UDK 0/9 ISSN 0420-0950
МАКЕДОНСКО НАУЧНО ДРУШТВО – БИТОЛА
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
MACEDONIAN SCIENCE SOCIETY – BITOLA
REPUBLIC OF MACEDONIA
п р и л о з и
C O N T R I B U T I O N S
15-16
БИТОЛА - 2013 - BITOLA
ПРИЛОЗИ IX Бр. 15-16 1 - 268 БИТОЛА, 2013
СПИСАНИЕ НА НАУЧНИ И СТРУЧНИ ТРУДОВИ НА ЧЛЕНОВИ НА
МАКЕДОНСКОТО НАУЧНО ДРУШТВО - БИТОЛА
15-16, IX, 2013 1-274
Адреса на издавачот
Македонско научно друштво – Битола, Ленинова бр. 39, п.фах 145
Р.Македонија
Списанието излегува двапати годишно или како двоброј, бесплатно
Уредувачки совет
Доц. д-р Никола В. Димитров (претседател), проф. Здравко Божиновски,
Добре Тодоровски, м-р Сашо Кочанковски, проф. Д-р Митре Стојановски, д-р
Нико Јанков, проф. д-р Верица Данчевска, Панде Петровски, Никола
Миновски.
Редакциски одбор
Добре Тодоровски (главен и одговорен уредник), Александра Сокароска
(технички уредник), проф. Здравко Божиновски (уредник), м-р Јасмина
Бунева (уредник), д-р Александар Литовски (уредник), м-р Емилија
Јашовиќ Сивеска (уредник), Божидар Рајковски (уредник)
________________________________________________________
COLLETION OF PAPERS OF THE MACEDONIAN SCIENCE SOCIETY –
BITOLA 15–16, IX, 2012 1-274
Author's address
Macedonian Science Society - Bitola, Leninova br.39, P.O BOX 145 - Macedonia
The issiue appears twice a year or as two - number, free of charge
Editorial board
PhD Nikola V. Dimitrov (Chairman), PhD Zdravko Božinovski, Dobre Todorovski,
MsC Sašo Kočankovski, Phd Mitre Stojanovski, MD Niko Jankov, PhD Verica
Dančevska, Pande Petrovski, Nikola Minovski,
Editorial board
Dobre Todorovski (Editor-in-chief), Aleksandra Sokaroska (Technical editor),
Professor Zdravko Božinovski (Editor), MsC Jasmina Buneva (Editor), MD
Aleksandar Litovski (Editor), MsC Emilija Jašovik Siveska (Editor),
Božidar Rajkovski (Editor)
_____________________________________________________________
С О Д Р Ж И Н А
ПРЕДГОВОР........................................................ ...........................9
ОПШТЕСТВЕНИ НАУКИ И ПРАВО
Божидар КОЧКОВ
Пренесување на авторските права со посебен осврт на издавачкиот договор................13
Ирена ЛЕКОСКА
Можностите за развој на новиот финансиски производ-факторинг во Република
Македонија ....................................................... ............................................25
Катерина КАРЕСКА
Total Quality Management (TQM) - посебен метод за управување со квалитет..............35
Марко ТРПКОСКИ, Петар ТАЛЕСКИ
Перспективи на животното осигурување во Република Македонија.......................45
Ѕала БОЈКОСКА
Информираноста кај учениците од средните училишта во Битола за проблемот со
трговија со луѓе....................................................... .....................................59
Ирена ЛЕКОСКА
Улогата на инвестициските банки во активностите на инвестицискиот менаџмент….69
Соња ДИМИТРОВСКА
Основни организациски облици на политичките партии......................................79
Катерина КАРЕСКА
Планирањето – примарна функција на менаџментот за остварување ефективно и
ефикасно работење во организациите................................................................87
Роберт КАЛАЈЏИЕВСКИ
ФРОНТЕКС – Европска агенција за менаџирање на оперативната обработка на
надоврешните граници на земјите членки на ЕУ..................................................97
Златко ДУКОСКИ
МАСС – медиумите и потребата од реформа на казнените одредби за казнени дела
сторени преку МАСС-медиумите.....................................................................107
Ѕала БОЈКОСКА
Социоекономскиот статус на семејствата од кои потекнуваат жртвите на трговија со
луѓе и успешноста на третманот во процесот на ресоцијализација и реинтеграција...117
Лидија ЃОШЕВСКА
Деловните субјекти и македонската економија (текови, состојби, перформанси).......127
Роберт КАЛАЈЏИЕВСКИ
Гранична контрола.........................................................................................137
Ирена ЛЕКОСКА
Потребата и можностите за развој на инвестициското банкарство во Република
Македонија..................................................................................................147
