
кардиоваскуларни настани со летален завршеток е очигледно,
имајќи предвид дека нивниот број е значајно поголем (~5 пати) во
супгрупата со БПБ над пресечната точка (cut-off, PWV > 12m/s),
отколку во супгрупата под пресечната точка. Во прилог на тоа
зборува и податокот дека измерената просечна БПБ кај пациентите
со фатален крај е значајно поголема од БПБ кај преживеаните
пациенти (P<0.0019).6

Ако се знае дека намалувањето на БПБ за само 1 m/s го
намалува релативниот ризик за КВ морталитет на вредност од 0,71,
тогаш улогата на ендотелот на крвните садови добива круцијално
значење во одржувањето на еластичноста на крвните садови.4 Затоа,
кога станува збор за разлики во БПБ меѓу групата А и групата Б
(група со летален завршеток) кои надминуваат диференција од 2,3
m/s, сигурно дека релативниот ризик за КВ настан со смртен
завршеток ќе биде значајно поголем.

Со подобрување на еластичноста на крвните садови
намалено е одбивањето на пулсните бранови во внатрешноста на
артериите со што се подобрува ефикасноста во работата на левата
комора на срцето и пулсниот притисок во аортата.

Имајќи предвид дека воспалението го потпомага процесот на
атеросклероза и дека во интереакција со многу сложени
патофизиолошки механизми доведува до оштетување на крвните

6 Lim HS, Lip GY. Arterial stiffness: beyond pulse wave velocity and its measurement.
Journal of Human Hypertension 2008; 22: 656–658.
3 Edzard E, Karl LR. Fibrinogen as a cardiovascular risk factor. Annal of Int. Medicine
2003; 118 (12): 956-963.
4 Guerin et all. Impact of aortic stiffness attenuation on survival of patients in end-stage
renal failure. Circulation 2001; 103: 987-992.

119

садови, нормално е да очекуваме зголемени вредности на CRP како
индикатор на благо воспаление.10 Неговата вредност е повеќе од
двојно зголемена во групата каде се регистрирани КВ настани со
летален завршеток (група Б), во споредба со групата каде немаше
такви случаи (група А).

Инфламаторните клетки (моноцити, макрофаги) ја
поттикнуваат активноста на алкалната фосфатаза. Иако нејзиното
зголемување во групата Б е евидентно но без доволна статистичка
значајносt (P>0,050), поради зголемена остеокластна активност се
зголемува коскената разградба со консектвентен пораст на
васкуларните калцификати. Васкуларните калцификати
дополнително ја зголемуваат васкуларната ригидност, а со тоа се
зголемува БПБ (P=0,021).

Синергистичко дејство врз генезата на процесот на благо
воспаление, покрај улогата на CRP има и фибриногенот. Неговата
улога, како ризик фактор за КВ заболувања, потврдена е и
неоспорна во многубројни научни студии како самостоен фактор, но
и во асоцијација со другите традиционални ризик фактори.10
Податоците од нашата студија за неговот влијание врз КВ
морталитет кај болните на дијализа се во блиска корелација со
светските студии. Неговата вредност во групата Б е значајно
поголема од вредноста во групата без летални резултати (P=0,0004).

Во групата Б евидентно е и статистички значајно
намалувањето на вредноста на албумините во крвта во споредба со
групата А (P=0,0266). Хипоалбуминемијата е значаен предиктор на
васкуларни компликации. Кај болните со хипоалбуминемија и
малнутриција се зголемува инфламаторниот одговор, така што
малнутрицијата и воспалението се во корелација со зголемената
смртност од кардиоваскуларни болести. Влијанието на LDL-Hol
нема статистичка значајност во влијанието врз зголемувањето на
васкуларниот ригидитет, односно врз БПБ.

Сепак, иако влијанието на спомнатите лабораториски
маркери како нетрадиционални фактори на ризик за акцелерирана
атеросклероза е статистички сигнификантно, никогаш не смее да се
заборави важноста на БПБ како хемодинамски маркер, како
самостоен показател на крутоста на артериите, но и како динамичен

10 Vanholder R et al. Chronic kidney disease as cause of cardiovascular morbidity and
mortality. Nephrol Dial Transplant 2005; 20: 1048-1056.
10 Vanholder R et al. Chronic kidney disease as cause of cardiovascular morbidity and
mortality. Nephrol Dial Transplant 2005; 20: 1048-1056.

120

параметар во сигнификантна врска со секој од лабораториските
маркери.

Ризик факторите за кардиоваскуларен морталитет кај болните
на дијализа се во континуирана сигнификантна корелација меѓу
себе, но и со традиционалните фактори. Сепак, главен стожер
претставува зголемената крутост на артериите поради процесот на
атеросклероза со консеквентен пораст на БПБ. Нејзиното мерење на
директен начин ја отсликува комплијансата на крвните садови,
нивната васкуларна резистенција и нивната вулнерабилност, а на
индиректен начин - можното пореметување во лабораториските
маркери кои учествуваат во процесот на атеросклерозата.

ЗАКЛУЧОЦИ
БПБ како мерка за васкуларниот ригидитет и

нетрадиционалните лабораториски маркери како потенцијални
акцелератори во процесот на атеросклерозата се со голема
дијагностичка и клиничка важност во процената на ризикот за
кардиоваскуларниот морбидитет и морталитет кај болните на
дијализа. Голема е нивната улога во раното откривање на
атеросклерозата, во набљудувањето на континуитетот на нејзината
прогресија и врз контролата на влијанието од одредени лекови во
текот на терапијата.

Резиме

За разлика од периодот од пред десетина години кога
медицинската наука беше фокусирана на мерење и проценување на
улогата на артерискиот крвен притисок како фактор на ризик за
кардиоваскуларните (КВ) болести, таа сега е сконцентрирана врз
мерење на брзината на пулсниот бран (БПБ). Зголемената БПБ,
одраз на изгубената еластичност на крвните садови, го потенцира
ударниот "yet" феномен при струење на крвта, со што врши трајни
оштетувања на ендотелот на крвните садови.5
Не помала важност за процена на КВ ризикот, покрај БПБ се
истакнува и важноста на лабораториските маркери кои се во
взаемна врска со воспалителните промени на крвните садови и на
калцификатите во ендотелот. Испитувањето на CRP и
фибриногенот, како индикатори на благо воспаление, испитувањето

5 Guerin et all. Impact of aortic stiffness attenuation on survival of patients in end-stage
renal failure. Circulation 2001; 103: 987-992.

121

на алкалната фосфатаза која тие ја активирааат со што се
потенцира процесот на генеза на васкуларни калцификации, заедно
со хипоалбуминемијата како предиктор на васкуларни компликации
и васкулитис, е уште еден чекор поблиску во процената на
потенцијалниот ризик за КВ настани со смртен завршеток.
Процената на крутоста на артериите преку БПБ и процената
на состојбата на васкуларното стебло во однос на воспалителни
промени и калцификации, добива се поголема важност кај болните
на дијализа и општата популација.

Summary

During the period of ten yeas ago, medical sciences were mostly

focused on measurement and evaluation of the arterial blood pressure
role as risk factor of cardiovascular (CV) diseases, while today’s medical
sciences focus is concentrated on the pulse wave velocity (PWV)
measurement.
Increased PWV as reflection of the lost elasticity of blood vessels,
highlights the “yet” impact-phenomenon of blood flow which makes
permanent damage on the vascular endothelium.
Not smaller importance for CV evaluation beside PWV has the
significance of laboratory markers, which are in correlation with the
inflammatory blood vessel changes and calcification in vascular
endothelium. CRP and fibrinogen examination (as light inflammation
indicator), examination of alkaline phosphatase (activated by mentioned
CRP and fibrinogen), marks the process of vascular calcification genesis
together with hypoalbuminemia (as predictor of vascular complications
and vasculitis) they are all one step closer in potential risk evaluation of
cardiovascular events with lethal ending.
The evaluation of vessel stiffness through PWV and evaluation of
the state of the vascular bed, in order of inflammatory changes and
calcifications, gets greater and greater importance in dialysis patients and
in general population.

122

Користена литература

1 Christopher W Mcintzre. Effects of hemodialysis on cardiac function.
Kidney Int. 2000; 76(4): 371-375.
2 Cheung AK et al. Atherosclerotic cardiovascular disease risks in
chronic hemodialysis patients. Kidney Int. 2000; 58(1): 353-362.
3 Edzard E, Karl LR. Fibrinogen as a cardiovascular risk factor. Annal of
Int. Medicine 2003; 118 (12): 956-963.
4 Foley R, Parfrey PS, Sarnak MJ. Epidemiology of cardiovascular
disease in chronic renal disease. J Am Soc Nephrol 2000; 9: 16-23.
5 Guerin et all. Impact of aortic stiffness attenuation on survival of
patients in end-stage renal failure. Circulation 2001; 103: 987-992.
6 Lim HS, Lip GY. Arterial stiffness: beyond pulse wave velocity and its
measurement. Journal of Human Hypertension 2008; 22: 656–658.
7 Moe SM, Chen NX. Pathophysiology of vascular calcification in
chronic kidney disease. Circ Res 2004; 95: 560-567.
8 Panichi V et al. Plasma C-Reactive Protein in Hemodialysis Patients: A
Cross-Sectional, Longitudinal Clinical Survey. Blood Purif 2000; 18: 30-
36.
9 Takenaka T, Kobayashi K, Suzuki H. Pulse wave velocity as an
indicator of arteriosclerosis in hemodialysis patients. Atherosclerosis
2004; 176: 405-409.
10 Vanholder R et al. Chronic kidney disease as cause of cardiovascular
morbidity and mortality. Nephrol Dial Transplant 2005; 20: 1048-1056.
11 Wanner Ch et al. Inflammatioand cardiovascular risk in dialysis
patients. Kidney Int 2002; 102-106.

123

124

ТЕХНИЧКИ НАУКИ

125

126

UDK 004.451:004.65

DISTRIBUTED FILE SYSTEMS DESIGN AND
IMPLEMENTATION

Билјана Mатевска1

1National Extension Agency -Bitola

Abstract

Operating system facilitates communication and access to resources held
by the computer system and devices on the organization for their use.
Belongs to the group of core system software, it is impossible to imagine
a functional computer system that does not have an implementation of
operating system. The operating system is system software whose main
goal is to organize resources in the computer system and to regulate their
award in the process that ensures their release. Data system is responsible
for naming, creating, deleting, searching, modifying and protecting files.
Keywords: – Distributed File Systems, BIOS (Basic Input Output
System), Cluster File Systems, Lustre, CODA and AMOEBA file
systems.

ДИСТРИБУИРАНИ ПОДАТОЧНИ СИСТЕМИ
ДИЗАЈН И ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА

Апстракт

Овој вид на оперативни системи ја олеснуваат

комуникацијата и пристапот до ресурсите кои што се поддржани од
страна на компјутерскиот систем. Спаѓаат во групата на јадрен
систем софтвер без кој што е невозможно да се замисли
функционалноста на компјутерскиот систем каде што тој нема

1 Biljana Matevska, National Extension Agency, Pelagonka 2, MK-7000 Bitola,
Republic of Macedonia, Tel. +389 47 228 330, E-mail: bile_mario@hotmail.com,
bile_mario@yahoo.com .

127

имплементација на оперативен систем. Оперативниот систем е
систем софтвер чија главна задача е да ги организира ресурсите во
компјутерскиот систем и да ја регулира неговата надградба во
процес каде ќе се обезбеди негова реализација. Дистрибуираниот
податочен систем е одговорен за именување, креирање, бришење,
пребарување, менување и заштита на датотеките.

Introduction

Operating systems and system software generally is one of the

few, perhaps the only field of software where innovation and new ideas
are very rare. Primarily, the conservation acceptance of new ideas by the
programmer and the user the evolution of the system software has
dramatically late in relation to the development of the hardware
components of the computer system. Increase the "power" of the system,
access to the resources of the computer system, communication with
them, control memory and organizational processes, as well as everything
else that falls into the field of work that makes the operating system with
minor changes the same as before 20 years. Significant progresses exist is
only in the graphical interface of the operating system, which is primarily
determined by the wishes of the market for commercial development
known operating systems.
However, the negative effect of market development of operating
systems is frequent evolutionary setback throughout the history of the
development of this part of the software. The emergence of powerful
desire for multipurpose systems with non-blocking organizational
processes started and the development of distributed operating systems as
systems that run on homogeneous and heterogeneous cluster solutions,
which allow users transparency in the use or hide the very nature of the
system, network communication occurrence of errors at different levels
in different subsystems and etc. As the development of the computer
system with high power CPU-memory across cluster solutions is cheap
and open to new expansions, distributed systems posed as an optimal
solution for various critical operations. Such systems usually have a large
number of users, number and types of dynamically resources and the
system components themselves can be located in different geographical
locations. The operating system is the basic system software that hides
the details of the hardware of the computer system, facilitates the work of
users in order to provide a more beautiful and enjoyable place. This
approach, by definition, is referred to as the principle of beauty. The

128

principle of beautification should not be understood literally because it is
not only aim to facilitate access to resources, but the like goal who is
provide unified access to resources on a variety of computer systems.
Also, under the principle beautification means providing safety of use,
because the abstract approach to resource prohibit illegal operations over
individual resources. Operating system aims to organize access to the
resources of the computer system. Send scope and exemptions of
resources by processes carried out to maintain the list of free resources to
allow or prohibit resources, etc. With the advent of modern computer
systems, operating systems primarily served the organization like
resources became more complicated work for operators, that thing cost
more time expensive mainframe computers and errors would be common.

II. RUN THE OPERATING SYSTEM

DFS (distributed file system) is a file system that consists of storage sites
that are physically dispersed and enables centralization of file system
users.
Most important to the user is that DFS provides:
- Transparency; Directory Services (service name); Performance and
availability; Caching and Replication; Coherence; Access control and
protection.
Startup of computers is a complex process in which hardware and
software alternate take on the main roles. After turning the computer
initiates POST sequence (Power on Self Test) motherboard that checks
the basic hardware parts of a computer. Upon completion of the
procedure BIOS (Basic Input Output System) gets full control over the
hardware with the main goal - the operating system startup. BIOS
memory devices such search would read image with a size of 512 bytes,
i.e. the size of a sector which is referred to as the boot sector. The order
of search is usually user-defined and usually BIOS searches the floppy
disk drive first, then the hard disk devices present in the system. After
finding a valid image - BIOS loads the code into memory and executes it.

129

Fig.1 Scheme with representation of the startup operating System

As it is virtually impossible to write a kernel operating system that would
be less than 512 b, boot sector is program (designated as boot loader),
which after the start of pre-defined physical memory locations loads
kernel operating system then is not limited by the size of the sector
(clustered can be homogeneous and heterogeneous. Homogeneous
clusters are clusters which all units is equal - with the same processor,
while the units differ in heterogeneous clusters). Usually written in
assembler as I got in size, and how the BIOS would recognize that it is a
valid boot loader. In the last two bytes of the boot sector - sector must
have a label O x 55 O x AA (when you need to take into account the
differences between little Endian I Big Endian architecture, as Intel x 86
platform which is little Endian 511 bait O x AA and 512 bait - O x 55).
Besides the physical exists and virtual memory that is once abstraction of
physical memory implemented at hardware level (MMU CPU section)
and Kernel level operating system allows the use of more bandwidth than
it provides support for physical memory allocation in the same virtual
range different processes and memory protection from access to other
processes. Thus may Kernel has support for executing multiple processes
at the same time, support for memory swap and etc... With the help of
MMU portions of kernel memory organization are associated with the

POST sequences initialize the computer and
move the BIOS EPROM chip

BIOS finish testing the hardware and require boot loader
memory device in the first 512b, where the last two contain
the mark boot loader

BIOS executes boot loader that fixed location varies sequel
boot loader or the kernel before crossing in 32 bit mode

Kernel has full control over the system. Move the memory
manager, process manager and resource manager, and user
initializes the system

130

parts of the addressing space of virtual memory with the actual physical
memory.

III. DISTRIBUTED FILE SYSTEMS – DFS
A system file in the operating system regulates represent the way that
files and directories are organized and stored in a memory medium.
Similarly, distributed file system (DFS) has the same role that it plays in
significantly more difficult environment, as well as the distributed
operating system. The goal of DFS is to allow the use of a distributed
operating system data sharing and resource sharing on a permanent
memory through a simple file system. The existence of a single file
system allows the user mobility, i.e., providing user applications on any
node in the system and to access data normally.
DFS performance can be perceived as another dimension of transparency
because DFS must be addressed, if not the same, at least similar to the
classic system files. Discernable difference in the performance is that
required to bridge the time, request the user to get to the physical location
where the data is housed requested and get time to the user to get an
answer.

Fig.2 Distributed file systems for MMS method of caching data
information, the path to the data, and the data itself, but the development
speed internal networks in today's systems performance problem
completely off.
[1] DFS - NFS architecture and example

Fig.3 NFS example

131

User level (in the final representation of the system), there are two
models of the DFS. At first, the historic older model DFS does not have a
single directory structure. Each node has its own local file system that is
visible in the process that is currently in execution units. Process is fitting
(Unix and map in DOS / Windows technology) roots are linked to the
system directory with another directory node of the local structure of the
system nodes that follow. The mount operation can be automated and
system arranged in a manner to provide transparency of location,
relocation and migration of data, but this is usually not the case.
[2] Transparency and location; [3] Hierarchical structure of the file
system - Global scape Directories

Fig.4 Network Fig.5 Subdirectory is just a special type of
file

Due to improve the performance, as well as the division of working
memory distributed caching file system performs at different levels.
Whether caching will be in working memory or disk as it solves the
problem of synchronization of all cached files, which are units of cache
(part of the whole data file sector editing memory, the memory device),
all that matters whose response determines the design of the system for
caching and replication. During enrolment in another copy of the file,
after the closing session, chainsaws call back - call ensures
synchronisation of the entire system. The new, third edition of AFS
instead of call back mechanism uses a token mechanism which combines
checking the version of the file sharing session policy.

IV. DISTRIBUTED FILE SYSTEMS – DFS

[1] Lustre - warehouse cluster architecture.
The central component is a file system - Lustre, shared cluster file
system. File Lustre - system is currently available for Linux and provides
a POSIX-compliant UNIX ® file system interface. Lustre architecture is

132

used for many different types of clusters. He is best known for the power
supply to seven of the top ten highest performance computing (HPC) for
the biggest events in the world, with tens of thousands of customer
systems expressed in peta bytes (PB) and hundreds of gigabytes per
second (GB / sec). Many HPC sites use Lustre as an option with a wide
global file system, servicing dozens of clusters with unprecedented scale.

[2] CODA files system.
This file system implements only tree which is mounted in the local
directory tree of each node, as is the case in AFS. The system was
originally created to work in GNU Mach microkernel but now there is
credible support for Linux, Net BSD, Free BSD, and Unix supports other
links systems. CODA system is made up of several components that are
located on each node - control replication (Venus), server (Vice), and
kernel modules. System call for some of the operations over the file or
directory that is located in the file system mounts point, referring CODA
kernel module. He opens the standard teletype communication device to
Venus, who independently running in user space.

[3] AMOEBA system files.
The system uses microkernel design, where the kernel performs memory
management, process creation, communication processes and
management of local resources. Creating remote processes are

done through process management system that provides for creation of
remote processes, correcting errors (debugging), setting up a crucial
point of execution (break pointing), migration processes. All other
elements of distributed systems will run user processes, which simplify
the design of the system, without loss additional performance. Excluding
specification POSIX - emulation, AMOEBA system does not copy any

133

other operating system and thus escape. Fig.6 System architecture fails
its basic purpose for attempting to implement design system with another
purpose - creating quality general purpose and fast enough DOS.
Basically, the entire function in the system operates three functions: a
call from the client transaction, Get Request and Put Reply functions
from server-side. AMOEBA - system consists of four components:
1. Workstations; 2.Base CPUs; 3.Specialized Servers (file server ...);
4.Gateway
Sumarry
DFS us so far presented some problems that the experts have to try to
resolve them. On the other hand, new types of applications, primarily
those dealing with multimedia and continuous monitoring of data such as
video and audio - bring new requirements to local distributed file
systems. The main things that you need in the future to contain the DFS:
[1]Transparency: file system must make an effort to interact and ease of
use by the user and developers, effort in terms of data hiding their
location, type of network, type of operating system, and t. q. as it would
not have occurred any errors;
[2]Globally level: DFS - a system that gives the users from different
continents able to share files. In the future, all computers on earth will be
connected and the file system will be used as a tool for sharing
information between them;
[3]Semantics of UNIX: This semantics provides simple tools for data
sharing and synchronization between processes on different machines.
Most of the current systems do not provide this feature claiming that the
added files are rarely shared by different clients. But whether added files
are rarely shared because the system does not support coherence? In the
future we will get the answer;
[4] Automatic Replication: not only increases the availability and
reliability of the system, but can also offer the user more than one server
and allow selection based on performance and workload distribution;
[5]Striping: equal volume of distributed work and permission for parallel
transfers single files;
[6]Aggressive caching: As much as possible to increase system
performance by making the cache-hit ratio;
[7]Log - structure: Increasing the efficiency of writing data and reduce
the time to verify the file system;
[8]Automatic compression: Through the use of idle CPU cycles reduces
storage space requirements for data transmission;

134

[9] Multimedia Support: Multimedia applications deal with huge amounts
of information, which can currently obtain data transfer rates of hundreds
of megabytes per second. UNIX-like system is not suitable for this kind
of task. As an alternative must be considered [MP91] designed at UCSD,
in order to reduce latency and increase the speed of transmission of
information in the files;
[10]Customization: Through monitoring the workload of the system in
the future should try to make approaches to the most efficient possible;
[11] Protocol - Flexibility: The system administrator must be able to
determine which protocol will be used in the system for every piece of
space.

Резиме
Со Дистрибуираните податочни системи кај нас досега беа
претставени некои проблеми кои експертите мораа да се обидат да
ги решат. Од друга страна, новите видови на апликации,
првенствено оние кои се занимаваат со мултимедија и континуирано
следење на податоци како што се видео и аудио - донесоа нови
барања за локалните дистрибуирани податотечни системи. Ова се
главните работи што треба во иднина да ги содржат
Дистрибуираните податочни системи како: [1]Транспарентност:
каде податочниот систем ќе има леснотија во користењето од страна
на корисникот и програмерите;
[2]Глобално ниво на користење: Системот да има способност со
која ќе им дава на корисниците од различни континенти можност за
споделување на датотеки. Во иднина, сите компјутери на земјата ќе
бидат поврзани и овој податочен систем ќе се користи како алатка за
размена на информации помеѓу нив;
[3]Семантика на UNIX: Оваа семантика обезбедува едноставни
алатки за делење на податоци и синхронизација помеѓу процесите
на различни машини. Повеќето од сегашните системи не ја
обезбедија оваа функција тврдејќи дека додадени фајлови ретко се
делат од различни клиенти. Но, дали додале датотеки кои ретко се
делат затоа што системот не поддржува кохерентност? Во иднина ќе
добиеме одговор;
[4]Автоматска репликација: Не само што ја зголемува достапноста
и сигурноста на системот, туку исто така може да му понуди на
корисникот повеќе од еден сервер и да овозможи избор, врз основа
на перформансите и обемот на работа и дистрибуција;

135

[5]Striping: Претставува еднаков волумен на дистрибуирана работа
и дозвола за паралелни трансфери на една датотека;
[6]Агресивни кеширања: Колку што е можно да се зголемат
перформансите на системот со изработка на кеш-хит сооднос;
[7]Вклучи - структура: Зголемување на ефикасноста на пишување
на податоци и намалување на времето за да се провери датотечниот
систем;
[8]Автоматска компресија: Преку употреба на неактивни циклуси
на процесорот, намалување на просторот за складирање и барања за
пренос на податоци;
[9]Мултимедијална Поддршка: Мултимедијалните апликации се
апликации со големи количини на информации, при што во
моментот може да се добие пренос на податоци на стапки од
стотици мегабајти во секунда. UNIX системот не е погоден за овој
вид на задача. Како алтернатива мора да се смета [MP91] дизајниран
во UCSD, со цел да се намали латентноста и да се зголеми брзината
на пренос на информации во датотеките;
[10]Персоналитет: Преку следење на обемот на работа во
системот, во иднина треба да се направат обиди за да се пристапи на
најефикасен можен начин;
[11]Протокол-Флексибилност: Систем администраторот мора да
биде во можност да утврди кои протоколи ќе се користат во
системот за секое парче од просторот.

References:
[1]http://www.raidinc.com/raidinc_lustre_home.php
[2]Chapter 6 DFS Design and Implementation
web2.cc.nctu.edu.tw/~claven/course/aos/Chapter06.ppt
[3]http://fsdamoeba.sourceforge.net/amoeba.html
[4]Distributed File Systems Past, Present and Future A Distributed File
System for 2006 – Fabio Kon
[5]David Hulse and Alan Dearle: Trends in operating systems design,
University of Stirling, 1998.
[6]Andrew Tanenbrawn: Modern Operating Systems, Pretience Hall,
2002. The Amoeba Distributed operating System User Guide, Amoeba
project, 1996.
[7]Eliezer Levy and Abraham Silberschatz: Distributed File Systems:
Concepts and Examples, University of Texas at Austin, ACM Computing
Surveys, December 1990.
[8]Lustre whitepaper, Cluster File Systems Inc., 2003

136

UDK 005.53

DECISION SUPPORT SYSTEMS

Билјана Матевска1, Љубица Каневче2, Константин
Петковски3

1doctoral student at the Faculty of Technical science; 23Faculty of Technical science

Abstract

Decision support systems are a specific class of information
systems that help business people to make decisions. These systems work
under the scheme of modeling information, facilitating the decision
making process. Decision support systems allow for one to obtain
relevant information from an unorganized set of data, which can be found
in documents, spreadsheets, and even in the knowledge of people, which
becomes the input to solve decision-making problems, as well as
generating strategies in companies. This paper critically analyses the
nature and state of decision support systems (DSS) research. To provide
context for the review and analysis, a history of DSS is presented which
focuses on the evolution of a number of sub-groupings of research and
practice: personal decision support systems, group support systems,
negotiation support systems, intelligent decision support systems,
knowledge management based DSS, executive information
systems/business intelligence, and data warehousing. To understand the
state of DSS research an empirical investigation of published DSS
research is presented.
Key words: DSS – Decision Support Systems, group support systems,
executive information systems, data warehousing, business intelligence,
information systems, research.

1 Msc. Biljana Matevska - author of this paper is a doctoral student at the Faculty
of Technical science, department of Industrial Management, Bitola, Republic of
Macedonia, cell phone + 389 72 252 443, + 389 76 406 301, e-mail:
bile_mario@hotmail.com, bile_mario@yahoo.com ;
2 PhD. Ljubica Kanevce - Faculty of Technical science, department of Industrial
Management, Bitola, Republic of Macedonia, e-mail: kanevce@sonet.com.mk ;
3 PhD. Konstantin Petkovski - Faculty of Technical science, department of
Industrial Management, Bitola, Republic of Macedonia, e-mail: ninopet@t-
home.mk .

137

СИСТЕМИ ЗА ПОДДРШКА ПРИ ОДЛУЧУВАЊЕТО

Апстракт

Системите за поддршка при одлучувањето (СПО) се
одредена класа на информациски системи кои им помагаат на
деловните луѓе да донесуваат одлуки. Овие системи работат во
рамките на шемата на моделирање на информации со цел
олеснување на процесот на донесување одлуки. СПО системите
овозможуваат добивање на релевантни информации од сет
неорганизирани податоци, кои што можат да се најдат во документи,
табеларни пресметки, при што стануваат основа за донесување на
одлуки при решавање на одредени видови на проблеми, како и
генерирање на стратегии во компаниите. Овој труд критички ја
анализира природата и состојбата на СПО ситемите. Во контекст да
се обезбеди преглед и анализа, фокусот е даден на историјата на
СПО системите каде што е претставен развојот на голем број под-
групи на истражување во пракса. За да се разбере основата на СПО
системите, направени се голем број на емпириски истражувања при
што мал дел од нив се презентирани во трудот.

1. INTRODUCTION

Decision support systems (DSS) are computer tools that help managers to
make decisions, and are responsible for obtaining, analyzing, reporting,
and even making decisions for themselves.
DSS includes personal decision support systems, group support systems,
executive information systems, online analytical processing systems, data
warehousing, and business intelligence. Over the three decades of its
history, DSS has moved from a radical movement that changed the way
information systems were perceived in business, to a mainstream
commercial IT movement that all organizations engage.
IS (Information systems), as an academic discipline, is currently at an
important stage of its development. It faces a significant downturn in IT
activity in commerce and government, which has led to serious decline in
student numbers in IS degree programs. At the same time there is a
groundswell of concern about the nature and direction of IS research.
DSS has been an important area of IS scholarship since it emerged in the
1970s.The current DSS industry movement of business intelligence (BI)
is one of the most buoyant areas of investment despite the IT downturn of

138

the early to mid 2000s. The market in new BI software licenses grew
12% from 2003 to 2004 and is expected to have compound growth of
7.4% to 2009. DSS is not a homogenous field and over its 35-year history
a number of distinct sub-fields have emerged. The history of DSS reveals
the evolution of a number of sub-groupings of research and practice. The
major DSS sub-fields are: Personal Decision Support Systems (PDSS):
usually Small-scale systems that are developed for one manager, or a
small number of independent managers, to support a decision task;
Group Support Systems (GSS): the use of a combination of
communication and DSS technologies to facilitate the effective working
of groups; Negotiation Support Systems (NSS): DSS where the primary
focus of the group work is negotiation between opposing parties;
Intelligent Decision Support Systems (IDSS): the application of artificial
intelligence techniques to decision support; Knowledge Management-
Based DSS (KMDSS): systems that support decision making by aiding
knowledge storage, retrieval, transfer and application by supporting
individual and organizational memory and inter-group knowledge access;
Data Warehousing (DW): systems that provide the large-scale data
infrastructure for decision support; Enterprise Reporting and Analysis
Systems: enterprise focused DSS including executive information
systems (EIS), business intelligence (BI), and more recently, corporate
performance management systems (CPM). BI tools access and analyze
data warehouse information using predefined reporting software, query
tools, and analysis tools.

2. SOME HISTORICAL DEVELOPMENT OF DECISION SUPPORT
SYSTEMS

In the early 1960s, organizations were beginning to computerize

many of the operational aspects of their business. Information systems
were developed to perform such applications as order processing, billing,
inventory control, payroll, and accounts payable. The goal of the first
management information systems (MIS) was to make information in
transaction processing systems available to management for decision-
making purposes. Unfortunately, few MIS were successful (Ackoff,
1967; Tolliver, 1971).

139

Figure 1: DSS Time Line (under construction)

The term “decision support systems” first appeared in a paper by

Gorry and Scott Morton (1971), although Andrew McCosh attributes the
birth date of the field to 1965, when Michael Scott Morton’s PhD topic,
“Using a computer to support the decision-making of a manager” was
accepted by the Harvard Business School (McCosh, 2004). Gorry and
Scott Morton (1971) constructed a framework for improving
management information systems using Anthony’s categories of
managerial activity (Anthony, 1965) and Simon’s taxonomy of decision
types (Simon, 1960/1977). Much of the early work on DSS was highly
experimental, even radical (Alter, 1980; Keen and Gambino, 1983).

Figure 2: The Evolution of the Decision Support Systems Field

140

3. WHAT IS ACTUALLY DSS

Class of computer programs whose purpose is to serve as consultants
during the process of decision making. These programs use a collection
of facts, rules and other knowledge for a limited field of action for the
adoption of effective conclusions for goal.
Essential difference between expert systems and conventional computer
program that targets expert systems may not have an algorithmic
solution, so you are forced make conclusions based on incomplete and
assumed, but not proven information. The name expert system comes
from that require human expert in making the final decision.
The passive decision support systems are responsible only for
collecting and organizing information for its use by the people
responsible for the decision; therefore, these systems do not suggest any
specific response. The active systems are responsible for collecting
information, upon which they base an explicit presentation of one or
more solutions to the decision problem. The classification in Figure 2 is
based on the interaction of the support system with users. A classification
based on the functioning of such tools shows a separation into 3 types of
families:

Figure 3: DSS classification and scope in decision making

It is important to note that although these are very good computer tools
for analyzing information, and even though they give options to be
selected as the best alternative, the final decision of the decision-making
process must belong to people and not to software tools, which are
inanimate machines that are incapable of considering many external
factors in the analysis and cannot contextualize the information they
present, information which could modify the final decision.
Personal DSS (PDSS) are small-scale systems that are normally
developed for one manager, or a small number of independent managers,

141

for one decision task. PDSS are the oldest form of decision support
system and for around a decade they were the only form of DSS in
practice. They effectively replaced MIS (Management Information
systems) as the management support approach of choice.
Group Support Systems A GSS “consists of a set of software,
hardware, and language components and procedures that support a group
of people engaged in a decision-related meeting” (Huber, 1984). This
definition can be expanded to include communication and information
processing (Kraemer and King, 1988). A number of frameworks have
guided GSS research. Figure 5 below shows that the group decision
making environment consists of a combination of characteristics of the
group (including group history, member proximity, group size, national
culture, leadership behavior, and group cohesiveness), the task (including
type of task, level of decision making, phases of decision making, degree
of task structure, difficulty, and time synchronization), the group and
organizational context (including corporate culture and behavior norms,
maturity of the organization, organizational size, time frame of decision
making, management style, recognition and reward systems), and the
system (EMS, GDS, CSCW). Negotiation Support Systems (NSS) also
operate in a group context but as the name suggests they involve the
application of computer technologies to facilitate negotiations
(Rangaswamy and Shell, 1997). As GSS were developed, the need to
provide electronic support for groups involved in negotiation problems
and processes evolved as a focused sub-branch of GSS with different
conceptual foundations to support those needs.
Intelligent Decision Support Systems Artificial intelligence (AI)
techniques have been applied to decision support and these systems are
normally called intelligent DSS or IDSS (Bidgoli, 1998) although the
term knowledge-based DSS has also been used (Doukidis, Land, and
Miller, 1989). Intelligent DSS can be classed into two generations: the
first involves the use of rule-based expert systems and the second
generation uses neural networks, genetic algorithms and fuzzy logic
(Turban et al., 2005).
Knowledge Management-based Decision Support Systems
Organizational knowledge management (KM) has received a large
amount of attention by executives and academics since the early 1990s.
The action taken by organizations to manage what they deem as
knowledge is vital in its ability to increase innovation and competitive
advantage and support decision-making. KM affects the entire
organization and involves the management of several areas including IT,

142

organizational behavior, organizational structure, economics and
organizational strategy. It can support decision processes and decision
makers.
Executive Information System (EIS) An application program
specifically designed for use by the corporate executive. Presentation of
material is often structured after the “board briefing book” concept.
Detailed information on the summarized charts is often made available
by using a concept known as “drilling.” The EIS acts as a usable interface
to a database of company information. It automates high-level analysis
and reporting, and typically has a user-friendly graphical interface.
Business intelligence It’s a classic question that has a classic
answer – companies need to translate data into information in order to
make strategic business decisions. Companies continuously create data
whether they store it in flat files, spreadsheets or databases. These data
are extremely valuable to your company. It’s more than just a record of
what was sold yesterday, last week or last month. It should be used to
look at sales trends in order to plan marketing campaigns or to decide
what resources to allocate to specific sales teams. Without a Business
Intelligence solution companies may have to resort to dumping vast
amounts of data into spreadsheets from their databases.
Data warehousing In computing, a data warehouse or enterprise
data warehouse (DW, DWH, or EDW) is a database used for reporting
and data analysis. It is a central repository of data which is created by
integrating data from multiple disparate sources. Data warehouses store
current as well as historical data and are used for creating trending
reports for senior management reporting such as annual and quarterly
comparisons.
The typical ETL-based data warehouse uses staging, data
integration, and access layers to house its key functions. The staging
layer or staging database stores raw data extracted from each of the
disparate source data systems. The integration layer integrates the
disparate data sets by transforming the data from the staging layer often
storing this transformed data in an operational data store (ODS) database.
Benefits of a data warehouse

A data warehouse maintains a copy of information from the
source transaction systems. This architectural complexity provides the
opportunity to: Maintain data history, even if the source transaction
systems do not. Integrate data from multiple source systems, enabling a
central view across the enterprise. This benefit is always valuable, but
particularly so when the organization has grown by merger.

143

4. DECISION SUPPORT SYSTEMS OFFER

On the international market, it is easy to find software suppliers
who provide DSSs, due to their importance in helping companies. Table
1 shows a list of DSS manufacturers reported by DSSResources.com,
which is comprised of more than 80 manufacturers. This demonstrates
the broad offer available for such software tools.

Table 1. DSS design companies Table 2. Sample by Article Type

5. LITERATURE ANALYSYS

Previous analyses of information systems research have used a
similar sampling approach (Benbasat and Nault, 1990; Alavi and Carlson,
1992; Pervan, 1998). Alavi and Carlson (1992) used eight North
American journals for their sample. However, Webster and Watson
(2002) have criticized the over emphasis on North American journals in
review papers. In response we included four European information
systems journals (ISJ, EJIS, JIT, JSIS) in our sample. An alternative
approach is to focus on a small number of influential papers (Alavi and
Joachimsthaler, 1992).

144

6. RESEARCH ANALYSYS

Table 5 shows that around one-third (33.6%) of DSS research is
non-empirical, with two-thirds (66.4%) empirical. Chen and
Hirschheim’s (2004) analysis of overall IS research reported a
significantly different split between non-empirical (40%) and empirical
(60%). This means that DSS research has significantly more empirical
research than general IS. The decision support focus of the sample shows
a well-balanced mix of development, technology, process and outcome
studies. Importantly, DSS researchers have maintained a strong
recognition of the importance of the IT artifact in IS research.

7. KEY ISSUE

A number of information systems researchers are concerned that
there is a widening gap between research and practice, particularly in the
systems development area Hirschheim and Klein, in a critical assessment
of the IS discipline, identified major disconnects between IS researchers
and executives, and between IS researchers and IS practitioners. An
assessment of the practical relevance of DSS articles is shown in Table 3.

Table 3. The practical relevance of DSS types, Table 4. Number of cited

judgment and decision-making references by DSS type

Summary

Decision makers relying on the internet to gather information face
a difficult task given the amount of irrelevant information that they must
sort through in order to find any relevant information. Unfortunately,
some of this information turns out to be inaccurate. Perceptions about
deer and Lyme disease seem to have propagated through the internet
based on public comments, but not based on scientific evidence.
Certainly no academic researchers will be surprised that the web contains

145

much information that is inaccurate, but what may come as a surprise is
the extent to which this information is being used in making decisions.
Presented an overview and the analysis can be carried out the following
conclusions: DSS have a very quick and success historical development
which indicates that they have more practical application to support
decision making at all levels necessary for proper decision making.

Classification of DSS shown manner and conditions of their
application: Personal DSS, Group Support Systems, Negotiation
Support Systems, Intelligent Decision Support Systems, Knowledge
Management-based Decision Support Systems, Executive Information
System, Business intelligence, Data warehousing, which Indicating
varying degrees of complexity and different capabilities of these classes
of DSS. Analysis of the manner of functioning of the DSS show that
these decision makers allow access properly organized and prepared data
and give recommendations for making final decisions. They today, in
complex decision-making conditions are necessary for a proper decision.
A number of DSS that are offered to the international market from about
80 different manufacturers used approaches also points to the fact that
managers have a great benefit from their use. According to the analysis,
papers that treat this problem it can be concluded that there is about 14
magazines who published papers in this area. The analysis of the research
shows that they have predominantly empirical character and that are
extremely important for decision-making theory.

In conclusion, DSS, as an important field of information systems
research and practice, is at the crossroads; its future is both bright and
troubled. Its share of IS research is declining but in industry it is growing
significantly despite the IT downturn.