Златко ДУКОСКИ
Влијанието на објективната одговорност врз утврдувањето на непресметливоста во
казненото право....................................................... ....................................157
Лидија ЃОШЕВСКА
Претприемнивоста во малите и средни деловни субјекти....................................167
ПРИМЕНЕТИ НАУКИ И МЕДИЦИНА
Гордана РИСТЕВСКА-ДИМИТРОВСКА,
Весна ПЕЈОСКА-ГЕРАЗОВА, Стојна РИСТЕВСКА
Низок серумски невротропен фактор со мозочно потекло (BDNF) кај депресивно
растројство....................................................................................................177
Христо ГЕОРГИЕВСКИ, Омер СУЛЕЈМАН,
Сашо КОЧАНКОВСКИ
Хиперкинетскиот синдром во развојниот период кај децата.................................185
Снежана НАЈДОВСКА, Валентина ТАЛЕВСКА
Вредности на BMI (BODY MASS INDEX), GLICEMIA, TRIGLICERIDI I
HORESTEROL), кај психијатриските пациенти третирани со невролептици..............193
Елизабета ПОПОВА-РАМОВА, Магдалена ПЕТКОВСКА-
ЈОВАНОВСКА, Билјана АНГЕЛОВСКА, Ирина БОЖИНОВСКА,
Никола ЛОЗАНОВСКИ, Зоран СТАВРЕВСКИ
Превенција на остеоропорозата-нефармаколошки менаџмент..............................203
Христо ГЕОРГИЕВСКИ, Омер СУЛЕЈМАН,
Сашо КОЧАНКОВСКИ
Застапеноста и етиолошкиот аспект кај епилепсијата во раното детство кај лицата со
интелекуална попреченост...............................................................................213
ТЕХНИЧКИ НАУКИ
Николче ТАЛЕВСКИ
Концепт: Одржлив логистички модел на систем за собирање на комунален отпад во
Општина Битола............................................................................................225
ИСТОРИСКО – ГЕОГРАФСКИ НАУКИ
Александар ЛИТОВСКИ
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на Македонија во Битола на
3-ти декември 1944 година................................................................................................237
Никола В. ДИМИТРОВ
Спомен парк за Мекедонските војни и негова туристичка валоризација.....................247
IN MEMORIAM
Ѓорѓи ТАНКОВСКИ .............................................................................257
Кирил ТАНЧЕВСКИ .............................................................................260
Драган ТРПКОВСКИ ............................................................................264
ИНСТРУКЦИИ ЗА АВТОРИТЕ..........................................................265
T A B L E O F C O N T E N T S
PREFACE ....................................................... ...........................9
SOCIAL SCIENCE AND JUSTICE
Bozidar KOCOV
Transfer of copyringht with special reference to the publishing agreement……….…..........13
Irena LEKOSKA
Opportunities for the development of factoring in Macedonia……………………..……….25
Katerina KARESKA
Total Quality Management (TQM) – a specific method for quality management…………..35
Marko TRPKOSKI, Petar TALESKI
Perspectives of life insurance into Macedonian market………………………………..……45
Sala BOJKOSKA
Information at the pupils from high schools in Bitola for the issue of Human Trafficking…59
Irena LEKOSKA
The role of investment banks in the activities of investment management……..……...……69
Sonja DIMITROVSKA
Basic organizational forms of political parties………..………..……………………………79
Katerina KARESKA
FRONTEX – European Agency for the management of operational processing ethereal
borders of EU Member States………………………………………………….………..…..87
Robert KALAJDHIEVSKI
Perspectives of life insurance into Macedonian market………………………..……………97
Zlatko DUKOSKI
Mass media and the need for reform of the penal provisions for criminal acts committed via
mass – media…………………………………………………………………….…………107
Sala BOJKOSKA
Social-economic of the families of origin of the Human Trafficking victims and
successfulness of the treatment in the process of resocialization and reintegration….……117
Lidia GOSEVSKA
Businesses and the Macedonian economy (trends, conditions, performances).....…...……127
Robert KALAJDHIEVSKI
Border control………………………………………….……………………………..……137
Irena LEKOSKA
The need and possibilities for the development of investment banking in the Republic of
Macedonia…………………………………………………….……………………………147
Zlatko DUKOSKI