Резиме

Носителите на одлуки се повеќе се потпираат врз

пребарувањето на интернет се со цел да соберат информации
соочувајќи се со тешка задача. Со оглед на обемот на ирелевантни
информации, тие мора да го решат проблемот со цел да ги изнајдат
сите релевантни информации. За жал, некои од овие информации се
покажуваат неточни. Секако, не - академските истражувачи ќе бидат
изненадени дека интернетот содржи многу информации што не се
точни, но она што може да дојде како изненадување е степенот до
каде оваа информација може да се користи во донесувањето одлуки.

146

Прегледот и анализата може да се вршат според следниве
заклучоци: СПО имаат многу брз историски успех и развој што
укажува дека тие имаат повеќе практична примена за поддршка на
донесување одлуки на сите нивоа неопходни за правилно
донесување на одлуки. Анализата на начинот на функционирање на
СПО системите покажува дека со овие одлуки е овозможен пристап
за правилно организирани и подготвени податоци, како и давање
препораки за донесување на конечни одлуки. Тие одлуки денес, во
сложени услови се потребни за правилна одлука. Голем број на СПО
системи кои се понудени на меѓународниот пазар од околу 80
различни производители користените пристапи, исто така, укажува
на фактот дека менаџерите имаат голема корист од нивната
употреба. Според анализата, документите кои го третираат овој
проблем, може да се заклучи дека постојат околу 14 списанија кои
што имаат објавени трудови во оваа област. Анализата на
истражувањето покажува дека тие имаат претежно емпириски
карактер и дека се исклучително важни за теоријата на донесување
на одлуки. Како заклучок, СПО системите како важна област на
информациските системи и истражувањата во пракса, се наоѓаат на
крстосница а нивната иднина е светла и проблематична. Својот удел
на полето на истражувањето е во опаѓање, но во индустријата
значително се зголемува и покрај ИТ криза.

Appendix

In the part of the appendix, full literature which used is located at
the web site of the Macedonian Scientific Society in the enclosures where
is installed the full version of this laid paper.

147

UDK 621.311.22:502.174

NEW TECHNOLOGIES IN COAL-FIRED THERMAL
POWER PLANTS FOR MORE EFFECTIVE WORK

WITH LESS POLLUTION
Игор Сековски1

1Dip. el. eng
Abstract

Today people make a lot of analysis, of work of thermal power
plants, to get more effective thermal power plants and to find means to
make work of thermal power plants to be with less pollution. Thermal
power plants are plants who turning primary energy into heat than heat
into electricity. Thermal power plants can be: gas plants, fossil-fired
plants and nuclear power plant. In this text I will analyze work of thermal
power plant and tell how some technologies can be used to make power
plants better.
Key words: coal, steam, heat, pollution, plant.

НОВИ ТЕХНОЛОГИИ ЗА ПОЕФЕКТИВНА РАБОТА

СО ПОМАЛКУ ЗАГАДУВАЊЕ НА
ТЕРМОЕЛЕКТРАНИТЕ КОИ КОРИСТАТ ЈАГЛЕН

КАКО ГОРИВО

Апстракт

Денес луѓето прават многу анализи за работата на
термоелектраните, како да се подобри ефикасноста на
термоелектраните и да се најдат начини како да термоелектраните
со нивната работа прават помало загадување. Термоелектраните се
електрани кои ја трансформираат примарната топлотна енергија во
електрична енергија. Термоелектраните можат да се поделат на :
Гасни централи, термоелектраните кои го користат јагленот како
гориво и нуклеарни централи. Во овој текст јас ќе ја анализирам
работата на термоелектрани , кои го користат јагленот како гориво,
и ќе прикажам некои технологии со кои можат да се применат за да
се зголеми ефикасноста на централите, да можат подобро да
работат.
Клучни зборови: јаглен, пареа, топлина,загадување, централа.

1 Dip. el. eng. Sekovski Igor

148

Coal-fired thermal power plant
In thermal power plant most used fuel is coal. In Balcan countries

most coal resources is lignite. Lignite is generally considered as low rank
fuel. Lignite have low heating valve and high moisture and ash content.
For that reason boiler will have poor combustion, and high maintenance.
To have more better performance is used method to pulverize coal.

Pulverized coal firing has become a dominant combustion
technique owing to its great flexibility. Also, a wide range of coal types
and furnaces may be used with this method. The great use of pulverized
coal is in power production (in thermal power plants and industrial
boilers for heat and power cogeneration. In many laboratory of thermal
engineering and energy are carry out the examination of various coal and
burner types, to get more better performance. A coal-fired power plant
converts thermal energy into electric energy with the help of steam, for
that reason they are called steam power plants. The combustion of coal
produces hot flue gases which are used to generate steam. The steam flow
through a turbine and passes on its energy to the turbine blades. This
energy is converted into rotational energy.

The turbine shaft drives a generator which generates electricity.
The spent steam is cooled in the condenser to create water, which is that
pumped back into the steam generator. In figure1 we can see this process.

figure1
1-desulphurisation, 2-dedusting, 3-dentrification,4-steam generator, 5-
steam turbine, 6-induced draught fan, 7-burner, 8-coal mill, 9-feed water
pump, 10-condeser, 11-generator, 12-transformator, 13-cooling water
cleaning.

We can see that coal is pulverized with coal mill and put into
burner. Water is heated and steam is made. Steam go to steam turbine.
Steam turbine is rotate and is connected with generator. Generator is

149

producing el. energy . That el. energy is transform in el. energy with high
level of voltage and that energy is distributed to people.

A coal-fired power plant converts thermal energy into electric
energy with help of steam which is why it is also called a stream power
plant. Thermal process is known as Rankine cycle.

In next figure is diagram of temperature and pressure.

If we analyze the diagram temperature-pressure , we can see that

above critical point of water 374OC and 22,06 M Pa there is no phase
transition from water to steam. We need to improved that process and
with that to improve efficiency of power plants. To improve that process
and increase thermodynamic efficiency we make some improvement.
Steam from boiler is heat with super heater than super heated steam go to
turbine. After turbine steam is condensed with condenser and with pumps
go to economizer. With economizer we heat water and that water enters
into boiler, with that we increase efficiency of thermal power plant.

150

Now diagram will be :

We now can see that Rankine cycle is improved.

To understand the process of making el. energy in thermal power
plants I will analyze that process. Coal is burn in boiler and heat is
created. To use all heat, we must use heat from boiler wall. That
technology is called water wall. From tank (drum) with water with tubes
water go down and is heated from boiler. Tubes are near the walls of

151

boiler , thay are heated and then heated water is return back into drum
and from heated water steam is created figure3.

figure 3

Since the efficiency of the plant is limited by ratio of absolute
temperature of the steam at turbine input and output. Efficiency
improvements require use of higher temperature and pressure steam. For
that reason there are some improvements that are used to get more
efficiency. Water from steam drum goes to the water wall heaters. From
wall heaters the water rises through the water walls and is eventually
turned in to steam, heat is generated by burners. As the water is turned
into steam in the water walls, steam one again enters the steam drum.
That steam pass through a series of steam and water separators and then
dries inside the steam drum. The steam drum has internal devices that
removes moisture from the wet steam entering the drum from the steam
generating tubes , steam flows into the super heater coils. The steam is
heated more from hot flue gases from boiler. Temperature is now super
heated above the saturation temperature. The superheated steam is then
piped through the main steam lines to valves before the high pressure
turbine. Turbine can be with high pressure part, middle pressure part and
low pressure part, but in some plant can be only with high and low
pressure part. I will analyze turbine with three parts. To improve work of
plant and turbine is used re-heater. Steam from high pressure turbine go
to re-heaters tubes , is heated by hot flue gases, and with more energy
steam now is used in turbine. From low pressure turbine steam is going to
condenser. Hot water from condenser go to economizer. Condenser use
cold water from river or cooling towers. Water is heated again in to
economizer with flue gases. From economizer water go to steam drum. In
some big thermal plants steam drum is not in use, they use only pipes and
with that efficiency of power plant is increase . All these process can be
seen in picture 4 . All these is to increase efficiently of power plant.

152

Picture 4
1 -water wall, 2-boiler, 3-steam drum, 4-super heater, 5-economizer, 6-
reheater, 7-high pressure turbine, 8-middle pressure turbine, 9-high
pressure turbine, 10-generator, 11-condenser, 12-cooling towers, 13-hot
water, 14-cold water.
Additional increase of efficiency of thermal power plant is made
when we use thermal power plant for district heat. In that type of power
plant heat is extracted from the turbine in the form of hot steam. It is that
formed via heat exchanges to a distribution system than supply the heat
private households and industrial companies. With these effectively is
improve the power plant .

153

We must know that fossil fuel combustion is one of the reason for
the greenhouse effect. In the burning process , during transformations of
fossil fuels into electrical power are generate CO, CO2, NOx , SOx and
solid gas substances – dust and they are emitted in atmosphere.
Thermal power plant also emitted in atmosphere waste heat and make big
pollution. For that reason there are some methods and technology to
reduce pollution. In some clean coal technologies purify the coal before it
burns. One type of coal preparation is coal washing . With that from coal
are remove unwanted minerals by mixing crushed coal with a liquid and
allowing the impurities to separate and settle. Other systems control the
coal burn to minimize emissions of sulfur dioxide, nitrogen oxides and
particulates. With wet scrubbers is remove sulfur dioxide.
Sulfur dioxide is major cause of acid rain. Wet scrubbers work by
spraying the gas with limestone and water . the mixture reacts with sulfur
dioxide to form synthetic gypsum, a component of drywall. In the wet
scrubbing process the capture rate for sulfur dioxide is in excess of 90 %.
That process we can see on next figure .

154

Low NOx (nitrogen oxide) burners reduce the creation of nitrogen oxide.
NOx is bad for ozone. These burners are restricting oxygen from NOx .
Electrostatic precipitators removes particulates that aggravates asthma
and cause respiratory ailments by charging particles with electrical field
and then capturing them on collection plates.

The de-nitrification systems uses the so called selective catalytic
reduction method : ammonia is sprayed into the hot flue gas and the
mixture is than routed via catalysts in which a chemical reaction takes
places. In these place process over 70 % of nitrogen oxides are converted
in to harmless nitrogen ( N2 ) and water (H2O).

During the de-dusting process, the fly ash is removed from flue gas
from boiler. These process takes place in large electrostatic precipitators,
were discharge electrodes create a strong electric field. The ash particles
electrodes create a strong electric field. The ash particles are negatively
charged and settle on the positively charged separators plates before
being removed by beaters mechanisms . This process removes more than
99,9% of the fly ash from the flue gas.

155

Carbon capture and storage is perhaps the most promising clean coal
technology. With that we catch carbon dioxide (C02) emissions from
thermal power plant. Since C02 contributes to global warming , reducing
its release into the atmosphere has become major concern. First
technology is with flue gas separation of the C02 with steam, and
condenses the steam into a concentrated stream. Another process is oxy-
fuel combustion. Oxy-fuel combustion burns the fuel in pure or enriched
oxygen to create a flue gas composed primarily of C02 and water . Third
most used technology is pre-combustion capture. It removes O2 before
it’s burned as part of gasification process. To increase boiler efficiency
and reduce pollution there are two new technologies : pressurized
fluidized bed combustion and integrated gasification combined cycle.

Pressurized fluidized bed combustion is fully contained technology
for processing solid fuels where fuel is suspended in a mixture of
superheated air and sand, collectively called the ,, fluid bed “ . In that
mixture reagents like limestone are added and temperatures are controlled
to directly capture the sulfur and reduce formation of nitrogen oxide with
these technology can burn very dirty coal and we can remove 90 % or
more of sulfur and nitrogen pollutants while the coal is burning . With
integrated gasification combined cycle (IGCC) systems , stream and hot
pressurized air or oxygen combine with coal are reaction that forces
carbon molecular apart. That is resulting syngas . Syngas is mixture of
carbon monoxide and hydrogen, is than cleaned and burned in gas turbine
to make electricity. The heat energy from the gas turbine also powers a
stream turbine. IGCC power plants create two form of energy and they
have potential to reach a fuel efficiency of 50 % .

156

To reduce waste heat from thermal power plant we use cooling
towers or river . Cooling tower can reduce waste heat with two methods
dry or wet. In modern power plants to increase efficiency of cooling
tower is use combination of these two methods . they are called hybrid
cooling towers. By combination wet and dry cooling methods , hybrid
technology allows low structural heights and ensures greatly reduced
plume formation. First , the cooling water gives off part its waste heat to
air via finned tubes. It than falls down into the cooling towers basin ,
were it cools further as a result of evaporative cooling, while giant fans
press the cooling air through the wet and dry sections. Moist and dry air
mix in the third of the cooling towers and these prevents nearly all plume
formation. During the day the cooling tower is always operated in hybrid
mode in other to minimize plume formation. At night the fan of dry
section are switched off reducing self-consumption of power plant and
therefore increasing efficiency levels.

The amount of cooling required by any steam-cycle power plant is
determined by its thermal efficiency. It has essentially nothing to do with
whether it is fuelled by coal, gas or uranium. A nuclear or coal plant
running at 33 % thermal efficiency will need to dump 14 % more heat
than one at 36 % efficiency. That is one of many reasons to have power
plant with more efficiency.

If coal power plant is near to big river, lake or sea cooling can be
achieved by simply running water trough the power plant and
discharging it at a slightly higher temperature, but we must look what is
critical temperature of river , lake or sea and keep temperature to below
critical temperature.

Conclusion
When thermal power plant coal fired work it make pollution. In

this paper I give short review and description of work of thermal power
plant, how pollution can be low and how to have improved power
technologies.

Резиме

Кога работат термоелектраните прават загадување. Во овој
текст јас давам кратка анализа и ја објаснувам работата на
термоелектраните, се објаснуваат начините како да се намали
загаденоста на минимум и како да се подобри ефикасноста на
термоелектраните.

157

Literature

- Babcock & Wilcox Co. (2005) Steam: It’s Generation and use
- PFBC clean-coal technology. A new generation of combined-cycle

plants to met the growing world need for clean and cost effective
power 1995,ABB Carbon AB

- Поповиќ М : Топлинске турбине, Научна књига, Београд 1960 г.
- British electricity International (1991), Modern Station Practice:

Incorporating modern power system practice (3rd edition)
- Арсен Арсенов,Производство на електрична енергија,1996

(Скопје)
- Thermie 1995-1998, Technical annex 4.1 – Solid fuels, European

commission , Edition 1996-1998.

158

ЛИТЕРАТУРА И ЛИНГВИСТИКА

159

160

УДК: 821.163.3-32.09

НОВОТО И НЕОБИЧНОТО ВО СОВРЕМЕНАТА
АВТОРСКА БАЈКА

Христо Петрески1

1Универзитет ЕСРА Париз - Скопје - Њујорк
Апстракт

Дали е бајката страшно нешто? Не поради тоа што најчесто

во бајките има многу насилство, крв, страв, па и оружја и што се
плашат децата додека ги читаат, или поради тоа што родителите
мораат да ги заменуваат зборовите или да ги толкуваат значењата и
дејствијата додека им ги покажуваат или прераскажуваат бајките.
Туку, многу е постаршно: што многу нешта од бајиите - навистина
се случуваат!

Можеби се бајките пророштва, или подобро речено - имаат
пророчка моќ, бидејќи тие во најголем број случаи и се остваруваат.
Макар што изгледа многу идилично денеска да се замисли
Црвенкапа како оди сама низ паркот или шумата, весниците се
полни со црни хроники и вести, каде се нападнати девојки или
незаштитени деца. Но, уште постаршно е кога некој ќе се препознае
во Алибаба со четириесетте разбојници.
Но, тоа не значи дека бајкописците не треба да продолжат да
измислуваат бајки (читајте: да пишуваат и живеат во и со бајките,
зашто тоа би значело дека на ридовите не треба да паѓа снег - за да
се открие зајачката трага...

Реалистите и сега велат дека не веруваат во мистичноста на
бајката, исто како што не верувале ни тогаш кога на некој
мистериозен начин прелесно и пребрзо спојувале еден со друг крај,
но надреалистите, исто така, не сакаат да се предадат ни денес,
зашто со право тврдат дека пофантастични примери никогаш не ни
имало!
Клучни зборови: бајка, Прокопиев, стварност, фантазија, дигитална
ера, виртуелен свет.

1 Доц. д-р Христо Петрески, Универзитет ЕСРА Париз - Скопје - Њујорк

161

THE NEW AND THE UNUSUAL IN THE
CONTEMPORARY AUTHOR’S FAIRYTALE

Abstract

Are fairytales frightful? Not because they are most frequently

filled with violence, blood, fear, weapons even, causing children to be
frightened whilst reading them or being shown or retold to them by their
parents who are forced to replace certain words or to interpret the
meanings and the plots while doing so. In fact, the scariest thing is that
many things in the fairytales become a reality!

Perhaps fairytales are prophecies, or even better worded, they
have a prophetic (oracular) power because in the majority of cases they
are actually fulfilled. Although it appears idyllic at present day to
imagine The Little Red Riding Hood walking alone through the park or
the woods, the newspapers are full of appalling news of girls or
unprotected children being assaulted. However, it is even scarier when
one can identify himself as Ali Baba and the Forty Thieves.

However, it doesn’t mean that the fairytale writers should not
continue to invent fairytales (read carefully): to write and live within the
fairytales as this would mean that it shouldn’t snow on the hills, in order
to enable us to uncover the rabbit’s trail…

Realists are still stating that they do not believe in the fairytales’
twilight just the same as they hadn’t then, when in some mysterious way
they would easily and quickly join one end with the other, but surrealists
also do not want to surrender, because they rightfully assert that there
have never been more fantastic examples!

Key words: fairytale, Prokopeiv, reality, fantasy, digital era, virtual
world

162

И, така, според навиките, додека си уште на децата им читаме
бајки, сметајќи дека барем тие во нив веруваат, се пробудува и
побунува понекогаш и детето во нас, не сакајќи повеќе да зборува и
слуша лажни зборови, независно дали тие се однесуваат на шумата
или прашумата, на волците или мечките, на ајкулите или школките,
на скржавците или арамиите...

Се знае дека бајките имаат добри и лоши јунаци, убави или
грди ликови, исто како што и луѓето имаат убави имиња во личните
карти а грди во прекарите, или како што некоја кутра валкана
чистачка нема ни да дознае, осознае, а не и да се препознае како
референтка за хигиена, така и бајкописците и теоретичарите ќе
продолжат да спорат околу тоа што е чудно а што е чудесно...

И, додека денес, во виртуелното време, во дигиталната ера,
во измешаната сајбер реалност, сонуваме за Аладиновата волшебна
ламба, или фантазираме за уште поволшебен кавал, боговите,
кралевите и принцезите не мораме ни да ги замислуваме - зашто
секој ден сé повеќе ги гледаме на улицата, или на телевизијата!

А телевизијата не е филм, таму протагонистите не се
облечени во туѓи костими, тие не играат други туку главно се
прикажуваат себеси, без шминка која се топи пред светлата на
рефлекторите, па како тогаш гледачите да ме веруваат во она што го
слушаат и гледаат, макар што и бајките веќе не се она што некогаш
биле...

Во екот на изборната кампања, еден познат политичар им се
обраќа на граѓаните со следните зборови:

-Слушајте ги ветувањата на партиите и запишувајте ги, или
памтете што сî ќе ви велат. Ќе бидат тоа најубавите бајки кои, за
жал, никогаш нема да се остварат...

Политичарот е право, иако и самиот тој создава дел од некоја
пореална, понеоптимистичка и понерелаксирана бајка, зашто на
избирачите им сугерира да не им веруваат на другите негови
конкуренти, туку токму нему. А, тој - нудејќи им го само она што
веќе го имаат, т.е. суровата и груба сегашност, всушност, исто така,
им нуди една друга и поинаква бајка, која не е толку розова, која не
содржи нагли промени и нескромни очекувања.

163

Но, зошто да не им се верува на ветувањата и визиите на
соперниците. Зарем треба сî да остане онакво какво што еднаш веќе
било, без никакви промени, без залети и падови, без возбуди и
разочарувања.

Ако големите и празни ветувања можат и треба да се наречат
бајка, тогаш бајка е и обратниот пристап и сосема спротивната, исто
така, намерно и вешто смислена и инсценирана “отрезнувачка“
творба.