Influence of objective liability in determining no computability in the criminal law……..157
Lidia GOSEVSKA
Entrepreneurship in small and middle businesses....…………………………....…………167
EMPLOYABLE SCIENCE AND MEDICINE
Gordana RISTEVSKA-DIMITROVSKA, Vesna PEOSKA-
GERAZOVA, Stojna RISTEVSKA
Low serum brain-derived neurotropic factor (BDNF) in major depression.............………177
Hristo GEOGRGIEVSKI, Omer SULEJMANI, Sasho Kocanovski
Hyperkinetic syndrome in children with developmental period…………………..……….185
Snezana NAJDOVSKA, Valentine TALEVSKA
Values of BMI (Body Mass Index), glycaemia, triglycerides and cholesterol among
psychiatric patients treated with neuroleptics…………………………………………..….193
Elizabeth POPOVA-RAMOVA, Magdalena PETKOVSKA-
JOVANOVSKA, Biljana ANGELOVSKA, Irina BOZINOVSKA, Nikola
LOZANOVSKI, Zoran STAVREVSKI
Prevention of osteoroporosis – nop pharmacological managment…………………………203
Hristo GEOGRGIEVSKI, Omer SULEJMANI, Sasho Kocanovski
The prevalence and etiologic aspect of epilepsy in early childhood in individuals with mental
retardation……………………………………………………………………..……………213
TECHNICAL SCIENCE
Nikolce TALEVSKI
Concept: Sustainable logistic model of system for collection of the communal waste in the
municipality of Bitola .......................................................................................225
HISTORY AND GEOGRAPHY
Aleksandar LITOVSKI
Conference of Macedonians from Aegean part of Macedonia in Bitola 3-th
December 1944.............................................................………….…………………………237
Nikola V. DIMITROV
Memorial park for Macedonian wars travel and its valorization…………...… 247
IN MEMORIAM
Gorgi TANKOVSKI…..………………….…………………………………..…257
Kiril TANCEVSKI……………………….……………………………………..260
Dragan TRPKOVSKI..........................................................................................264
Instructions for authors………………………………..……………………….265
ПРЕДГОВОР
Во крајно лоши финансиски можности Македонското научно
друштво–Битола успеа да изнајди начин да го изваде овој двоброј
(15-16) на периодичното гласило–списание „Прилози“.
Како и во сите претходни броеви и во овој по УДК –
системот на распоред поместени се трудови од повеќе научни
дисциплини, со тематика актуална, пред сé, во научно – апликативна
смисла за односното подрачје.
Уредувачкиот совет на Друштвото и Редакцискиот одбор на
„Прилози“ на сите членови – соработници, автори на трудиви им ја
изразува својата благодарност во излегувањето на Списанието, со
очекување дека во иднина ќе се зголеми бројот на трудовите што
имаат научно–истражувачки и апликативен карактер. Со тоа,
Списанието ќе добие повисок квалитет во својата научно –
истражувачка вредност.
За Уредничкиот совет и Редакцискиот одбор,
Доц.д-р Никола В. Димитров
_________________________________________________________________________
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 9
Општествени науки и право
UDK/UDK 347.788.1.04
М-р Божидар КОЧОВ
ПРЕНЕСУВАЊЕ НА АВТОРСКИТЕ ПРАВА
СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА ИЗДАВАЧКИОТ ДОГОВОР
Апстракт
Интелектуалната сопственост ја сочинуваат два сегмента:
- Авторското право и на него сродните права и
- Индустриската сопственост
Во некои законодавства, овие два сегмента позитивно - правно се
третираат во еден закон - Закон за интелектиуална сопственост ( пример
Франција), додека пак во други земји, во кои спаѓа и нашата земја, двата
сегменти се третираат со одвоени закони : Закон за авторскито право и
сродните права и Закон за индустриската сопственост2.
Без оглед на тоа за каков вид на позитивно-правен третман на
интелектуалната сопственост станува збор, едно од суштинските прашања е
прашањето за пренесувањето или правниот промет на авторските односно
пронајдувачките и други видови права.
Во натамошното излагање ќе биде разработено пренесувањето на
авторските права, со посебен осврт на решенијата содржани во нашиот
Закон за авторскот право м и сродните права.
I. ОПШТО ЗА ПРЕНЕСУВАЊЕ НА АВТОРСКИТЕ ПРАВА
вторското право е единствено право и е неразделно од
авторот. Него го сочинуваат две компоненти на права :
Авторски морални права и авторски материјални права.
Авторското морално право е непренесливо, така што со ниедно
правно дело авторот неможе да го пренесе на друго лице. За разлика
од моралното право, материјалното право авторот може да го пренесе
на друго лице. Според тоа, под поимот на пренесување на авторските
А
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 13
2 Во нашата земја постојат двата закони: Законот за Авторското право и сродните
права"Сл.весник на РМ бр.115/2010 и Закон за индустриска сопственост "Сл. весник
на РМ" бр.21.2009 и 24/2011
Божидар Кочов
14 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
права се подразбира преминување на авторското материјално право
(делумно или целосно) за одреден период, со правно дело, од авторот,
на друго физичко или правно лице.
Од решенијата содржани во поголем број на закони од оваа
област, може да се заклучи дека постои законска можност за
пренесување на искористување на авторско дело во целост или
делумно, со или без надоместок, за цело времетраење на авторското
материјално право или за определено време, како и тоа дека авторот е
тој кој исклучиво може да го пренесе правото на искористување на
неговото авторско дело и на корисникот да му дозволи да го измени
или преработи делото во определен правец или обем.
А. Пренесување на авторските морални права
Во врска со пренесувањето на авторските морални права,
постои разлика меѓу правата од т.н. континентално право и земјите
што го имаат прифатено т.н.copy - right системот.
Со оглед на фактот што авторското морално право е строго
лично право, според законодавствата на земјите од т.н. континентално
право, овие авторски права неможат со никакво правно дело ниту ex
lage, да се пренесат на друго лице. Тие како права од строго личен
карактер со дејство erga omnes, нераскинливо се "врзани" за авторот и
како такви се непреносливи. Доколку овие права со правно дело бидат
пренесени на друго лице, таквото правно дело како апсолутно
ништавно, неможе да произведе никакво правно дејство, па според
тоа ќе се смета како и да не е склучено. Значи, според
континенталното право, авторските морални права како строго лични
што му припаѓаат исклучиво на авторот, се неотуѓиви.
За разлика од системот на континенталното право, во земјите
што го применуваат т.н. copy - right системот, некои од авторските
морално - правни овластувања, можат со правно дело да бидат
пренесени. Ова вероватно е резулат на фактот во земјите со тој
систем, првенство му се придава на имотно - правните овластувања
на авторското право.
Б. Пренесување на авторските материјални права
За разлика од авторските морални права кои се од строго личен
карактер и како такви се непреносливи, авторските материјални
Пренесување на авторските права со посебен осврт на ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 15
(имотни) права можат да се пренесуваат со правни дела inter vivos
(исклучиво со пишан договор) и mortis causa (пренесувањње со
наследување).
Правните дела што ги склучува авторот inter vivos, можат да
бидат товарни или доброчини. Така, правото на авторот за
искористување на делото може во целост или делумно, со или без
надоместок, да се пренесе врз физички или врз правни лица, за
времетраењето на авторското право или за определено време.
За периодот за кој е пренесено правото на искористување на
делото, авторот несмее веќе пренесеното право, да го отстапува на
друго физичко или правно лице. Доколку тоа го направи и доколку
лицето на кое претходно му беше пренесено правото за
искористување на авторското дело со тоа претрпи штета, авторот ќе
биде должен таквата штета да му ја надомести и тоа како вистинската
штета - damnim emergen, така и изгубената добивка - lucrum cessans.
Меѓутоа, авторот може за периодот за кој е пренесено правото за
искористување на авторското дело, да го отстапи тоа право на трето
лице, ако објавувањето на авторското дело се врши на друг јазик а не
на оној за кого веќе правото беше претходно пренесено.
За да постои основаност на тужбеното барање за надомест на
штета на лицето на кое претходно му беше пренесено авторското
право врз одредено дело, потребно е на страната на авторот да постои
вина. Во ваков случај настанува облигационо - правен однос меѓу
авторот на делото и стекнувачот на пренесеното право.
Во случај кога авторот го пренел правото на искористување на
друго физичко или правно лице, тоа лице неможе тоа право да го
пренесе врз трето лице без согласност на авторот.
Лицето врз кое е пренесено правото на искористување на
авторското дело (а тоа најчесто е издавач), е должен во потполност да
ги почитува моралните авторски права на авторот. Така, лицето врз
кое е пренесено правото на искористување на авторското дело, не е
овластено при користењето на делото, во тоа дело да внесува било
какви измени, ако со договорот не е поинаку определено. Значи,
авторот има исклучиво право, на корисникот да му дозволи да го
измени или преработи делото во определен правец и обем. Надвор од
тоа, никој несмее да врши било какви интервенции врз авторовото
дело.