Но, бајките не се наменети само за децата, туку и за
возрасните, а тие пак (овие вторите), носат поголеми очила и со
поголем диоптер, со кои можат побрзо и полесно да ги воочат
деталите, да ги регистрираат измамите, да ги одбегнат
подметнувањата и шпекулациите...

Никому денес, се чини, не му е дојдено веќе до нереални и
исконсттруирани бајки. Кому му е веќе потребна зашеќерена
водичка, обланда во целофан, празни ветувања и шарени лаги...

Едноставн, тоа веќе не поминува - велат политичарите, кои сî
повеќе се својата наметната, но и самоизбрана улога на вешти
маѓионичари. Нив како да не им е доволно: едно да мислат, друго да
зборуваат, а трето да прават, па покрај практикувањето и
вулгаризирањето на ова измамничко тројство, предат ли предат
најразлични новокомпонирани бајки...

Но, бајките не се лаги, не се измислување и продавање празна
слама, тие се секогаш мошне суптилно и прецизно срочени и
изнијансирани - за да бидат уверливи и поучни. Политичките
бајкописци, доколку сакаат бајката да биде реална, разумна и
прифатлива, мораат да водат сметка до каде ќе ги прошират
нејзините граници, кои ќе бидат главните протагонисти во неа и
кому ќе биде упатена нејзината содржина.

Бајката не е лажење-сушење, надитрување без основа и
мерка, глорифицирање и хиперболизирање, иако делумно е и тоа,
туку создавање претстава за црното и белото, за грдото и убавото, за
доброто и лошото... Во таа и таква вечна борба и спротивставеност,
нескротливост и антагонизам, евидентна е нетрпеливоста, но
присутна е и помирливоста. На крајот, сепак, се подаваат рацете во
знак на барање прошка, се забораваат изречените зборови,
спласнува жарот на распламтениот оган, водите течат таму како што
го правеле тоа и претходно, планините повторно се таму каде што
биле, а среќаваме само остатоци од омразата, претерувањата,
нелојалната конкуренција и нефер-политичката битка...

164

Со или без мечеви и шлемови, победници се само
измислувачите на поуверливите, пореалните и поприфатливите
бајки, за кои успеале да најдат слушатели, почитувачи, но и идни
прераскажувачи... Можеби еден ден, не така задоцнето, и тие ќе ги
дополнуваат истите, ќе ги освежуваат и доосмислуваат, или ќе
градат сосема нови и дијаметрално спротивни од претходните. Со
или без козметички поправки и додатоци, новите бајки ќе бидат
полични и потрајни од претходните, до новите избори, до новите
приказничари, до новите фантазери, до новите политичари..., но и до
новите хипер-реалисти, закоравени прагматичари и несудени
критичари...

Книгата “Човечулец“ од Александар Прокопиев е книга со
бајки за возрасни, која слободно може да се чита и восприема и како
книга со раскази, односно и како роман во бајковидна форма.

Тоа, човечето, најчесто е самиот автор, а многу често и некој
мал човек од соседството, но и од надреалниот свет, од фикцијата и
фантазијата. Како да паднало од Марс или од Венера сред овој наш
реален свет - полн со противречности, апсурди и контроверзи.

Прокопиев постојано укажува на сите аномалии и на боите на
тој т.н. црно-бел свет, трудејќи се од петни жили (како што обично
се вели) доброто да го победи лошото, да надвладее правдата и
вистината над хипокризијата и хиерархијата.

А, бајките, сееедно дали се од левиот или од дејниот џеб, а во
случајов се од левиот џеб, зашто најверојатно авторот тргнал од
онаа народната поговорка лева рака - десен џеб или обратно, па
создал неверојатни приказни, стории, во кои луѓето се најубави во
своето огледало и сосема неправедно и неосновано секогаш сметаат
дека на соседот треба да му цркне козата за нив да им биде подобро,
или дека лошото и грдото постојано (треба да) им се случува на
другите, или пак дека со пари може да се купи сî, па и среќата,
љубовта и искреноста.

Но, во тој и таков метафизички, хиперпоболизиран и
антагонистички човеков ареал, Прокопиев успева да ја најде
златната жица, зрнцето бисер, како трагач и номад низ лавиринтите
на човековата несовршеност, алчност, суетност и злобност,
докажувајќи уште еднаш дека некои нешта се универзални,
неповторливи и мошне поучни.

165

Бајките за големи деца се бајки за добро утро, а не само за
добра ноќ, зашто многу повеќе опоменуваат отколку што заспиваат.
Прокопиев е вешт и луциден наратор, па не случајно му
пророкуваме дека и оваа негова најнова книга, ќе биде и читана, и
почитувана, но и препрочитувана и прераскажувана!
Потписникот на овие редови имаше ретка и единствена можност да
ја промовира оваа необична и ретка книга уште пред да биде
објавена, и тоа на посебна промоција на Интернационалната
ликовна колонија “Де Ниро“ во Битола. Реакцијата на присутните
беше изнеднадувачка и воодушевувачка, односно истакнатите
ликовни уметници беа презадоволни од презентираните бајки за
возрасни, па речиси сите се заинтересираа и изразија желба книгата
да биде преведена и на нивните матични јазици. Со овој податок и
факт, всушност, се потврдува космополитската димензија на
расказите, создадени во духот на бајките за возрасни, од оваа
специфична книга.

“Човечулец“ е оригинално авторско остварување од сферата
на уметничката авторска бајка. Тоа е дело пишувано на современи и
актуелни теми, каде авторот ги реинтерпретира и интегрира дел од
најпознатите светски бајки во својот новосоздаден прозен ракопис,
при што одново го перцепира светот околу себе и неговите појавни
облици и димензии преку изострена диоптрија и најмалку двојно
зголемена објективизација. Притоа, посебно е нагласена и значајна
интроспекцијата на личноста и дискурсот на самиот автор.

Александар Прокопиев, по неговите добропознати,
позитивно оценети и веќе масовно прифатени анти-упатства, со оваа
своја нова книга со бајки за возрасни - уште еднаш го потврдува не
само постоењето и функционирањето, туку и значењето и високото
место на македонската прозна авангарда од крајот на минатиот и
почетокот на овој век.

И, на крајот, да додадеме уште само дека Александар
Прокопиев, не случајно, со оваа книга беше избран претставник од
Република Македонија на Меѓународниот конкурс и ја доби
престижната награда “Балканика“.

Потрагата по новото и необичното во бајките одамна е
започната, сeуште трае, но најверојатно така ќе биде и во иднина.
Денес, и во современата авторска бајка - сведоци сме и

166

протагонисти на нејзиното осоврменување, приспособување и
надградување според актуелните барања, стандарди и тенденции.

Бајкописците живеат во и со бајките. Впрочем, тие никогаш и
не живееле надвор од својот простор и своето време. Па, токму
затоа, слободно можеме да кажеме дека бајкописците секогаш
постојат и опстојуваат во својата стварносно-фантастична реалност,
која е колку имагинарно бегство од стварноста, толку е и враќање и
приземјување од фантазијата во сегашноста.

Современите бајки се преполни со нагли пресврти и
неочекувани изненадувања. Присутно и доминантно е
осовременувањето наспроти застареноста и здодевноста, па
старомодноста често ја заменува дури и помодноста, но во секој
случај - како да нема веќе место за баналноста и површноста, туку
само за луцидноста, игривоста, духовитоста и остроумноста.

Некои од теоретичарите, со право, констатираат дека и
бајките не се она што некогаш биле. При настојувањето и напорот
како да се сочува и преживее бајката - денес се ползуваат
најразлични постапки и методи, а крајниот резултат е евидентен, за
почит, но и за прочит.

Резиме

Сред виртуелното време на дигиталната ера, во измешаниот
сајбер свет свое место наоѓаат и современите, актуелни, па и
провокативни авторски бајки, кои истовремено опоменуваат и
подучуваат, а најмалку се сувопарни и празни измислици и лаги,
туку се ововремени, креативни, интерактивни, едукативни, полезни,
возбудливи и вечни творби.

Денес не е мал бројот и на бајките за возрасни, кои се
создаваат како пандан за оние за деца и млади. Во нив повеќе
станува збор за грубата и сурова реалност, отколку за волшебната и
прекрасна чудесност. Едноставно: како да нема веќе чуда, туку само
миговна зачуденост и делумно и повремено очудување, но со
широко отворени очи, без лебдеење во воздухот, а со цврсто стоење
и тоа со двете нозе на земјата.

Еден од најновите позитивни примери за бајките за возрасни
е и книгата “Човечулец“ од македонскиот раскажувач Александар
Прокопиев, која не случајно беше овенчана со високото книжевно
признание - наградата “Балканика“.

167

Summary

In the midst of the virtual time of the digital era, in the disordered
cyber world, the contemporary, current as well as provocative authorial
fairytales are also finding their place, whilst simultaneously cautioning
and teaching the readership. They are least of all dull, fabricated or lies;
instead, they are contemporary, creative, interactive, educational, useful,
exciting and everlasting pieces of work.

The number of fairytales intended for adults is not a small one at

all, as they are created parallel to those intended for children and
adolescents. The cruel and harsh reality is more emphasized in these
fairytales as opposed to the magical and wonderful wizardry. Simply put:
it is as if there are no more miracles, instead, only an instantaneous
astonishment as well as a partial and occasional amazement, with eyes
open wide and withoutfloating in the air, yet standing steadily on the
ground on both feet.

One of the newest positive examples of a fairytale for adults is the
book titled “Chovechulec (“The Midget”) by the Macedonian storyteller
AleksandarProkopiev, which was awarded, not by chance, with the
prestigious literary award “Balkanika”.

168

Користена литература

1. Бјелица, Исидора (2010):Бајке за децу 21века, Стилос Арт,
Нови Сад.

2. Дени¢, Сунчица (2010): Демистификација света у
књижевности за децу, часопис “Норма“ бр.1, Сомбор.

3. Петрески, Христо (2012): Иновативни приступ лектири на
примерима српске и македонске ауторске бајке -
компаративна анализа (докторска теза), Учитељски факултет,
Врање.

4. Прокопиев, Александар (2011): Човечулец, Магор, Скопје.
5. Росић, Тиодор(1993): Господарседамбрегова, Српска

књижевна задруга, Београд.
6. Смиљкови¢, Стана (2001): Импулси европске ауторске бајке и

њихово креативно кориш¢ење у бајкама југословенских и
српских писаца, часопис“Детињство“бр.1-2, Нови Сад.

7. Смиљкови¢, Стана (2006): Ауторска бајка, Учитељски
факултет, Врање.

8. Смиљкови¢, Стана (2008): Чудесно, фантастично и реално у
бајкама (по Цветану Тодорову, Карлу Густаву Јунгу,
Владимиру Пропу и Бруну Бетелхајму), часописДетињство
бр.1-2, Нови Сад.

9. Спасевски, Мито (2007): Аналитички студии и опсервации за
литературата за деца, Студентски збор, Скопје.

10. Стојанови¢, Буба (2009): Савремени приступ народној
књижевности у млаÚим разредима основне школе, Учитељски
факултет, Врање.

169

УДК: 821.163.3-1.09

ПРОЛЕГОМЕНА ЗА УБАВОТО И УБАВИНАТА ВО
СОВРЕМЕНАТА МАКЕДОНСКА ПОЕЗИЈА

Христо Петрески1

1Универзитет ЕСРА Париз - Скопје - Њујорк

Апстракт

За темата убавото и убавината во македонската поезија и
досега се испишани бројни научни и теоретски страници. Но,
овојпат, предизвикот е една од поновите Антологии на современата
македонска поезија, подготвена од поетот Ристо Ѓ. Јачев. Пред сé,
затоа што во неа се вклучени и застапени поети, но и песни!
Составувачот, откако веќе се определил за авторите, водел посебна
грижа за тоа со кои нивни антологиски пеења и стихови ќе му се
спротивстават на конвенционалното и стандардното, но и на забот
на времето и заборавот.

И оваа антологија, како и многуте пред неа, на показ ја
донесува специфичноста на македонската лирика, натопена со лелек
и плач, темни и жални места, незгасливи страсти и несопирливи
емоции.

Убавото и убавината, погледнати и осознаени од нивната
надворешна, но и од внатрешната страна и димензија, секогаш
одново ги напојуваат и инспирираат творците, но и ги
обеспокојуваат, провоцираат, па дури и иритираат, а крајниот
резулат е, за среќа, речиси секогаш: уште еден обид, зафат, проект,
но и импулс, порака, творба, па и трајно задоволство, наслада,
возбуда, восклик и восхит!

Клучни зборови: поезија, љубов, убаво, убавина, Македонија

1 Доц. д-р Христо Петрески, Универзитет ЕСРА Париз - Скопје - Њујорк

170

PROLOUGE ABOUT THE BEAUTIFUL AND THE
BEAUTY OF THE CONTEMPORARY MACEDONIAN

POETRY

Abstract

Until now, numerous scientific and theoretical pages have been
written on the theme “the Beautiful and the Beauty of the Macedonian
poetry”. However, this time, the challenge is one of the newer
Anthologies of the contemporary Macedonian poetry, edited by the poet
Risto Jacev, mainly because it includes prominent poets as well as
poems. The compiler, once he had decided on the authors, took extra care
in choosing those anthological chants and verses that would not only
object to the conventional and the standard way of poetry, but also to
time and the oblivion.

This anthology, as many others before it, brings on display the
specific quality of the Macedonian lyric, soaked in weeping and crying,
dark and sad places, passions not yet extinguished and unstoppable
emotions.

The beautiful and the beauty, glimpsed on and exposed from their
external and internal side and dimension, inspire the writers again and
again, however they also agitate, provoke and even irritate, with the end
result being, fortunately, almost always, another attempt, endeavour,
project, but also an impulse, a message, a written piece of work as well as
permanent satisfaction, pleasure, excitement and thrill.

Key words: poetry, love, beauty, beautiful, Macedonia

Вовед

1. Во потрага по т(р)ајната убавина
Дали доаѓа времето на неоромантизмот, љубовта, стилот и

убавината? - се прашуваше непосредно пред неговата неодамнешна
смрт, писателот Момо Капор. Тој е автор на романот “Убав ден за
умирање“, а неговиот сонародник Душко Радовиќ пак, ќе рече: “Да
се живее, да се живее, убаво е да се живее!“ Нешто слично ќе испее
и Јован Јовановиќ - Змај: “Ама е убав / овој свет, / онде поток / овде
цвет“.

171

За убавината е мошне тешко, иако не и невозможно, да се
просудува и наједноставно да се одговори што е тоа навистина
убаво. Дали е тоа сé она што, најконцизно рецено, нí се допаѓа и нé
привлекува, како на пример - сонцето при залез, разнобојното
виножито на небото по дождот, приквечерието во паркот со
вљубените парови и слично.

Милиони уметници стоеле и (ќе) стојат пред природата и
нејзината убавина. Но, наспроти и во склад со надворешната
убавина, секако, е внатрешната убавина.

Во книгата “За убавото“ од Јохан Фридрих Шилер, или
“Расправата за убавото и возвишеното“ од Имануел Кант, се
укажува на естетичката проблематика и на условеноста и
поврзаноста на чувствувањето на убавото во зависност од
темпераментот на човекот.

Убавината е неразделно поврзана со постоењето на светот, со
појавата на сите новуми и феномени, па така денес, со право, може
да се постави и прашањето: дали треба сé уште децата да учат убаво
пишување (краснопис) во ерата кога тие побрзо и полесно владеат и
се изразуваат со пишување на тастатурата од компјутерот?! Колку
ли само прекрасни писма останале незаборавни само поради нивната
калиграфија, а и вредноста на авторските ракописи е енормна кога
станува збор за автографи.

Инаку, бројни се делата кои во своето име го содржат зборот
убаво и убавина, како на пример: “Легендата за убавиот Коркан и
убавицата Гудули“ од Виктор Иго, танцот а подоцна и филмот и
серијата “На убавиот син Дунав“, песната “Убавите жени“ од Блаже
Конески и многу други.

Понекогаш убаво, иако многу поретко, може да биде и
грдото, додека преголемото и пренагласеното блазирано
инсистирање на убавото - може да предизвика и резултира со кич.

Нашите вродени и стекнати рецептори насочени кон убавото
- непогрешливо нé учат дека се неразделно поврзани со внатрешната
убавина и сопствените чувства, но и дека ништо не е толку грдо за
да не може да се вклопи, да се корегира и да биде (стане) убаво.

Убавина е и самата надворешност која нé опкружува, но и таа
самата зависи од окружувањето. Па, според тоа, слободно може да
се каже дека убавината е во окото на набљудувачот!

Ние, овојпат, посебно сме заинтересирани за убавината во
уметноста, поточно - за убавината во книжевноста. И тука, во
бројните литературни остварувања - убавината се открива,

172

препознава и идентификува со одмереноста, смиреноста и
умереноста. Значи, таму каде што, се чини, дека нема ништо што е
непотребно, нападно и вишок, туку е селектирано, прецизно и
складно.

Постојат стереотипи и предрасуди поврзани со оваа тема, но
факт е дека се менуваат и критериумите, па покрај традиционалните
вредности и класичните мерила и поимања, постојано се појавуваат
нови параметри, резонирања и сознанија.

Сепак, за убаво и убавина и ден денес се смета сé она што ќе
(нí) предизвика насмевка на лицето, или кое ќе пробуди друг вид на
позитивна емоција.

Се разбира, притоа, приматот го има природното над
вештачкото, а убавото и убавината речиси секогаш се неразделно и
силогистички поврзани со добрината, вистината и искреноста.

Убаво е она што на нас делува облагородувачки, потенцираат
психолозите, што значи дека нас нé полни со позитивна енергија,
воспоставува рамнотежа во душата и предизвикува радост.

Значи, убавината е единственост и необичност,
неизвештаченост и неповторливост, нешто што се посакува и чува.

Или, во секојдневна и уметничка смисла - убаво е кога сосема
случајно (спонтано и непланирано) ќе прелетате со погледот и тогаш
тој ќе ви се задржи на нешто (некој) што тој поглед ќе го привлече.
Тогаш сте во состојба постојано да гледате во тоа нешто или некого
и секогаш одново да забележите нешто ново и поинакво.

За убавото лице на Мона Лиза, или за грдото лице на
Балканот наспроти Европа и Светот - испишани се безбројни
страници, но ние овојпат ќе се задржиме само на убавината во
современата македонска поезија дваесетти век.

1. Од Мајски до Димоски: воздишки, восхит и вознеси

Убавина за Никола Киров - Мајски, во песната “Помина“, се

мените на годишните времиња: “Без прекин врви времето / радост,
пилци, плод и мраз“, додека пак кај Љубомир Весов - убавината, во
песната “Попарени цвеќиња“, е поврзана со нејзината минливост и
тоа повторно под влијание на годишните времиња: “Ги уби
цвеќињата, им зеде здив / над нашето поле паднатата слана“.

Кочо Солев Рацин, во песната “На Струга дуќан да имам“,
испишува незаборавни стихови на тема убавина - создавајќи искрен
и доживеан љубовно-социјален напев, каде убавината произлегува

173

од убавата и недостижна девојка: “Ај, на налони излези / бело
Фиданче писано, / прошетај долу в чаршија / кога седам на кепенци!,
но и од поривот и страста на поетот, кој во духот на народното
пеење, изустува: “Ако со око погледам / око е - да го ископам, / ако
со рака посигнам / рака е - да ја исечам“.

За Антон Попов - убавината е симбиоза на татковината и
пролетта: “Ти, пролет прерасна, со мирис од темјанушки /
пролетуваш крај мојот прозор тих, / и в срцето што ми е разбудено /
од твојата фанфарна мелодија / се раѓа топла вера за некаква земја /
во која, знам, небаре волшебен сон / ќе дојде пролетта разнобојна /
со цвеќиња, со бели птици, / со сонце и со простор жедуван“.

Во песната “В пролет бујна“, исто така, Венко Марковски
пее за една поинаква пролет - жална и тегобна, кога лисјата не се
раззеленети, туку се паднати на земи, па дрвјата се соголени, а
бујната гора огрдена, зашто: “Лисја жалат сестри покосени / дрвја
жалат браќа поробени, / гора жали мајки потемнати“.