Божидар Кочов
16 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
II. АВТОРСКОТО ПРАВО СПОРЕД НАШИОТ ЗАКОН
Според нашиот Законот за авторското право и сродните права ,
авторското право е единствено право и неразделно од авторското дело
и истото содржи исклучиви морални права, исклучиви материјални
права како и други права определени со Законот.3
Според нашиот Закон, како впрочем тоа е и со останатите
законодавства, содржината на авторските права ја сочинуваат
авторските морални и авторските материјални права.
А. МОРАЛНИ ПРАВА
Според членот 21 од Законот, моралните права го штитат авторот по
однос на неговата лична и духовна (интелектуална) врска со делото.
Според истиот член, авторот ги има следните исклучиви морални
права:
- право на признавање на авторството;
- право на прво објавување;
- право на заштита на интегритетот на делото и
- право на откажување.
Поаѓајки од горното законско решение, може да се заклучи
дека авторот има право, неговото име, псевдоним или друга ознака, да
биде назначена на секој примерок од делото, односно да биде
наведено при секое јавно користење на делото. Од ова право авторот
може да се откаже исклучиво со дадена недвосмислена писмена
изјава.
Неотуѓиво е правото на авторот на првото објавување на
делото под условите детално одредени од него. До првото објавување
на делото, никој несмее јавно да ја изнесува содржината или описот
на делото. Тоа може да го направа само авторот на делото.
Под никакви услови никој нема право да го менува, деформира
или на друг начин да го менува авторското дело. Тоа право исклучиво
му припаѓа само на авторот.
Од посебен интерес е правот на откажување што го има
авторот. Имено, според членот 25 од Законот, авторот има право да
му го откаже правото на користење на делото на носителот на
неговото материјално право, доколку натамошното користење може
3 Член 20
Пренесување на авторските права со посебен осврт на ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 17
да наштети на неговата личност, чест и углед. Меѓутоа, доколку
авторот го искористи ова законско право, тој е должен на носителот
на отстапеното право, да му ја надомести штетата што со тоа
откажување би му ја предизвикал, што значи дека од
неприкажувањето на авторското дело, штетата би можела да биде
како вистинската, така и изгубената добивка.
Б. МАТЕРИЈАЛНИ ПРАВА
Според членот 26 од Законот, материјалните права ги штитат
имотните интереси на авторот од неговото авторско дело. Според овој
член, авторот има исклучиво право да дозволи или забрани користење
на неговото дело или негови примероци од други лица, освен во
случаи определени со закон.
Според членот 27 од истиот Закон, авторот при користењето на
авторското дело или негови примероци, ги има следните исклучиви
материјални права:
- право на умножување;
- право на пуштање во промет на делото;
- право на јавно соопштување на делото и
- право на преработување на делото.
Правото на умножување на делото претставува "запишување,
односно снимање авторско дело на материјална или друга соодветна
подлога (електронска и друго), како и изработка на еден или повеќе
примероци на делото, во целина или во делови, непосредно или
посредно, времено или трајно. со било какви средства и во каков било
облик" 4
Според членот 29 од Законот, пуштањето во промет значи
"понудување на јавноста заради продажба или друг вид пренос на
сопственичко право или на правото на владение на оригиналот или на
примероците на делото, вклучувајки го и увозот и изнајмувањето, а го
опфаќа и правото на надоместок на послугата определена со овој
закон".
Јавното соопштување во смисла на членот 30 од Законот
претставува "јавно изведување, јавно пренесување, јавно изложување,
јавно прикажување, радиодифузно емитување, реемитување и
ставање на располагање на јавноста".
4 Член 28 од Законот
Божидар Кочов
18 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
Според члено 30 од Законот, правото на преработување
претставува преведување на делото, негово приспособување
вклучувајки и аудовизуелно приспособување, музички аранжман и
друго менување на авторското дело и на дело од народното
творештво, како и други пишани материјали, како што се преводи на
службени текстови кои не се направени за службено користење. Треба
да се нагласи дека според ставот 2 од погорецитираниот член, правата
над авторското дело создадено со преработување, не влијаат на кој
било начин на правата над делото што е преработено.
Покрај моралните и материјалните права, според членот 29 од
Законот, авторот ги има и следните права:
- Право на пристап и на предавање;
- право на следство(право на надоместок од препродажба);
- право на надоместок од умножување за приватно користење;
- право на надоместок од изнајмување и
- право на надоместок од послуга.
III. АВТОРСКИ ДОГОВОРИ
Како е досега изнесено, авторот има исклучиво право, своето
дело да го објави, репродукува, умножува, преработува, обработува,
прикажува и да го искористува во кој и да е друг вид. Меѓутоа,
авторот може правото на искористување да го пренесе врз друго лице.
Причините за пренесувањето можат да бидат различни. Така, авторот
може правото на искористувањето на своето дело, да го пренесе врз
друго лице од материјални причини(да добие авторски хонорар), кога
сам тоа право од разни причини неможе да го врши, или да го пренесе
без надоместок, од хумани или други причини.
Пренесувањето на авторското право авторот го врши со
склучување на договор со друго лице. Таквиот договор е познат под
името авторски договор.
а) Обем на пренесување
Со авторскиот договор, правото за искористување на
авторското дело, може да се пренесе на физичко или правно лице, во
целост или делумно, со надоместок или без надоместок, за цело
времетраење на авторското материјално право или за определено
време. Значи, обемот на пренесувањето на авторското право се
Пренесување на авторските права со посебен осврт на ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 19
определува со авторскиот договор. Притоа, од првостепено значење е
вољата на авторот.
б) Заеднички карактеристики
на авторските договори
Основна карактеристика на авторските договори е што тие
мора да бидат склучени во писмена форма. Авторскиот договор кој не
е склучен во писмена форма, не произведува правно дејство.
Во авторскиот договор треба да се наведи видот на правата
што се пренесуваат, нивниот обем, исклучиво или неисклучиво,
територијата за која се однесува пренесувањето на правата,
времетраењето на пренесувањето и авторскиот надоместок.5
Во врска со прашањето за писмената формма на договорот,
тесно е поврзано и прашањето, дали писмената форма на авторскиот
договор има дејство "ad solemnitatem" или пак дејство "ad
probationem". Во врска со ова прашње, дел од правната наука и дел од
судската пракса, стојат на стојалише дека авторскиот договор треба
да биде составен во писмена форма и заверен од надлежен орган ,што
значи во ваков случај станува збор за солемнитантна форма на
договорот - форма ад солемнитатем. Тоа значи дека, доколку
авторскиот договор не е склучен во писмена форма со битните
елементи за таквиот договор и заверен од надлежен орган, истиот
неможе да произведе правно дејство.
Според нашот Закон56 доволно е авторскиот договор да е
составен во писмена форма и потпишн од договорните странки.
Значи, според нашот Закон формата на авторскиот договор има
дејство ad probationem.
Авторскиот договор што е склучен во писмена форма, особено
ги содржи следните елементи: имињата на договорните странки,
насловот на авторското дело што е предмет на договорот, начинот на
користењето на авторското дело, рокот на користењето на авторското
дело, тиражот на делото, надоместокот за користењето на делот,
наччинот и времето на плаќање на авторскиот хонорар, правото на
преиздаваае или забрана за преиздавање, и слично.
Предмет на авторскиот договор може да биде секој вид
авторско дело, без оглед дали тоа е завршено, не е довршено или пак
5 Член 65 ст.3
6 Член 65 ст.1 и 2
Божидар Кочов
20 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
кое треба дополнително во одреден период да се создаде. Меѓутоа, во
секој од овие случаи, предметот на авторскиот договор (а тоа е
авторското дело), мора да биде конкретно наведен.
Доколку со авторскиот договор авторот го пренесува правото
на искористување на сите негови идни дела, таквиот договор е
ништовен и како таков неможе да произведе правно дејство.
За времетраењето на склучениот авторски договор, авторот е
должен да се воздржува од постапки што би го спречувале
корисникот во вршењето на пренесеното авторско право.
Постојат повеќе видови на авторски договори. Такви се:
Издавачкиот договор, договор за јавно изведување, договор за
нарачка на авторско дело, авторско дело создадено од работен однос
и др.
Во натамошното излагање ќе биде разработен само издавачкиот
договор.
IV. ИЗДАВАЧКИ ДОГОВОР
Според членот 75 ст. 1 од Законот, "со издавачкиот договор,
авторот му го пренесува на издавачот правото на умножување на
своето дело и пуштање во промет со печатење во книжен облик во
доволен број примероци наменети за јавноста, а издавачот за тоа му
плаќа надоместок, го издава делото и ги става во промет издадените
примероци."