Во оваа песна, но и во претходните творби, воспоставена е
вистинска парабола меѓу животот и смртта, меѓу убавото и грдото,
меѓу вечното и минливото, меѓу радоста и тагата... Во тој и таков
дух се испеани и стиховите на Воислав И. Илиќ за летото: “Под
жолтата круна на кнезот Лето и царот Сонце / зрее плод и зрее
време“.

Сред просторно-временските координати и детерминанти, и
Славко Јаневски создава стихови на тема убавина, овојпат
посветени на цвеќињата: “Кога булките ќе се истргнат од својот
корен / и ќе појдат / една по една / кон својот залез, тогаш ти молчи
или плачи, зашто “булките мразеа говор“. Славко Јаневски,
вљубеникот во бонсаито, мошне добро го разбира нечујниот говор
на растенијата, осознавајќи го притоа говорот, но и молкот на
човекот.

Една од најубавите песни на Блаже Конески, секако, е
“Ангелот на Света Софија“: “На таа лика што се крие / под малтерот
на моите гради / и - утеха од дните млади, - / по убос како сестра ти
е, / не, нема мајстор да ја спаси, / со мојот живот ќе се згаси“.

Убавината е во фреските, во најгорниот слој, но и во сите
други слоеви, кои се ределе еден врз друг, како нова убавина
поголема од претходната, и токму во тоа (пре)покривање и
подоцнежно повторно (раз)откривање - лежи тајната и магијата на
градителите, на мајсторите, на иконописците, на фрескосликарите,
на ктиторите и посветените...

174

И за Ацо Шопов, светот и убавината немаат граници. Тие
стигнуваат до најоддалечените места и хоризонти, од Штип до
Жоал, и истовремено: “Колку е голем светот!“, но и “Колку е светот
мал!“ - воскликнува изненадено и зачудено поетот: “Штип и Жоал, /
Еден под Исарот, / друг на Океанот. / А исти љубови, / исти
бранувања / и исти поетски маки и сонувања. / Два града мали и
речиси безимени / А обата со иста љубов збратимени“.

Светот е навистина мал, но истовремено и голем. Независно
од перспективата (птичја или желкина, кога сте горе или кога сте
долу, кога лебдите на небото или кога ползите по земјата), некогаш
ве исполнува убавината, другпат не ја ни забележувате, а третпат таа
дури и ве обеспокојува со својата фатална податливост и
забетонирана недостапност, па посакувате да не постои, да ја нема,
или да е невидлива, непривлечна и за никого непристапна.

За Гого Ивановски, убавина е и паѓањето на дождот: “Тој
само еднолично ромори / и ги кисне покривите, тротоарите и
гранките“. А, Ацо Караманов, во песната “Љубов“, децидно и
беспоговорно ќе рече: “Небесниот пожар во ранетиот мрак / се ниша
како езеро во дивина измиено, / па и таа дивина ја сакам јас, / толку
жестоко, о толку откриено!“. Чиста е и непоправена дивината, таа
пленува со својата природност, чедност и неосвоивост.

Гане Тодоровски, во песната “Дојди во Охрид“, исто така,
согледува невидена и несекојдневна езерска убавина: “а езерските
далги во утриен блесок / го гушкаат милно крајбрежниот песок, / -
тогаш дојди во Охрид“. Но, туку се и Дрим, Галичица, и сета друга
боженствена убавина.

Матеја Матевски, во песната “Летно пладне во Почитељ“,
посветена на сопругата Зага, се навраќа на заборавеното време и
постојаните промени на светлината, сред летните омарнини, со
“ветерче помеѓу ружи и јасмини / над смиреноста на водите“, додека
“во пазувите од камен / дур сонцето и ветерот / ги огреваат во
летното пладне / невените на помнежот“.

Додека пак, Цане Андреевски во песната “Дојдовме“ - преку
прекрасни, асоцијативни поетски изблици - убавината ја бара и
пронаоѓа во снегот што се топи, но и во гроздовите што црнеат,
испишувајќи привлечни и неодминливи стихови за својата (млада)
татковина.

“Река во зеленило“ е творбата на Љубен Ташковски, која исто
така, неодоливо ја повикува и разгатнува убавината, преку
стиховите: “И сега без говорот на тие спомени заборавени речни /

175

некако како инсекти постоиме во светов бледи / И ги нема тие птици
што носеа ѕвезди далечни / тука, каде што реката бранови ситни
реди“.

И Јован Стрезовски се навраќа на реката во неговата песна
“Одраз“, минуциозно регистрирајќи ги: светлосниот прелеј, играта
на воденото огледало, недофатните длабини... Во таа и таква река е
надвиснат и загледан човековиот лик, кој неповратно исчезнува во
водата...

За Анте Поповски пак, изворот на убавината во неговата
песна “Мојата сина птица“ е содржан, се препознава и
идентификува со зборот жар-птица: “Толку високо, самоти ѕвездите,
/ можеше да се искачи само зборот, / мојата сина птица: / со клунче
од звуци, со крилја од глаголи...“

Во песната “Ги оставив“ од Даница Ручигај - убавината е во
залезите кои треба одново да изгреат, ноќевањата кои треба да
разденат, но и ѕвездите кои треба “на твоите плеќи / да ги однесеш“.
А, во песната “Не, не зборувај“ - убавината е во зелените лисја, кои
треба да се отворат и да влезе во нив пролетта, зашто “птиците на
пролет се радуваат“.

Петре М. Андреевски во својата творба “Задоцнета
тажаленка“ убавината ја лоцира помеѓу реалното и имагинарното,
т.е. во тој меѓупростор и меѓусвет: “Птиците пак се враќаат / меѓу
своите крила / Тревите пак се качуваат / на повисоки дивани / И пак
околу селото / јасиките се бркаат“.

Влада Урошевиќ во песната “Овошки“ убавината ја согледува
и опишува и преку еден необичен детал, а тоа се плодовите “сеедно
дали обрани / или од птиците кришум / начнати“.

Петар Т. Бошковски во песната “Врнеж“ - убавината ја
манифестира преку повеќе нивоа, слоеви и метафори. Така, “тропаат
тапани на стреите / летото ја соблекува / краставата кошула на
сушата... / Добитокот ги бакнува пасиштата / тресејќи го влакното
од едно сеќавање / а пасе што да е што има... / Оди си со виножитото
на плеќите“.

Иван Чаповски во “Убавата Разделина“ ја опејува
прекрасната девојка Разделина од рамнините на Воден, која иако е
во црнина, зрачи со несекојдневна убавина. Таа е една од убавите
жени на Егејот, како симбол и метаморфоза, која треба да го врати
зеленилото на селото изгорено, во полето, покрај патот и реката,
каде што се појавува и чекори Убавата Разделина - “убавиот извор
на егејската земја“.

176

“Железна Река“ на Радован Павловски е негово родно, но и
митско место, каде авторот убавината ја гледа во спржениот рид
(каде може да се седне и здивне), но и во зрелите капинки и струите
на Река. Волшебна и маѓепсничка е таа убавина на роднокрајниот
предел, во кој поетот се навраќа постојано, ги црпи живототворните
сокови, инспиративните врутоци, неповторливи времиња и
незаборавни спомени...

Кај Светлана Христова Јоциќ, убавината како да е скриена во
скришен ковчег, но истовремено и распослана во природата: “Пет
камења од пет реки / и од пет езера / од пет мориња донесов...“ Во
песната “Донесов“, Светлана Христова Јоциќ ја ѕида поетската куќа
со каменот кој го става во темелот, но и со дреновите стебла од пет
планини како столбови, а на покривот - крлушки од златни риби.

Ристо Ѓ. Јачев во својата тестаментална песна “Можеби само
уште оваа песна“, меѓу другото, ќе рече: “Можеби само уште овој
стих / и модрово езеро сето / во небесен сјај ко истурено семе / во
ова бесшумно лето... “ Тоа е таа мечта, тој сон, таа желба, за како
што вели авторот “да не се разболете од убавина“.

А, за Тодор Чаловски, и овојпат, како да е неизоставна
планината, па во песната “Сам, планина околу мене“, тој за
убавината ќе ги испее следниве стихови: “А планина околу мене /
силна до небеса / Камен и стебло / до неизуст“.

Васил Тоциновски во песната “Во кругот од летот на
птицата“ забележува: “Во песокта го цртам кругот од летот на
птицата / Умира цветот во ноќите тивко што ми светка / Излегувам
ослободен од една магија помалку / Пред мене безброј нови врати,
зад секоја нова глетка“. Значи, пред сечиј пат има многу нови врати,
но и нови патокази и глетки. Се редат и се умножуваат, или попусто
се бараат, не се отвораат, но и не се забораваат...

Но, убавината е и реинкарнација, како во случајот со
истоимената песна на Ефтим Клетников, која изобилува со поетски
елементи на убавината: капка роса, ѕуница, поток, село, цвеќе,
пчела, планини, куќа... Сите тие се синоними на убавината што
окружува, на надворешниот свет, на амбиенталниот раскош и
немирната човекова природа. Убавината е за творецот копнеж,
порив, страст, но и задоволство, среќа, радост, или болка, гнев и
страдање.

Санде Стојчевски во песната “Вечерна“ за убавината
испишува пасторални фрагменти: “тревнати влезови накај

177

светлинката и снегот“, како секвенци, доживеалици и крстопати со
“пајажина и зраци по патиштата“.

Веле Смилевски пак, во поетскиот запис “Планината постои
за нас“ се навраќа на манастирот Св. Пантелејмон, при што
(еколошки) потсетува дека треба неодложно и неизоставно “да í се
врати земеното на земјата / вода, оган, крв“.

Ристо Лазаров во песната “Парк“ говори за љубовта, односно
за “последниот циклус на летото / кој ќе го довршат вљубените“.

Таа тајна или нескриена убавина е содржана и во песната
“Вадење очи“ од Раде Силјан, односно во вистината скриена “во
иконите / во темелите / во фреските“.

Весна Ацевска пак, во песната “По вода“ убавината ја бара и
пронаоѓа во изворот: “Можеби извор ќе најдам / И ќе го припитомам
/ Да ми ја лизнува раката“.

Бранко Цветковски во песната “Богинки“ започнува со ткаеж
за убавото и убавината со вечерниот дожд што врне, по што
измиени излегуваат планините стројни, наспроти црниот мрак, на
патот кон средиштето на светот.

Славе Ѓорѓо Димоски во песната “Зимување“ опишува
имагинарна куќа која изчезнува под снежното поле и која не може
да се види, но затоа пак “Во згуснатиот ритам / Во акустичката
прецизност на ветрот / Ќе ја чуеш“...

Резиме

За убавината е мошне тешко, иако не и невозможно, да се

просудува и наједноставно да се одговори што е тоа навистина
убаво. Убавината е неразделно поврзана со постоењето на светот, со
појавата на сите новуми и феномени.

Бројни се делата кои во своето име го содржат зборот убаво и
убавина. Нашите вродени и стекнати рецептори насочени кон
убавото - непогрешливо нé учат дека се неразделно поврзани со
внатрешната убавина и сопствените чувства.

Во бројните литературни остварувања - убавината се открива,
препознава и идентификува со одмереноста, смиреноста и
умереноста. На планот на убавината во книжевноста, овојпат и овде

178

акцентот е ставен замо врз убавината во современата македонска
поезија и тоа во дваесеттиот век. А, македонските поети, бездруго,
има со што да се пофалат, компарираат и проучуваат, зашто нивната
поезија и песни не само што извираат и се обоени, па дури и
облагородени со убавото, туку и самите се претвориле и
претставуваат посебна и автентична, несекојденевна и нетипична
убавина!

Summary

It is quite difficult, although not impossible, to reason beauty and

to most simply answer what is that which is really beautiful. The beauty
is inseparably related with the world’s existence, with the appearance of
all novelty and phenomena.

There are numerous literary works in whose titles the words

“beauty and beautiful” are inscribed. Our innate and acquired receptors
directed towards the beautiful, unmistakenly teach us that they are
inseparably connected with the inner beauty and one’s inner feelings.

Beauty is also the actual external atmosphere that surrounds us,

but it also depends on those surroundings. Therefore, according to this, it
can be easily said that “beauty is in the eye of the beholder”.

Numerous literary accomplishments discover, recognize and

identify beauty through tactfulness, calmness and moderation. On the
road to literary beauty, the accent has been placed around the beauty of
the contemporary Macedonian poetry, in particular of the 20th Century.
The Macedonian poets, in any case, have something to speak well of,
compare and study, because their poetry and poems do not only spring
out and are colourful, even blessed with the beauty, but they have also
transformed and are representing a unique and authentic, out of the
ordinary, untypical kind of beauty.

179

Користена литература

1. Вучковиќ, Радован (1972): Књижевне анализе, Завод за
издавање уџбеника, Београд.

2. Вучковиќ, Радован (1984): Авангардна поезија, Глас, Бања Лука.
3. Група автори (1979): Уметност тумачења поезије (зборник),

Нолит, Београд.
4. Јачев Ѓ., Ристо (2009): Антологија на македонската поезија -

дваесетти век, Меѓународни литературни средби Илинден,
Скопје.

5. Кисиќ, Остоја (1986): Незвана авангарда, Ново дело, Београд.
6. Колјевиќ, Никола (1967): Теоријски основи нове критике,

Просвета, Београд.
7. Петрески, Христо (2010): Виртуелно огледало, Феникс, Скопје.
8. Петрески, Христо (2011):Зошто хаику, Феникс, Скопје.
9. Радојчиќ, Саша (2003): Поезија, време будуќе. Књижевне

критике, Алфаграф, Нови Сад.
10. Радојчиќ, Саша (2010): Стапање хоризоната: Песништво и

интерпретација песништва у филозофској херменеутици,
Алтера, Београд.

11. Радојчиќ, Саша (2011): Разумевање и збивање: Основни чиниоци
херменеутичког искуства, Арт принт, Бања Лука.

12. Флакер, Александар (1981): Књижевност, авангарда,
револуција, Хрватско филолошко друштво, Загреб.

180

УДК 159.964.2:398.21(=163.6)
159.964.2:821.14`02-21

ФРОЈДОВИОТ ПСИХОАНАЛИТИЧКИ КОНЦЕПТ
ВО ДУЊА ЃУЗЕЛИ И ЦАРСКИОТ СИН

Анита АНГЕЛЕВСКА1
1доктор на филолошки науки

Апстракт

Фројдовиот психоаналитички концепт во Дуња Ѓузели и
Царскиот син упатува на Едиповиот комплекс, односно овозможува
воспоставување релации меѓу Ојдип и Царскиот син, како
функционални модели на книжевни ликови.

Клучни зборови: Фројд, психоаналитички концепт, индивидуална
психологија, религија.

FREUD’S PSYCHOANALYTICCONCEPT IN DUNJA
GJUZELI AND THE KING’S SON

Abstract

Freud’s Psychoanalytical concept in Dunja Gjuzeli and the King’s

son refers to Oedipus complex, i.e. enables establishment of relations
between Oedipus and the King’s son, as functional models of literary
characters.

Key words: Freud, psychoanalytical concept, individual psychology,
religion.

________________________
1авторот е доктор на филолошки науки

181

Во сказната „ДУЊА ЃУЗЕЛИ И ЦАРСКИОТ СИН“62 би
можеле односите да го сведеме на една ваква шема според
определувањето на функциите, дадени од Проп 63:

оддалечување - е → Му дошол абер на царо од некој друг цар што
сакал да се бие џенг со него. Дојдуајќи тој абер на
царот, сакал-неќел, почнал да се пригодува со
војската и од дома.

забрана - б → А пак ако се забаам многу години на војска, и ако
син ми ти додева за да ти ги сака клучејте од маазите,
ама овој што е со нумеро сто, ... а пак ако си дојдам
јас, мене ке ми го дајш.

прекршување - b → Е, вистина сто клучеи, ами еднио јас сум го запрел,
чунки имм клетва од татка ти да не ти го даам, чунки
ако ти го даам да ја отвориш таа мааза, ти треба да
умриш од тоа што ќе видиш натре, да затоа не ти го
даам ...
Е, ќе ти го даам и толку, нема друго чаре, помила је
животта, от што да ја прегазам клетвата. На заповедај,
земи го!

распрашување- в → Е, јас згрешив честити царе да ми простиш.
За грешката иљаким ќе те молам да ми кажеш за
пишаната девојка што је во четириестата мааза, дали
је жива или је умрена?

издавање - ώ → Море жива је, бре синко, таа девојка туку што дека
је жива, кога не можи да земи, чунки таа седи еден
палат што је во стреде море, на крај земја... Затоа не
клавај мерак на неја, не је чаре да можи ни ти, ни јас,
ни па некој друг чоек во веков да ја земит.

недостиг - а → на царскиот син му недостига убавата девојка
посредништво,
соединувачки
момент - В

→Ха така де, ете сега кабает немаш, на ти ји од мене
бакшиш! - Му рекол царцико син и го зел - што да
види? - една убаа и преубаа девојка стосилно сонце...
ја видел оти била зографдисана.
,,Бре да видел госпо - си рекол сам со себе јас ја
сторив оти е жива ами таа била зографдисана.

почеток на → Ах дали ке биде жива оваа девојка? Или ќе ја

62 Народни приказни (волшебни приказни, книга трета)-Марко К.Цепенков-
редактирал д-р Кирил Пенушлиски, Македонска книга-Скопје, 1972.
63 Морфологија на сказната-Владимир Проп, Македонска реч-Скопје, 2009.

182

спротивставувањ
е - С

видам жива или ќе умрам! “ ... и од ден на ден се
царев син венееше и црнееше од големиот мерак што
беше му влегол во мислата за убајната на таа девојка.

заминување - ↑ → Без да му кажи на татка си, беше собрал тоа војска,
од двор што рекол некој, зел азно колку што сакал и
една ноќ ја спраштил да оди да ја бара убата девојка.

реакција на
јунакот – Г

→ Оде, оде и стигнал до некој град голем и видел
еден чоек кај го носат на уќумат со рацете наопаку
врзани, дека беше отепал еден чоек со едно
мавнување ... отишол на уќумат и му дал троа пари
главатио, та го измолил да не го бесат и го испуштил
судо.

снабдување,
добивање
волшебно
средство – Z

→ Коа видел јунако тоа добро што го куртулиса од
ортома си на му од царо му отишол вечерта кај што
бил кондисан син му од царот и му се поклонил, му
благодарил за доброто што му го сторил... - Е, лели на
тоа си кандисал ајде влези во војската и тргај заедно
со мене, кај што ќе одам јас, и ти со мене!

просторно
преместување -
R

→ Од тој ден тргнал царев син да патува со војската и
со јунакот. Патуа, патуа, неколку месеци и дошле до
крај земја... Преспаа и утрото станаа уште пред зора.
Коа се опулил син му од царо во морето, виделе едно
големо кале со една голема кула, светела како сонце
од убаината на убаата девојка. Веднаш беше му
текнало на цараев син оти таа кула је од убаата
девојка многу се израдуал дека ја нашол, да дали ќе ја
земи али не, до тоа не мислел ... Кога ја кренал
орелот, спискала Дуња Ѓузели што је грло течу, и чул
царев син, чул и јунакот Патенталија (така му било
името на јунако), и ја видело кај што ја однесол
орелот.

борба - Б → Слушај вамо, љубезна моја, еве како можам да те
извадам од тој проклет орел: ти ќе го прашаш кај му
стои душата, та како ќе ти кажи, утре ќе дојдам да ми
кажиш.
- Арно ќе го прашам - му рекла..

победа - П → Едно беше ји изваил јајцата од гулабо и беше се
поболил орело. Едно го видела Дуња Ѓузели оти
снеможе орело, беше ји текнало оти ји изваил јајцата
од гулабо и беше се поболил орело. Едно го видела

183

Дуња Ѓузели оти снеможи орело, беше ји текнало оти
ји изваил јајцата од гулабо и се израдуала и го
помолила орело да ја симни од планината и бара лек
за него дека не можи:
- што нешто непара ти е арно, љубезни? ... Отишол
Патенталија близу и веднаш ји скршил јајцата и на
часо се напупунчил.