Доколку издавачот има намера авторското дело да го издаде во
електронска форма, меѓу авторот и издавачот се склучува посебен
договор.
Доколку авторот на делото е покоен, издавачкиот договор со
издавачот го склучуваат наследниците на авторот.
Покрај општите елементи за содржината на авторскиот
договор, издавачкиот договор содржи и додатни елементи, како што
се: рокот за предавање на ракописот од страна на авторот, на
издавачот заради издавање, бројот на посебните изданија, бројот на
примероците (тиражот) на секое посебно издание, доколку се
договорени повеќе изданија, начинот на плаќање на авторскиот
надоместок (во паушал, процент од малопродажната цена и сл.) и
други елементи за кои договорните странки ќе се договорат (како на
пример пренесување врз издавачот правото за преведување на
Пренесување на авторските права со посебен осврт на ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 21
авторското дело на некопј друг јазик за објавување во земјата или
странство и сл.)
Бидејки издавачкиот договор во основа е авторски договор, врз
него се применуваат општите правила за авторскиот договор, како и
правилата на договорното право содржани во Законот за
облигационите односи, доколку тие правила не се во спротивност со
одредбите од Законот за авторското право и сродните права.
Со оглед на тоа што издавачкиот договор има свои посебни
карактеристики, врз него се применуваат и т.н. специфични правила
кои се однесуваат исклучиво на овој вид авторски договор. Тоа се:
-Издавачкиот договор е од строго личен карактер (интуити
персонае). Тоа значи дека со смртта на аврторот, престанува и
дејството на авторскиот договор, доколку предмет на тој договор е
недовршено авторско дело, бидејки друг во името на починатиот
автор неможе да го доврши делото;
- од строго личниот карактер на овој договор, произлегува и
обврска на издавачот, издавањето на делото да несмее да го пренесе
на друг издавач без согласност на авторот;
-Издавачкиот договор мора стриктно да се толкува.Тоа значи
дека вољата на договорните странки - авторот и издавачот, мора да
биде јасно и прецизно изразена во самиот договор, па се смета дека
се пренесени само оние права кои се изрично во него наведени;
- Несоборлива претпоставка е дека со издавачкиот договор,
авторот врз издавачот го пренел правото за објавување само на едно
библиографско издание односно правото на само едно умножување,
ако со издавачкиот договор не е поинаку определено.
Во случај на нови изданија на авторското дело што е предмет
на издавачкиот договор, издавачот е должен, на авторот да му
овозможим подобрување или изменување на делото, но под услов тоа
да не повлекува преголеми трошоци за издавачот и да не му го менува
каратктерот на делото.
Откако ракописот на авторското дело ќе биде доставен на
издавачот за објавување, па истиот поради виша сила биде уништен,
авторот има право на надоместок што би му припаднал, доколку
делото било издадено.
Доколку поради виша сила, пред да биде пуштено во промет, е
уништено целокупното подготвено издание, издавачот има право да
Божидар Кочов
22 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
подготви ново издание. Во таков случај авторот би имал право на
надоместок само за едно издание.
Доколку пак поради виша сила изданието, пред да биде
пуштено во промет е делумно уништено, издавачот има право да
отпечати само толку примероци, колку што биле уништени, без за
тоа на авторот да му исплати дополнителен надоместок.7
За време на важењето на издавачкиот договор, авторот
неможе правото за објавување односно умножување на своето дело на
ист јазик, да му го отстапи на друг субјект, ако со издавачкиот
договор не е поинаку определено.Меѓутоа, правото на објавување на
новинарски статии, авторот може истовремено да им го отстапи на
поголем број корисници, ако со договорот не е поинаку определено.
Основна обврска на авторот која произлегува од издавачкиот
договор, е ракописот на авторското дело што е предмет на договорот,
да му го предаде на издавачот во договорениот рок, во договорениот
облик и договорениот обем (големина на авторското дело
според бројот на авторските табаци).
Авторот е должен, на издавачот да му овозможи непречено
користење на авторското дело, предмет на издавачкиот договор. Во
таа смисла, тој е должен да го штити издавачот во случај ако биде
вознемирен во користењето на авторското дело од трети лица кои би
претендирале дека се повредени нивни авторски права. Покрај тоа и
самиот автор несмее да го вознемирува издавачот во вршењето на
пренесеното авторско право.