ликвидација на
несреќата или
недостигот - Л

→ Кога чул викот царцкио син от Патенталија,
рипнал на нозе, така и војската, а пак Дуња Ѓузели
беше си отцкрила образо и силно сонце беше ја
болснало царев син и војската ... Љубезно моја Дуња
Ѓузели, ти моја беше и пак моја си! Ете како пак моја
биде! - је рече царцкио син.

враќање - ↓ → Откоа се изнаседоа и се изнарадуаа крај изворо, си
станаа и се отправија за дома.

прогонување,
потера - Пр

→ Кога чул царо оти син му ја зел Дуња Ѓузели,
ифрит се беше сторил и наместо да му прати тебабија
да го пречекаат, беше му го пратил 'рто од сина му
што си одел со него на лов, измачкан со отруачка, за
да се затрие со царев син и да се отруе, та да ја земи
Дуња Ѓузели ... Едно легна царцки син вечерта да
спие, и му прати еден чоек да му клаи на сина му
околу гуша едно живо влакно отровно да го умри.

спасување - Cn

→ Арно ама Патенталија отишол при царев син, го
попрскал со водата и му го изваил влакното од околу
гуша.

маскирање - О → Џан'м, ќе ти кажам, честит царе - му рекол - ама ја
веќе чоек не бидуам, чунки така ми је наречено од
едно пиле што пееше кај изворо кај што бевме...
- Да знаиш, бре Патенталија оти од денеска вамо ти ќе
ми бидиш прв садријаз'м и ја цар, на ова твое големо
добро што ми го стори!

казнување - Н → Коа виде царо оти ништо не му стана на сина му и
коа виде и чу оти сета работа му ја изваде
Патенталија на мегдан, беше се отрул сам и си
умрел...

свадба - С → ...а пак син му се воцарил и седнал на столо да
царуа со Дуња Ѓузели и Патенталија да биди прв
садријаз'м.

184

ФРОЈДОВСКИ ПСИХОАНАЛИТИЧКИ КОНЦЕПТ ВО
СКАЗНАТА

За Фројд64 кој се занимава со индивидуалната психологија,

религијата е средство за одржување на општествената кохезија, таа
му овозможува на поединецот да ги надмине своите стравови во
средбата со природните сили-значи кохезијата на групата е
зациментирана со заедничката вера. Персонализирајќи ги силите на
природата, преобразувајќи ги во специфични ентитети какви што се
боговите, човекот наоѓа техника која му овозможува да се соочи со
нив и во извесна мера да ги потчини.Табуата според Фројд,
претставуваат свесно дисциплинирање кое има за цел да ги
контролира најскриените човечки желби кои се амбивалентни:
амбивалентноста на желбите ја предизвикува психичката
неурамнотеженост на човекот кој во исто време стои зад овие
желби, но и се срами од нив. Така забраните (табуата) и обредите со
кои се спроведува контрола всушност се сигурносни механизми кои
треба да воспостават рамнотежа кај човекот односно во
општеството. Покрај откривањето на несвесното, најголема заслуга
на Фројд е истакнувањето на либидото, но тој оди во крајност
форсирајќи ги пред се сексуалните комплекси потиснати во
несвесното и тоа првенствено Едиповиот комплекс (клучен за
разбирање на човековата психологија) а кој се заснова на
инфантилната сексуална наклоност кон родителот од спротивниот
пол. 65

таткото заминува

→ му забранува на синот да влезе во
собата (да ја види насликаната девојка)

зошто? → со години тој е заљубен во неа (доказ за
тоа е љубомората што ја манифестира кон
синот и обидите да го убие)

отсувство на мајката → убавата девојка антиципација за мајката
синот ја прекршува
забраната

→ станува свесен за „постоењето“ на
девојката – се разбудува неговата
сексуална желба (полов нагон)

несвесно го убива татка си -
тој е причина за неговата

„мајка му“ станува негова жена

64 Словенски пантеон-Нина Анастасова Шкрињариќ, Менора-Скопје, 2004.
65 исто.

185

смрт
царскот син ја добива Дуња
Ѓузели + престолот

таткото сам се самоубива

● ПАРАЛЕЛА: ДУЊА ЃУЗЕЛИ И ЦАРСКИОТ СИН И МИТОТ ЗА
ОЈДИП

Дуња Ѓузели и царскиот
син

Митот за Ојдип забелешка

царски син И Ојдип е царски
син

двајцата имаат
царско потекло,
двајцата се избрани

А, пак ако се забаам многу
години на војска, и ако син
ми ти додева за да ти ги
сака клучејте од маазите,
ама овој што е со нумеро
сто, демек стотиот клуч, да
не му го дааш дури си жив,
а ако не си дојдам јас, а пак
ако си дојдам јас, мене ке
ми го дајш.
- Кога чул царо оти син му
ја зел Дуња Ѓузели, ифрит
се беше сторил и наместо
да му прати тебабија да го
пречекаат, беше му го
пратил 'рто од сина му што
си одел со него на лов …

Лај, дознавајќи од
пророчиштето дека
му е судено да биде
погубен од рацете
на сопствениот син,
го оставил Ојдип во
планина, со
прободени и врзани
стапала, одма по
неговото раѓање.

- предизвикана
физичка разделба:
татко-син
- и двајцата растат
без своите вистински
родители
- на почеток Лај
заради пророштвото
се обидувада го убие
родениот син -
Ојдип, а и царот
посегнува по
животот на својот
син.

- Е, вистина сто клучеи, ами
еднио јас сум го запрел,
чунки имм клетва од татка
ти да не ти го даам, чунки
ако ти го даам да ја
отвориш таа мааза, ти треба
да умриш од тоа што ќе
видиш натре, да затоа не ти
го даам …
- Море, али го дааш клучо,
али не го дааш, кажи едно
од двете?

На Ојдип
пророчиштето во
Делфи во младоста
му рекло дека ќе го
убие татка си и ќе
се ожени со својата
мајка, а тој
ужаснат, решил
никогаш да не се
врати во Коринт.

- и двајцата го
прават тоа што не
смеат: царскиот син
ги зема со закана за
смрт- клучевите од
собата, а Ојдип го
напушта Коринт

186

,,Бре да видел госпо - си
рекол сам со себе јас ја
сторив оти е жива ами таа
била зографдисана. Ах дали
ќе биде жива оваа девојка?
Или ќе ја видам жива или
ќе умрам! “

Не знаејќи ништо
за своите
вистински
родители, тој на
патот за Теба го
среќава Лај, кого го
убива во
расправијата за
првенство во
преминот-теснецот.

- и двајцата се
директни
причинители на
татковата смрт:
Ојдип директно го
убива татка си - а
царскиот син со
одлуката да биде
негова девојката ја
предизвикува
татковата смрт

- Е, побратиме, ами сега
што ќе правиме? Ние
останавме бели во очите,
орелот ќе се радува со
Дуња Ѓузели и ќе си ја
има….
- Слушај вамо, љубезна
моја, ева како можам да те
избавам од тој проклет
орел: ти ќе го прашаш кај
му стои душата, та како ќе
ти кажи, утре ќе дојдам да
ми кажиш.

Стигнувајќи во
близината на
градот, тој ја
разрешува
загатката што ја
поставува
Сфингата.

- за да стигнат до
жената царскиот син
добива помошник, а
Ојдип ја победува
Сфингата.
- во двата случаи се
користи лукавство-
итроштина
(јунаштвото и
мудроста на јунакот
го аплицираме како
одличје на царскиот
син)

Коа виде царо оти ништо не
му стана на сина му и коа
виде и чу оти сета работа
му ја изваде Патенталија на
мегдан, беше се отрул сам и
си умрел, а пак син му се
воцарил и седнал на столо
да царуа со Дуња Ѓузели и
Патенталија да биди прв
садријаз'м.

Затоа што ја
победува
чудовишната
крилата лавица,
Тебанците го
прогласуваат за
крал. Тој се жени
со вдовицата
Јокаста, така што
не знаејќи го
исполнува
пророштвото

- и двајцата по
смртта на татковците
добиваат престоли-
стануваат цареви

Во основата на двете фабули е судбина - фатум во прашање: во
приказната за царскиот син тоа е прекршена клетва, а во митот за Ојдип
исполнување на пророштво.

187

Резиме

Основaтa на Фројдовата интерпретација66 на митот за Ојдип
се наоѓа во „Толкување на соништата“. Фројд тргнува од
претпоставката дека трагедијата на Софокле „Цар Ојдип“ и денес
предизвикува исто возбудување како и кај старите Грци,
заклучувајќи дека „мора да постои некој глас во нашата
внатрешност, кој треба да ја признае присилната сила на судбината
кај Ојдип“.

Фројд ги изедначува примитивните општества со човековото
детство, а денешниот човек е како возрасна личност која во себе ги
носи сите лузни на историската несреќа која човештвото ја
преживеало во текот на своето детство. Тој смета дека првобитните
човечки општества навистина го доживеале настанот чиј одраз е
Едиповиот комплекс.

И царскиот син и Ојдип се избрани, двајцата имаат царско
потекло. И во двата случаи во прашање е физичка разделба помеѓу
татко и син, двајцата растат без вистинските родители. Заради
пророштвото Лај се обидува да го убие својот син Ојдип, а и Царот
посегнува по животот на својот син. Двајцата и Ојдип и царскиот
син се спротиставуваат, односно ја прекршуваат забраната, го
прават тоа што не смеат: царскиот син ги зема со закана за смрт-
клучевите од собата, а Ојдип го напушта Коринт. И Ојдип и
царскиот син се причинители на татковата смрт: Ојдип директно го
убива татка си - а царскиот син со одлуката да биде негова девојката
ја предизвикува татковата смрт. За да стигнат до саканата жена
царскиот син добива помошник, а Ојдип ја победува Сфингата. Во
двата случаи се користи лукавство - итроштина (јунаштвото и
мудроста на јунакот го аплицираме како одличје на царскиот син). И
двајцата по смртта на татковците добиваат престоли-стануваат
цареви.

66 Mitologija raskršća - Sreten Petrović, Prosveta-Niš, 1993.

188

Summary

The basis of Freudian interpretation1 of Oedipus myth is found in
"Interpretation of Dreams". Freud starts from the assumption that the
tragedy of Sophocles “King Oedipus” even today causes the same
excitement as at the ancient Greeks, concluding that "there must be a
voice inside of us, which should recognize the compulsory force of the
fate of Oedipus. "

Freud equates the primitive societies with human’s childhood, and
today’s man is as an adult person who bears in himself all the scars of the
historical misfortune that humanity has experienced throughout its
childhood. He believes that the early human societies really experienced
the event whose reflection is the Oedipus complex.

And the king's son, and Oedipus are selected, both have royal
descent. And in both cases the issue is the physical separation between
the father and son, both grow without their true parents. Because of the
prophecy Lay tries to kill his son Oedipus, and the King reaches for the
life of his son. Both of them Oedipus and the king's son fight back, i.e.
they violated the ban, they did what they shouldn’t: the king’s son takes
with a threat of death the room keys, and Oedipus leaves Corinth.
Oedipus and the king’s son are the cause of their father's death: Oedipus
directly kills his father, and the king's son with the decision the girl to be
his, causes his father's death. To reach the desired woman, the king’s son
gets an assistant, and Oedipus defeats the Sphinx. In both cases deceit -
shrewdness are used (we apply the courage and wisdom of the hero as a
characteristic of the king's son).

Both of them after the death of their fathers get thrones and
become kings.

189

Користена литература

1. Морфологија на сказната-Владимир Проп, Македонска реч -
Скопје, 2009.
2. Народни приказни (волшебни приказни, книга трета)-Марко
К.Цепенков-редактирал д-р Кирил Пенушлиски, Македонска книга-
Скопје, 1972.
3. Rečnik svetske mitologije-Artur Koterel –Nolit, Beograd, 1998.
4. Mitologija raskršća-Sreten Petrović, Prosveta-Niš, 1993.
5. Толкување на соништата, I-Зигмунд Фројд, Магор-Скопје, 2006.
6. Тотем и табу-Зигмунд Фројд, Ѓурѓа-Скопје, 2006.
7. Митски координати-Нина Анастасова Шкрињариќ, Македонска
реч-Скопје, 2008.
8. Словенски пантеон-Нина Анастасова Шкрињариќ, Менора-
Скопје, 2004.
9. Грчки митови-Роберт Грејвс, Табернакул-Скопје, 2002.
10. Историја на верувањата и на религиските идеи, I-Од камено доба
до Елевсинските мистерии, Мирча Елијаде, Табернакул-Скопје,
2005.
11. Митове-форми, примери, тьлкуване-Карл-Фридрих Гайер, ЛИК-
София, 2001.
12. Изобретяването на митологияата-Марсел Дьотиен, ЛИК-София,
2004.
13. Културна антропологија/гледиште на човековата состојба-
Емили А.Шулц, Роберт Х. Лавенда, Просветно дело-Скопје, 2009.

190

ПРИЛОГ

191

192

ЗДРАВКО БОЖИНОВСКИ И НЕГОВИТЕ
ЕДИНАЕСЕТ НАЦИОНАЛНИ И

ИНТЕРНАЦИОНАЛНИ НАГРАДИ ОД ОБЛАСТА НА
НАУКАТА И ЛИТЕРАТУРАТА

Кратка ретроспектива на неговите остварувања

Добре Тодоровски

Здравко Божиновски учествуваше со реферати на 20 научни

собири и симпозиуми, има напечатено 15 книги во 18 изданија со
тираж од 31.500 (триесет и една илјада и петстотини) примероци,
како и 40 публикации од областа на националната историја,
литературата и заштитата на македонскиот нормативен јазик.

Еве дел од неговите печатени книги.
• „Тука е Македонија“- зборник со комитски песни;
• „Македонија над сé“ - сеќавања од Стојан Г. Томовичин од гр.

Петрич, Р. Бугарија;
• „Веле Марков“ - документарна повест;
• „Во пламенот на Вториот Илинден“- воено-политичка

монографија на Демирхисар 1918-1945;
• „Крвавиот бој во Параловските Чукари“;
• „Ајде да зборуваме и да пишуваме правилно македонски“ –

универзален јазичен прирачник;
• „Статии за македонската национална историја, македонската

борбена поезија, заштитата на македонскиот стандарден јазик“;
• „Остап Бендер на нашето време“ – единствена македонска

сатирична поема;
• „Охридска сказна“ (Сказна за царот Самоил) – единствена

македонска сказна во стихови;
• „Поема за прелестното П“- единствена поема чии зборови

почнуваат со буквата П; и т.н.
Во областа на уметничкиот препев има печатено пет книги со

вкупно препеани 10.100 стихови од поезијата на Пушкин,
Летмонтов, Есенин, башкирскиот национален поет Мажит Гафури,
како и од персискиот поет од 11 век, Омар Хајам-„Рубаи“
(Четристишија).

193

Покрај сопствените две поеми и сказната во стихови за царот
Самоил, тој има објавено (во земјата и во странство) и девет свои
песни : „Претсмртниот монолог на Гоце“, „Бојот во Ракитница“ ( во
две варијанти, едната со мелодија); „Крушевскиот апостол“ ( трета
награда на Поетската манифестација „Гоцеви денови 19933“ ); „На
гробот на Веле Марков“ (со мелодија); „Мојата земја“ (објавена во
„Пирински пламен“, Благоевград, Р. Бугарија; „Во чест на Мажит
Гафури“ и „Светот стана толку мал“ – двете на руски јазик, читани
на Регионалниот конкурс „Читајќи го Гафури“, во гр. Уфа,
Башкортостан, Руската Федерација, двете наградени со медал за
лауреат.

Проф. Божиновски е докажан борец во областа на заштитата
на македонскиот стандарден јазик, односно примената во практика
на неговите правописни норми, заради што од Министерството за
култура му е доделен Сертификат за лектор без полагање лекторски
испит.
Заради неговиот исклучителен придонес во науката, литературата,
македонистиката и уметничкиот препев, тој е добитник на единаесет
(11) општински, државни и меѓународни награди и признанија:

• Внесен е во Македонската енциклопедија,
• Добитник е на Битолската општинска награда „4 Ноември“,
• Крушевската општинска награда „8 Септември“,
• Демирхисарската општинска награда „2 Септември“,
• Бронзенa плакета од Македонското научно друштво-Битола,
• Сребрена плакета од Македонското научно друштво-Битола,
• Медал за лауреат од Советот на Фондот за култура „Мажит

Гафури“ во градот Уфа, Башкортостан, Руската Федерација,
• Повелбата „30 Септември“ доделена од Сојузот на

меѓународните литературни преведувачи на македонија,
• Наградата „Григор Прличев“ доделена од Сојузот на

меѓународните литературни преведувачи на Македонија,
• Трета награда на Меѓународната манифестација „Гоцеви

денови 1993“
• Признането „Пелагониска Чешма“ од Пелагониските

културно-научни средби.

З. Божиновски, во 2013 година имаше четири големи
остварувања : објави две книги – збирката „Поезија“ со препеви на
поезијата од Пушкин, Лермонтов и Есенин, напечатена со
финансиска поддршка од Министерствотот за култура по повод 200

194

годишнината од Бородинската битка и 170 годишнината од
убиството на Лермонтов, која содржи 8650 стихови и 70 страници
биографски податоци и коментари за песните, што ја прави особено
полезна за студентите и учениците, како и збирката „Рубаи“
(Четиристишија), со 1.300 стихови од Омар Хајам.
Истовремено, тој доби една национална и една
интернационална награда.
На 30 септември, спроти неговиот 74 роденден, во рамките на
Светскиот ден на преведувачот, во просториите на Друштвото на
писателите на Македонија, од Сојузот на меѓународните
преведувачи на Македонија, на свечен начин му беше врачена
големата награда, Повелбата „30 Септември“, заради неговите
препеви на македонски јазик на дела од руски и други автори и за
неговиот особен придонес во афирмацијата и унапредувањето на
препевачката дејност во Република Македонија.
Исто така, на 28 јуни, заради неговиот особен придонес во
аформацијата и популаризацијата на поезијата на башкирскиот
национален поет Мажит Фафури, од која З. Божиновски препеа на
македонски јазик еден дел и го напечати во битолското литературно
списание „Раст“ (бр. 8, 2011), воспоставувајќи го на тој начин
поетскиот мост меѓу Башкортостан (автономна република во состав
на Руската Федерација) и Република Македонија, како и заради
неговото учество на Регионалнтата поетска манифестација „Читајќи
го Гафури“ во гр. Уфа, Башкортостан (автономна република во
состав на Руската Федерација), со две негови песни напишани на
руски јазик, „Во чест на Мажит Гафури“ и „Светот стана толку
мал“, од Советот на Фондот за култура во градот Уфа, Божиновски
беше награден со Општествената премија „Мажит Гафури“,
диплома и медал за лауреат.
Ја приложувам руската верзија на песната „Мир так маленкий стал“
(Светот е толку мал), наградена на конкурсот, заедно со нејзината
македонска верзија.

195

МИР ТАК МАЛЕНКИЙ

Людмиле
посвящается

Я сильно влюбился
на берегу
Черного Моря!
Сердцем
любовь вдыхал..!
Расстались:
ОНА –
на север,
в Новосибирск,
я,
в Македонию –
мир так
маленкий стал!

Влюблен,
с юга Балкана
в Сибир
приезжал,
пред искушениями
не отступал-
кто ОНА
и почему ее любил –
я знал!

Любя ее
я с Пушкиным дружил,
с Лермонтовым, Есениным,
и с великолепной
поезией
Мажита Гафури
из Башкортостана...
Звук

ее фортепьяно
в уме слышал,
и всем бытием
о ней мечтал,
сонети любовные
ей писал -
Русскую любить
не перестал!

В любви
безграничные силы,
для нее маленкая
и вся планета:
я,
из Македонии,
как настоящая
комета
половину Евроазию
перелетел,
и сердцем своим
в руках
в Новосибирск
прилетел,
красавице русской,
безмерно любимой,
сердце свое
отдал,
и плеником ее
на всю жизнь
стал!

196

СВЕТОТ Е ТОЛКУ МАЛ
На Људмила
Јас силно се вљубив
на брегот
од Црното Море,
низ вените
љубов
ми струеше
сал..!
Се разделивме:
ТАА –
на север,
во Новосибирск,
а јас на југ,
во Македонија –
светот стана
толку мал!

Од јужниот Балкан
кон север
леташе мојот
љубовен глас,
пред искушенијата
не отстапував,
која е Таа
и зошто ја љубам –
знаев јас!

Со ликот нејзин
во мојата душа,
со Пушкин се дружев,
со Лермонтов
и Сергеј Есенин,
со „Рубаите“
на Омар Хајам
и стиховите
на Мажит Гафури
од Башкортостан...
Звукот

од нејзиното
фортепијано
в умот
го слушав,
во мислите
со неа
патував в рај,
ја љубев
со целото
битие свое –
љубовта
кон Русинката
немаше крај!

Силна е
љубовта,
со прелести
полна е сета,
за неа е мала
и целата планета:
јас,
од Македонија,
на крилјата
од љубовта
половина
Евроазија
пројдов,
со срцето в рака
во Новосибирск
кај Русинката моја
дојдов,
пехарот полн со љубов
двајцата
го испивме жедно,
и, срцето нејзино
со срцето мое –
станаа едно!

197

Резиме
Професорот Здравко Божиновски (1940), од Битола,

македонист, фолклорист, есеист и препевач, спаѓа меѓу истакнатите
носители на научната и литературната дејност, истражувајќи и
публикувајќи во земјата и во странство трудови од областа на
нашата национална историја, нашата борбена народна поезија
(ајдутската, комитската и партизанската), заштитата на
македонскиот јазик, есеистиката, литературната критика, како и
уметничкиот препев на светската класична поезија.

Тој е еден од најстарите членови на Македонското научно
друштво во Битола (1963 г.), член е на Друштвото на фолклористите
на Македонија (1964 г.), член е на Сојузот на меѓународните
литературни преведувачи на Македонија. Во 1973 год., од страна на
Министерството за култура на РМ беше испратен на тримесечен
студиски престој во Москва и Ленинград (Санкт Петербург),
Руската Федерација. Напечати 15 книги и доби 11 награди,
национални и интернационални.

Резюме
Проф. Здравко Божиновски (1940), македонист, фольклорист,

поэт, переводчик, публиковал в Македонии и в других странах
материали из македонской национальной исстории, македонской
революционной поэзии (айдутской, комитской, партизанской) и т.д.

Божиновски член Македонского научного общества г.
Битола, Общества фольклористов Македонии, Союза
международных литературных переводчиков; внесен в
Македонскую энциклопедию. Напечатал 15 книг из области
национальной истории, национального фольклора, македонистики,
литературы. Участвовал с рефератами на 20 сумпозиумов и
конгрессов. Перевел часть поэзии (10.100 стихов) Пушкина,
Лермонтова, Есенина, Омара Хаяма и Мажита Гафури. Награжден
золотой медалью к 50 летию Македонского научного общества г.
Битола, Общественной премией „4 Ноября“ г. Битола,
Общественной премией „8 Сентября“ г. Крушево, Общественной
премией „2 Сентября“ г. Демирхисар, Общественной премией
„Григор Прличев“ Союза международных литературных
переводчиков Македонии, медалью лауреата Совета Фонда
культуры „Мажита Гафури“ гор. Уфа, Башкортостан (Р.Ф.),
Общественной премией „30 Сентября“ Союза международных
литературных переводчиков Македонии.

198

ПРИЛОГ КОН ИСТОРИЈАТА НА СЕЛАТА КРАНИ И
АРВАТИ ВО ДОЛНА ПРЕСПА

Живко Лозановски

Овие две долнопреспански села, се до нивното создавање
биле едно село наречено „Бичкиџиско Село“. И селото и реката
името го добиле по тоа што над селото на неколку километри имало
неколку пилани на воден погон за бичење на дрва, распоредени по
реката.
Арвати е поновото име на старото Павлово Село кое било
сточарска населба која покрај сточарството се занимавало и со
дрводелство, а која се наоѓала на левиот брег од реката Шара, на 4
километри над денешната локација, на местото кое и денес се вика
Павловец, наречено по името на старешината на селото.

Нападнати од страшната чума која ги десеткувала и од која
умреле цели семејства, останатите жители се преселиле 2 километри
на северозапад, на десната страна од реката Шара, во местото
викано Грмад. Кога и таму ги нападнала истата болест, сега
наречена колера, тие пак се преселиле, овој пат на 2 километри
југозападно од двете страни на реката Шара, поточно на денешната
локација каде се соединиле со горната маала на тамошната населба
чие соединување на двете села го нарекле Бичкиџиско Село, а
реката Бичкиџиска Река.

По наездата на Турците во почетокот на XV век на
Балканскиот Полуостров, горниот дел од селото чии жители се
занимавале со сточарство и дрводелство станале раја и ги посвоил
горниот турски бег, а долниот дел – маалата чии жители се
занимавале со земјоделие и риболов на Преспанското Езеро ги
присвоил друг бег.
Бегајќи од зулумите на Али паша Јанински, во грчко-
албанската Јанина и албанското Моско Поле, едно големо семејство
со над 100 мажи, жени и деца се населиле помал дел од нив во
Бичкиџиското Село, а поголемиот дел, кога виделе дека нема
доволен простор за сите, а и староседелците не ги прифатиле и
студено и одбивно се однесувале кон нив, заминале преку Горницер,

199

Киска, Улиците и Два Гроба, месности во арватскиот синор, потоа
низ крајниот источен дел од Маловишка Планина, каде што е
главниот извор на реката Шемница, па во југоисточниот дел местото
викано Широка, на Цапарска Планина каде што се наоѓа главниот и
најголем извор од Цапарската Река, кај чиј извор во Првата светска
војна бугарските окупатори изградија чешма, а оттаму на долу по
реката слегле во Цапари, каде еден дел од нив живее и денес.
Подоцна и преостанатиот помал дел поминал по истиот пат во
Цапари. Причината за нивното бегање од Бичкиџиско Село е што го
убиле долниот бег кој бил многу поган (безмилосен) човек.

III

По Селската буна, поточно востанието предводено од Матија
Губец во Хрватска против австро-унгарското ропство, односно во
1573 година, и крваво задушео, а Матија жив набиен на дрвен кол.
Кога племето Рендевиќи од Хрватско Загорје, односно од соседното
село на Кумровец каде што е роден Јосип Броз Тито, големо племе
со над 100 и повеќе членови мажи, жени и деца, а и многу имотни со
недвижен имот и жива стока околу 800 овци, 200 кози, 100 -тина
крупна стока крави, волови, јунци и телиња и 20 до 30 коњи, убиле
покрај австроунгарски војници и еден властелин (слична функција
како турски бег), се решиле да ја напуштат татковината и со цела
жива стока тргнале кон југоисток преминувајќи ги реките Сава,
Дрина и Неретва со сплавови. Додека да ја заминат границата меѓу
Австро-Унгарија и Турција патувале само ноќе, а дење логорувале
скриени во шумите, од каде што стигнале во најјужниот дел на
денешна слободна Македонија, во долна Преспа, во Бичкиџиско
Село, од кога останала ипоговорката „Побегнаа од дрвеново, дојдоа
во каменово“.

Бидејќи нашите стари велат Арватска наместо Хрватска,
горната маала која од долната маала ги делеше црквата Света Ана
која во почетокот на 18 век беше урната и на нејзино место е
изградена денешната џамија која го носи името „Џамија на Крани и
Арвати“. Горната маала го доби името Арвати кое и денес постои во
катастарот на Општината Ресен, со својата панорама, поле, езеро,
ридско поле и долина и голема планина со многу ороними и
топоними, со своја историја, мината и сегашна.
Кога Рендевиќи стигнале во Бичкиџиско Село помалиот дел
од москополци се уште не биле заминати за Цапари, па од нив биле

200

многу срдечно пречекани. Презадоволни од пречекот и краткоиот
соживот со москополци, денешни Веловски ги поканиле да им
бидат кумови, и оттогаш до сега претставува голема чест и гордост
за поканетиот и со големо воодушевување се прифаќа да бидат
кумови. Така, Рендевиќи, денешни Лозановски и москополци,
денешни Веловски се кумови и повеќето од двете семејства се
иселени по градовите во нашата земја и надвор во дијаспората. Со
самото пристигнување, бидејки имале многу жива стока, ги поробил
горниот бег од селото и ги сместил во примитивна просторија
изградена од дрвен материјал, покриена со трска и р’жана слама
наречена р’жаница. Така се сториле момоци на сопствената стока, а
од коњите ги делела само една дрвена греда.

Скоро во исто време и во исти околности две семејства од
Крањ, Словенија дошле во Бичкиџиско Село, како што е
поговорката - со прстите во устата и само облеката на нив. Нив ги
присвоил долниот бег за да му бидат момоци за обработка на полето
и за риболов во ПреспанскоЕзеро.

И, бидејќи нашите стари наместо Крањ велеле Кран, при што
староседелците за новодојдените велеле - Кранците, по кое долната
маала е наречена Крани, при што од едно село се создадоа две села.
И Крани има свој катастар и своја панорама, поле, езеро, мал дел од
планината кој постои во катастарот на Општината Ресен, а и двете
села имаат заедничка месна заедница која служи за пример на сите
градски и рурални заедници во Р. Македонија, во која живеат повеќе
етникуми. Треба да се дојде во Крани и Арвати и да се види што е
соживот меѓу Македонци, Албанци и Роми.

За жал што поголемиот дел од населението во руралните
средини до 1945 година, поголем број беа неписмени или
полуписмени, подучени од грчката патријаршија, бугарската
егзархија и српската црква, така што многу настани кои се важни за
селата, општините па и пошироко, и за настаните пред, во и по
Илинденското востание нема пишани документи, па ни за НОАВМ,
само вербално раскажување на тогашни современици, пренесувани
од генерација на генерација. Така и јас преку дедо Ристо Котевски

201

(Бузаковски) роден 1872 година, татко ми Крстин Лозановски роден
1890 година и дедо Васил Лозановски роден 1892 година, доаѓав до
овде наведените созданија и тоа во најраната моја младост од 4, 5
годишна возраст до 20 тата година.

Дедо Ристо беше комита во четата на смилеецот Веле
Чипуровски, со псевдоним Пенчо војвода, во чија чета бил и Никола
Кокаревски (Кокаре Војвода) од Царев Двор, Горна Преспа.
Жителите од долнопреспанските села многу го почитувале Пенчо
војвода и бил поддржуван и помаган со пари , храна, гостопримство
и слично, а парите биле наменети само за купување оружје за
вооружување на населението за најавеното востание во 1903 год.
Четата имала околу 30 комити. Пролетта 1903 четата се враќала од
Леринско, кога стигнале кај Маркова Нога, денешен вештачки
граничен премин со Грција, ги забележил некој врховист кој ги
пријавил на турскиот аскер што престојувал во селото Наколец
скоро цела зима од 1902 до почетокот на летото 1903 година. Но и
четата не спиела на уши, го забележил некој наколчанец врховистот
кога влегол во штабот на аскерот, отишол во с. Долно Дупени и ја
известил четата за активноста на аскерот . Така, четата со засилен
марш поминала низ шумата над Љубојно, под Брајчино ја преминала
Брајчинска Река и излегла на с’ртот од Долги Рид, меѓу Брајчино и
Штрбово, а аскерот веќе им направил заседа од северната страна на
ридот во ниско стеблестата дабова шума на ридот. На 200 метри
пред четата оделе дедо Ристо Котевски и Кокаре војводата, во
извидница (тогаш извидницата ја нарекувале мртва стража), кои
кога излегле на с’ртот не можеле да го забележат аскерот кој бил
мајсторски камуфлиран низ шумата од даб и ја пропуштил
извидницата.

Кога четата влегла 100 тина метра под сртот и стигнала до
повеќе големи камења (стени) од кои една е многу поголема од
другите, непријателот од 300 аскери го затворил обрачот и отворил
жесток оган при што сите комити, борејќи се, изгнале. Пенчо
војводата кој го носел вургитот (кожена торба) во која имало
жолтици (златници) што ги прибирале од народот за купување
оружје, се качил на големата стена и ги расфрлил златниците низ
шумата за да не паднат во рацете на аскерот при што беше застрелан
со многу куршуми. Од тогаш стената е наречена Пенчова Стена.

202

Извидниците Ристо и Кокаре се подвратиле и убиле доста аскери,
по кое тие се качиле на дрвата и само еден аскер го видел деда
Риста и со ишарет му рекол на дека тој нема да пука во него , но и
обратно дедо ристо да не го убива него, и така останале и двајцата
на зборот.

По околу месец и пол дена, уште една чета од 10 тина
комити во која беше војвода Ристо Цветковски-Паљуковски наречен
Ристо Бурата од Арвати, и таа предадена на аскерот беше сардисана
во куќата на Алексо Калајџиовски во Љубојно. Тројца успеале да се
спасат додека не бил затворен обрачот на опсадата. Била отворена
стрелба меѓу двете страни и во еден момент аскерот престанал да
пука и некој офицер викнал да се предадат и дека ако се предадат
султанот ке им простел оти биле млади, а Ристо ја приготвил
пушката и низ прозорец викнал:„ Не му верувам на прост војник,
нека се покаже офицерот, тој да ни каже и ке се предадеме“.
Офицерот само што се појавил, Ристо му го свирнал куршумот в
чело, после што аскерот ја запалил куќата, и за да не изгорат живи
сите си го одзеле животот за мајка Македонија. Од Арвати беше и
Цветко Стерјовски кој во историските записи го носи презиме
Трајков, кој беше член на солунските гемиџии и учествуваше во
атентатите во Солун.

VII

Во НОАВМ , Арваштани повеќето учествуваа во
активностите со давање храна, обувки, облека и други потреби, а
доста и со давање информации на борците- партизаните за мерките,
активностите и движењето на бугарските фашисти кои дојдоа во
селата во Преспа по капитулацијата на Италија на 8 септември 1943
година.

Меѓу најактивните беа: Крстин лозановски роден 1890
година, лево ориентиран, и скоевците Јонче Недановски роден 1929
година, Спасе Пампулевски роден 1930 година, Маљок Елмази
роден 1930 год., Заљо Елмази роден 1931 год., Никола Котевски
роден 1931 год., Мевљуд Шабани роден 1929 год., скоро сите
овачари, козари и говедари кои секој ден со стоката беа во
планинските пасишта најпогодни за контакти со партизаните, за
пренесување на храна, облека и информации за непријателските
намери.

203

Учесници во НОАВМ од крајот на 1944 и 1945 година до
победата над фашистите, 9 Мај 1945 година, беа: Петре Пановски
роден 1922 год., Спиро Крунтовски роден 1922 год., Теки Елмази
роден 1922 год., Сами Елмази роден 1924 год., и двајцата браќа кои
учествуваа во борбите на Сремскиот фронт каде се заразиле и
двајцата од тифус. Од таа болест починаа повеќе борци одошто на
борбениот фронт. Браќата Теки и Самија по две години лечење во
Белград не ја победија болеста. Теки почина на 18 мај 1947, а сами
на 9 ти јули 1947 година. Во НОАВМ учествуваа и: Славе
Недановска роден 1923 год, Цветко Стерјовски роден 1924 год.,
Ѓорѓи Пампулевски роден 1924 год., Шукри Далипи роден 1923 год.,
Јонче Р. Пампулевски роден 1920 год., Стојан Е. Лозановски роден
1922 год., Аслан В. Велиу роден 1925 год., Богоја Т. Наумовски
роден 1921 год., Цветко Р. Котевски роден 1920 год., Фикри А.
Зенели роден 1923 год., Нуредин Азизи роден 1921 год, Џеваир Ј.
Адили роден 1922 год.

Во 1943 година беше избран тричлен Народно
ослободителен антифашистички обор кој го сочинуваа: Раиф
Ислами роден 1903 год., Митра Трпчевска родена 1914 год. и Спиро
Лозановски роден 1900 година.

VIII

Како што арватското население беше активно во
Илинденското востание и Втората светска војна, така и жителите на
Крани зедоа учество но немам податоци за 1903 година. Како
учесници во НОАВМ од ова село ке ги наведам следните активисти:
Петре М. Николовски роден 1924 год., Цветко Јовановски роден
1924 год., Петре Јовановски роден 1920 год., Ѓорѓи Јаневски роден
1921 год., Јосиф Секуловски роден 1924 год., Рамо Бако роден 1922
год., Ламбро В. Трајковски роден 1920 год., Крстин М.
Шардаловски роден 1922 год., Живко В.Шалдаровски роден 1923
год., Малик Керими роден 1909 год., Јован (Јонче) Келешовски
роден 1918 год., (1941 како војник на кралска Југославија беше
заробен од германците и протеран во Бугарија и по две-три недели
ослободен), Шефки К. Османи роден 1903 год., Пандо Келешовски
роден 1920 год., Пашо Р. Ракипи роден 19120 год., Љатиф Муареми
роден 1909 год., Енвер Мемети роден 1922 год., Митре Келешовски
роден 1920 год., Борис Кирицовски роден 1924 год., Беџет Неџипи
роден 1923 год., Шабан Демири роден 1919 год., Незир Џеладини

204

роден 1923 год., Бако Алуши роден 1923 год., Тефик Азими роден
1926 год., Неврус Лутви роден 1922 год., Шукри Камуши роден
1925 год., Фејзула А. Алити роден 1918 год., Меди С. Љумани
роден 1920 год., Никола Г. Секуловски роден 1923 год., Јордан Ј.
Наумовски роден 1923 год., Славе К. Несторовски роден 1924 год.,
Теки К. Таре роден 1922 год. и Ислам Б. Адили (Љумани) роден
1920 година. На почетокот од војната во 1941 година загинаа Ѓорѓи
Црковски на преслапот Ѓавато меѓу Ресен и Битола, а во 1943
година, по капитулацијата на Италија, околу месец ноември од
бугарските фашисти од дома беше земен и стрелан во центарот на
Крани, Стефан Керамидовски.

****************************

Овој текст го посветувам на моето семејство:
татко ми Крстин, стрико ми Спиро,

дедо ми Спиро, прадедо ми Михаил - Мио,
пра прадедо ми Лозан, дедо Васил.

205

НОВИ СОЗНАНИЈА ЗА ДЕПОРТИРАНИТЕ ЕВРЕИ
ОД БИТОЛА

Ѓорѓи Димовски-Цолев1

По излегување од печат на монографијата за „ Битолските

Евреи" и натаму продолжив да истражувам с'е што е во врска со
нивниот поминок. Во резултат на тоа за битолската еврејска
заедница добив нови согледувања кои ги презентирав во неколку
трудови Во натамошните истражувања на истата тема дојдов до
еден своевиден интересен Список- тефтер со наслов „Список-
пријава на направената штета на Евреите од град Битола за 1946
год." (2) Овој список бил користен еднаш во Предлог хрониката на
Битолската околија том III од анонимни автори (з) и втор пат од
Арон Ароести, службеник во Историскиот архив - Битола. (4)

Споменатиот „Список" составен е по ослободувањето на
градот 1946 г. мошне брзо по завршетокот на Втората светска војна.
Истиот бил направен за потребата на одредена комисија која требала
да ги процени материјалните и другите загуби на депортираните
Евреи од Битола, кое заслужува поопстојно разгледување. Имено
„Списокот" претставува еден пообемен тефтер специјално направен
во тогашната „Државна штампарница и книговезница- Гоце Делчев-
Битола " во формат 31 х 47 см. на 80 страни од кои употребени од 1 -
51 стр. Во насловниот дел од Списокот постојат графи со следен
редослед : реден бр.; име и презиме ( на домаќинот); занает; ул. и
број ( на станот); уништено- ограбено (куќи- динари); дуќан-дин.;
мебел; мебел, покуќнина и облека; стока од дуќанот; готови пари,
накит; Сета вредност во динари; оценка од Комисијата- динари;
Интернирани ( интерн.членови), исчезнати, убиени, осакатени);
Лица увредени во честа; Примедба ( Забелешка). Над сите
споменати графи стои: „Список на Евреите од град Битола кои се
интернирани и имотите им се ограбени од фашистичките власти
германски и бугарски". Текстот внесен од Комисијата во Списокот е
пишуван со мастило, а пак во Забелешката со молив накнадно
независно од Комисијата додадени се бројки означени со плус (+)
или со минус ( - ) . За овие дополненија индиректно сознаваме дека

1 Ѓорѓи Димовски Цолев универзитетски професор.

206

истите ги правел „ ... по мемоарски пат од бившиот службеник во
оваа установа ( Историскиот архив-Битола б.м.) покојниот Јаков
Ароести (кој) како долгогодишен службеник во општината Битола
имал совршени познавања за еврејското население во Битола." (5)

Списокот погледнат од графите и од корисниците т.е.
Анонимусот на Предлог хрониката и А.Ароести го привлече моето
внимание поопстојно да го разгледам, а и го посочам на јавноста со
неговата содржина.

Составувачот на Хрониката ги презел целосно од списокот
податоците за депортираните Евреи односно името, презимето на
главата на семејството, неговото занимање, ул. и број на
живеалиштето, членови во семејството, и бројот на депортираните.
Тука не е дадена материјалната штета за секое семејство туку на
крајот сумарно како ја определила Комисијата. Веднаш ќе
забележиме дека корисникот направил доста материјални грешки
при препишувањето или печатењето на Хрониката. Така многу
грешно се препишани имињата или презимињата на Евреите,
пример на место Албухер препишано стои Албихаер, место Елизер -
Елмезер, на место Мататја -Мататија, на место Лунар - Луна, на
место Мушон - Мушин, на место Паломба- Олеиба и други слични
погрешки. Исто така направени се погрешки и при препишување и
именување на улиците од куќите меѓутоа тие лесно се воочуваат и
можат да се избегнат што не е случај и со броевите на куќите зашто
број 12 не е ист со бројот 20 или 10 со 101 и тнт. Сепак најголемата
материјална грешка е направена кога врз еден оргинален архивски
материјал се додаваат плус или минус бројки и истите потоа се
користат како да се оргинални. Уште попогрешно кога се земаат
само тие додадени бројки од плус а не од минус. Имено ако
Комисијата констатирала дека едно семејство било сочинето од
шест члена сите депортирани, Анонимусот во Хрониката ако во
Забелешката имало додадено плус 2 или 3 ги прифаќал со што
депортираните ќе изнесувале 8 или 9 во дадениот пример, без некое
посебно образложение, освен дека поправките ги направило друго
лице а не Комисијата што противречи на совесен истражувач. Уште
полошо што ако во Забелешката стоел минус 2 или 3 тогаш
Хрониката не ги одземал од вкупниот број туку ја оставал бројката
од Комисијата. Исто така при целосниот препис Хроничарот го
прескокнал редниот број од Списокот т.е. бројот 691 под кој број е
заведен Бохор Ш. Пардо па сега тој фигурира под број 692, што се
изгубил точниот редослед од оргиналот. Исто е и со бројот 719 под

207

кој број е регистрирано од страна на Комисијата семејството на
Исхак Бохор Ј. Ишах, трговец со стан на ул. „Караѓорѓева" бр. 95 со
6 (шест) члена, со што се прави извесна збрка за истражувачот кога
сака да прави споредби се оргиналот и ги уточнува бројките на
депортираните. На крајот и покрај додадените лица од забелешките
со плус што евидентно бројот на депортираните Евреи се зголемува
од таа на Комисијата Хроничарот ја прифаќа сумарната бројка од
Комисијата односно 741 семејство со 3356 лица и од своја страна
провизорно додава" ... по се изгледа бројката на уништените Евреи
се движи далеку преку 4000." (6) Констатацијата дека биле
депортирани 741 семејство како заклучок на Комисијата прифатена
од Хроничарот е неточна. Имено во Списокот еврејски семејства се
заведени под редните броеви 1- 730 ( без тој број) односно заклучно
со 729 и уште плус под редните броеви 737, 740, и 741 т.е. уште три
семејства што заедно чинат вкупно 732 семејства а не 741. (7)

Меѓутоа она што Списокот го прави поинтересен се редните броеви
од 730 до 738 и 739 под кои броеви се заведени еврејските установи
( хуманитарни друштва, храмови -синагоги, гробишта и др.) кои
Комисијата по депортацијата им ги оценила штетите изразени во
тогашната валута. Нив во Списокот Комисијата го проценила и
регистрирала како следува:

Интернирани 3.356 лица; Лица навредени во честа 3.356 и

208

„словима петстотридесет седам милијона деветстотина осумдесет и
седум хилјади предратни динари".

Натаму во Списокот врз прецртените графи ( дуќани и сл.) од
Комисијата е напишано се мастило - Стари уметнички предмети
12.000.000. Драгоцен. и пари во готово 120.000.000.
Така со редниот број 741 завршува Списокот а потоа во една линија
од Комисијата стои: „ Напомена: Интернирано људство које било
без средства за живот а исто је било на терет
Јевр.Вероисп.Општине".

Натаму во Списокот Комисијата ја проценила изгубената
вредност од работа на интернираните пресметана во динари. Тоа
Комисијата го направила провизорно кога сите Евреи ги поделила
во седум групи според возраста а потоа за секое лице поединечно
пресметала каква парична добивка би имал за еден месец, потоа за
еден месец, па за една година за да потоа пресмета за целата група ,
секоја посебно. На крајот според Комисијата интернираните Евреи
од Битола вкупно за сите седум групи од нивната заработувачка
изгубиле 1.745.520.000 динари а пак имотите и имотните права
537.987.000 или заедно 2.283.507.000 динари. Списокот завршува со
вообичаените заверки односно: Бр.468; 22.XI.1946 год.; Битола.
Членови ( нечитливи потписи) Претседател Вас.Николовски и
тркалезен печат со грбот на Југославија и под него Битола- околија-
Градска комисија за вршена штета.

Покрај констатираните штети направени со депортацијата на
битолските Евреи во Списокот забележителни се неколку фактички
реалности. Имено сумарно гледано се забележува дека најгусто и
најбројно биле населени живеалиштата на следниве (од времето на
Кралството Југославија) улици: Сремска, Новачка, Змајева, Д-р Рајс,
Асадбегова, војводе Глигора, Далматинска, Мицка Крстиќа,
Дринска, Караѓорѓева, Бумба мале и др. додека со по едно семејство
улиците : Тетовска, Кајмакчалан, Немањина, Алимпиќева,
Солунска, Бранкова.

Друго нешто што ни го дава Списокот е занимањата на
Евреите во Битола од кои најбројни биле Носачите (амали),
старинарите, трговците, крпачите, зарзаватчии, брашнари, кројачи,
сарафи и др. Во Списокот се наведуваат 65 различни занимања.
Интересно е и тоа што мнозина жени обавуваат некој занает или
друга дејност од кои најмногу ги има како плетачки и служавки кај
семејства кои имале потреба од нив. Од наративни извори се знае

209

дека служавки оделе најмногу кај поимотните битолски семејства
без оглед од која религија биле тие.

Меѓутоа како одбележавме Списокот не дава точни податоци
за бројноста на депортираните битолски Евреи, која во литературата
мошне различно е дадена.(8)

Во Списокот ништо не се кажува за судбината на еврејската
заоставштина, впрочем тоа не била ни цел на Комисијата. Од други
документи се дознава што станало со нив, односно покуќнината и
предметите оставени по депортацијата. Имено делегатот во
Битолската еврејска општина на Комесарството за еврејски прашања
го известил кметот ( градоначалникот) на битолската општина како
да постапи со имотот на депортираните. Во свое писмо од 26 март
1943 година пишува: „ Од петок 26 овој месец (март б.м.) ќе започне
продажбата на различен мебел и ствари (нешта б.м.) од останати
неподвижни имоти на исселените семејства од еврејско потекло.
Продажбата ќе се изврши преку лецитација секој ден, освен сабота и
недела.

Молам горното да се распространи помеѓу граѓаните на
Вашиот град за да можат оние што имаат потреба да дојдат и со го
купат она што им е потребно."(9) Согласно споменатата наредба во
Битола била формирана посебна Комисија чија задача била да ги
продава подвижните имоти на депортираните Евреи.

Комисијата накнадно добила ИТНО напатствие од
началникот на административниот сектор во Комесарството за
Еврејски прашања при Министерството за Внатрешни работи и
народно здравје во Софија, во кое се укажувало: „Со продажбата на
нештата да се побрза и заврши во најкусо време" а потоа редовно да
се поднесуваат извештаи за секој десет дена во месецот- целостен и
детатаљен извештај за извршената работа по направените продажби
како и да се поднесуваат редовни извештаи во Софија по службени
лица или полицајци." (10)

Во Битола согласно напатствијата била формирана Комисија
која ги продавала оставените имоти. Со оглед дека битолските
Евреи биле мошне бедни месното население ретко што купувало за
секојдневна употреба, додека мебелот и другите покрупни
подвижни имоти биле доделени на разни установи, училишта и
организации во градот.

Денес државата им ги врати сите неподвижни имоти ( куќи,
дуќани) Еврејската заедница- Скопје.

210

Фусноти

1. Ѓ.Д.-Цолев, Еврејските библиотеки во Битола, Зборник „
Библиотекарството во Битола, Битола, 1995, стр.71-74. Ѓ.Д.-Цолев,
Еврејскиот книжевен и научен круг, Зборник „ Печатарството и
издаваштвото во Битола, Битола, 1999, стр. 2537; Ѓ.Д. -Цолев
Битолските Евреи во Балканските и Првата светска војна, Списание
- „ Зборник на трудови" бр. 15, Битола, 2004, стр. 43-51; Ѓ.Д.-Цолев,
Битолската еврејска заедница инспирација и тема на уметници и
други научно- културни работници, Зборник- Битола тема за
културно и уметничко творештво на автори од Р.Македонија и
Р.Србија, Битола, 2012 год,,стр.

2. Историски Архив Подрачно одделение Битола, Фонд НО на
градот општина Битола 1944,Инв.бр.32- Порано истиов Список во
Архивот бил заведен како книга бр.25 од Општинскиот одбор 1946
година.

3. По кажување на Коста Ан. Цингаровски - Кочо бивш вработен и
директор во Историскиот Архив - Битола, Предлог хрониката ја
составиле четворица автори односно браќата Душко и Милош Хр.
Константинови, Лазо Хаџи Поповски и самиот Цингаровски. Истата
не е печатена туку шапилографирана во четири големи тома.

4. Јаков Ароести е битолски Евреин кој во време на Кралството
Југославија работел како општински службеник. За време на
окупацијата ја избегнал депортацијата, засолнувајќи се во Албанија.
По ослободувањето се вратил во Македонија а потоа се исселил во
Израел. Меѓутоа поради неподносливоста на тамошните климатски
услови се вратил во Битола и се вработил во Историскиот Архив. Во
својот делокруг на дејност Ароести составил нов Список за неговите
сонародници Битолските Евреи, со нови од него внесени податоци,
кои се посебна тема.

5. Аноним, Предлог хроника на Битола и околината во
Народната Револуција, том III стр.59-60
6. Ibidem

7. Ibid.

211

8. Во јубилејното издание на И.Архив- Битола „11 март 1943-1958"
резентирана бројка од 69 еврејски семејства и со вкупно 3.013
депортирани Евреи; Истата бројка од 3013 депортирани лица се
дадени и во „ Зборник на паднатите борци во НОБ на Битолската
околија, Битола, 1958 год. за кој текстовите ги напишале Милош
Хр. Констатинов и Тодорка Спанакова. Аноним, Предлог хроника
на Битола и околината во Народната Револуција, том III, авторите
презентираат депортирани Евреи од Битола 3.500 лица дури и „ ... по
се изгледа бројката ...се движи далеку преку 4.000.
Списокот од ИА- Битола ја дава бројката 3.356 лица депортирани.
Во капиталното дело на Жамила Колономос и Вера Весковиќ-
Вангели, Евреите во Македонија во Втората светска војна ( 1941-
1945) - Зборник на документи Книга II , Скопје 1986, ја дава
најприближната бројка преземена од германските списоци а таа е
757 семејства со вкупно 3,276 лица.

Во Аналитичкиот инвентар за Збирката- Битолските Евреи-Битола
(1818- 1962),Битола-машинопис- Архив на Македонија ПО Битола,
Инв.бр.750,кн.бр.1 за депортираните Евреи- дадена е сумарна бројка
за 882 семејства, меѓутоа таа бројка се однесува и на оние Евреи кои
потекнуваат од Битола а се одселиле во други градови и од таму
биле одведени во логорите, така што не соодветствуваат со оние
Евреи затекнати во градот на денот од депортацијата.

9. Жамила Колономос и д-р Вера Весковиќ- Вангели, Евреите
во Македонија... стр. 834- 835

10. Жамила Колономос и д-р Вера Весковиќ- Вангели, цит.дело,
стр. 880- 881.

212

IN MEMORIAM

213

214

IN MEMORIAM

СТОЈАН АПЧЕВСКИ
- Ликовен уметник -

Апчевски, Стојан (1936-2012), уметник.
Роден е во 1936 година во с. Баница, леринско
а почина 21. 10.2012 година во својот дом, во
Битола. Завршува Педагошка академија -
ликовен отсек во Скопје. Бил член на ДЛУБ и
повеќегодишен претседател.
Во текот на својот творешки развој има
организирано голем број на самостојни
изложби на кој ги презентирал своите
достигнувања. Самостојно излагал во Битола,

Нови Сад, Крагуевац и др. Учествувал на повеќе групни изложби,
како и биенале за графика и сликарство во земјата и странство, каде
се здобивал со посебни почесни дипломи. Изработил монументална
фреска во Демир Хисар. Организирал повеќе изложби во
сопствената галерија “Трон арт” и повеќе градови низ Републиката
посветени на холокаустот на Евреите. Добитник е на многу награди
и признанија. Добитник е и на наградата за идејно решение на
амблемот на град Битола. Бил редовен член на ДНУ од 1987 година.
Во почетокот неговото творештво го карактеризираат елементи на
лирска апстракција: светол колорит, енергични централни
композиции хармонија на тоналитети. Подоцнежните остварувања
задржуваат извесни познати елементи, но добиваат апстрактно-
асоцијативен призвук, за на крај да остане доследен на
драматичниот експресионизам.
Голем број од делата, главно насликани во маслена техника на
платно, се наоѓаат во сопственост на неговата внука, Паула
Апчевска од Штип. Останатите се наоѓаат во музеи, приватни
колекции и разни институции низ Македонија.

215

IN MEMORIAM

Прим проф. д-р ЕРИК ЛИС

На ден 01.мај 2014 година, почина
прим.проф.д-р Eric Less, биолог од
Универзитетот во Брадфорд-Велика
Британија. Тој беше примен за вонреден
член на Друштвото за наука и уметност –
Битола, денес Македонско научно
друштво-Битола, во 1968 година, како прв
странски член. Во текот на неговото
работење, доаѓање и истражување во
Македонија, повеќе пати го имаше
посетено Друштвото, каде беше примен од
Прим.д-р Димитар Котевски во својство
на претседател на Друштвото за наука и

уметност. За време на престојувањето во Макеонија беше примен од
ректорот на универзитетот ,,Св.Климент Охридски“ – Битола и
ректорот на универзитетот ,,Св.Кирил и Методиј“-Скопје. Исто така
ги имаше посетено Природно-научниот музеј на Македонија,
Хидро-биолошкиот завод во Охрид, Природно-математичкиот
факултет во Скопје, Медицинскиот факултет во Скопје,
Биотехнолошкиот факултет во Битола, каде што учествуваше во
подготвувањето на елаборатот за отворање на биотехнолошките
студии во траење од пет семестри во Сендвич системот студии,
одобрени од Министерството за наука во 1995 година. По струка
беше биолог, ботаничар, паразитолог и етнолог.
Од неговата паразитолошка школа произлегоа: проф. д-р
Никола Христовски, доцент Дијана Блажековиќ-Димовска од
Биотехнолошки факултет во Битола и проф. д-р Стојмир Стојаноски
од Хидробиолошкиот завод во Охрид.
Во Англија кај него претстојуваа : проф. д-р Никола
Христовски, од Биотехнолошки факултет во Битола, проф. д-р
Стојмир Стојаноски од Хидробиолошкиот завод во Охрид, проф.
д-р Снежана Ефремова и д-р Патриција Каламарис од
Медицинскиот факултет во Скопје.
Објавил научни трудови и во македонски списанија и во
научното списание ,,Прилози“ на Македонското научно друштво
Битола.

216

Биографија

Прим.проф.д-р Eric Less роден е на 11 Јануари 1923 г. Во 1934
год. има добиено стипендија од Гимназијата во Манчестер.
Доделен му е сертификат од Високата школа за ботаника и
зоологија (1940). Станува студент на Универзитетот во Манчестер
на почесниот курс по ботаника и зоологија, каде ја завршува
почесната прва класа во 1943. Како студент на последипломски
студии, спроведува истражување за степенот магистер по ботаника
на Универзитетот Манчестер, во 1944. Звањето Доктор на науки му
е доделено врз основа на одбранетата теза: „Животен циклус на
метил (Gorgoderinavitelliloba)“ во 1956.

Асистент - магистер за настава по биологија во Гимназијата
во градот Клитеро и професор по биологија на Техничкиот колеџ во
Барнли. Тој започнува програма за истражување на
експериментално предизвикан паразитизам со користење на
паразитот Panagrellussilusiae. Потоа станува виш предавач и шеф на
оддел во Техничкиот колеџ во Хадерсфилд.

Издал два научни труда за истражувањето на
Panagrellussilusiae (1949 - 1955). Станува и раководител на Одделот
за биологија во Техничкиот колеџ во Брадфорд. Со скратено
работно време врши истражување на метил (Gorgoderinavitelliloba)
со цел да се здобие со докторат (1955 - 1968).

Професор по биологија беше на Универзитетот во
Брадфорд. За време на предавањето на Универзитетот во Брадфорд
објавува трудови за различните аспекти на паразитологијата (1968 -
1983).

Се повлекува од Универзитетот во Брадфорд и се пензионира
како почесен професор во 1983.

Жиевееше во: Брадфорд Англија

217

ИЗДАВАЧ
МАКЕДОНСКО НАУЧНО ДРУШТВО – БИТОЛА

*
ЗА ИЗДАВАЧОТ

ПРОФ. Д-Р ИГОР НЕДЕЛКОВСКИ

*

ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН УРЕДНИК
МИЛЕ Д. МИЌУНОВИЌ

ТЕХНИЧКИ УРЕДНИК
ДИПЛ. ПСИХ. АЛЕКСАНДРА СОКАРОСКА

ЛЕКТОР
ЗДРАВКО БОЖИНОВСКИ

ИДЕЈНО И ГРАФИЧКО РЕШЕНИЕ
ПАНДЕ ПЕТРОВСКИ

КОМПЈУТЕРСКА ПОДГОТОВКА
„КС ГРАФИКА“ - БИТОЛА

ПЕЧАТИ
„КС ГРАФИКА“ - БИТОЛА

ТИРАЖ
300 ПРИМЕРОЦИ

MAJ, 2013-2014

Соглсно член 20, точка 8 од Законот за ДДВ („Службен весник на Р.М.“, 44/99), за
списаниево платен е дакон од 5%

218

ПРИЛОЗИ: Contributions / Македонско научно друштво;
[главен уредник Миле Д. Миќуновиќ;
технички уредник: дипл.псих. Александра Сокароска]. - Год. X,
Бр. 17-18, 2014. - Битола: Македонско научно друштво, 2014-220
стр.:24 см

PRILOZI = Contributions / Makedonsko naučno društvo;
[glaven urednik Mile D. Mikjunovikj;
tehnički urednik dipl. psih. Aleksandra Sokaroska]. - God. X,
Br. 17-18, 2014. - Bitola: Makedonsko naučno društvo, 2014-220
str.:24 cm
Полугодишно

Издавањето е финансиски помогнато од страна на
Министерство за култура на Р. Македонија

219

220