Од своја страна издавачот е должен, авторското дело предмет
на издавачкиот договор, да го објави во договорениот рок, во
договорениот тираж и во договорениот облик.
Со издавачкиот договор се определува колку примероци од
издаденото дело бесплатно му следуваат на авторот и колку
примероци има право да откупи по поповолни услови.
Секако, при склучувањето на авторскиот договор и двете
договорни страни - авторот и издавачот, имаат желба, договорот да
биде во целост исполнет. Меѓутоа, под влијание на разни објективни
или субјективни причини, може да дојде до престанок или
раскинување на таквиот договор. Така, според членот 80 од Законот,
7 За ова види член 79 од Законот
Пренесување на авторските права со посебен осврт на ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 23
издавачкиот договор престанува во случај на: смрт на авторот пред
завршување на авторското дело, во случај на исцрпување на тиражот
на сите договорени изданија, со истекот на рокот на важење на
договорот, како и во други случаи утврдени со закон или договор.
Авторот може да го раскине издавачкиот договор, доколку
издавачот, откако бил исцрпен тиражот од претходното издание, не
издаде нови договорени изданија во рокот определен со издавачкиот
договор. Во случај на раскин, авторот има право да го задржи
добиениот надоместок односно да бара исплата на договорениот
надоместок, како и право да бара и надомест на штета. Се смета дека
тиражот е исцрпен, доколку бројот на непродадените примероци е
помал од 5% од сите договорени и остварени изданија. а во секој
случај доколку е помал од 100 примероци.
До раскинување на издавачкиот договор доаѓа и во случај кога
авторот не му го предаде на издавачот авторското дело во
договорениот рок или кога издавачот не го издаде делото во
договорениот рок. Во овие случаи, издавачкиот договор може да се
раскине, како по барање на авторот, така и по барање на издавачот.
При раскинувањето на издавачкиот договор по вина на едната
договорна страна, другата страна која не е виновна за раскинувањето
на договорот, има право да бара надомест на штета од виновната
страна, заради неизвршување на договорот.
Според членот 81 од Законот, во случај кога издавачот сака да
ги уништи примероците на делото останати во залиха, должен е
првенствено да му ги понуди на авторот.
Резиме
Со дадениот краток осврт на проблемот за пренесувањето на
авторските права, авторот настојуваше да го актуелизира ова прашање, како
едно од основните права на авторот.
Во овој труд авторот нагласува дека авторското право го сочинуваат
два вида на права и тоа: Авторското морално и авторското материјално
право. Притоа, авторот нагласува дека авторските морални права како
строго лични права, тесно поврзани со авторот, се непреносливи, додека
авторските материјални права можат да се пренесуваат со склучување на
авторски договор, кој за да може да произведе правно дејство, мора да биде
склучен во писмена форма.
Пренeсувањето на авторските материјални права може да биде со
надоместок (авторски хонорар) или без надоместок.
Божидар Кочов
24 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
Во моментот, авторот како поактуелен го смета издавачкиот
договор, бидејки со истиот, на издавачот му се пренесуваат во целост или
дел од авторските материјални права.
Во овој дел од трудот, авторот посебно се задржува на решенијата
за овој договор содржани во Законот за авторското право и сродните права
објавен во сл. весник на РМ бр. 115/2010.
Summary
The brief review given to the problem of copyright transfer, the author
strove to actualize this issue as one of the fundamental rights to the author.
In this paper the author emphasized that copyright is composed of two
types of rights, including: author`s moral right and author`s property rights. The
author emphasizes that author`s moral rights as strictly personal rights, closely
associated with author, are non-transferable, though author`s property rights may
be transferred by sighing a copyright agreement, which must be concluded in
written form to produce a legal effect.
Transferring rights of copyright material can be with compensation
(author`s fee) or without compensation.
Currently, author considers as more convenient the publishing contract,
where the whole or in part copyright material rights are transferred to the issuer.
In this section of the paper, author specifically focuses on solutions
contained in the Law on Copyright and related Rights, published in Sluzben
vesnik no. 115/2010.
Користена литература
1. D-r Vedris Martin "Teorija autorskog prava i autorsko pravo SFRJ" osvrt "Nasa
zakonitost" 6/84
2. Д-р Георгиевски Стефан, „Основи на авторското право“, Универзитет „Кирил и
методиј“, Скопје, 1969.
3. D-r Janjic Miodrag "Industrijska svojina i autorsko pravo" drugo preradjeno izdanje
"Sl.list" Beograd 1982
4. D-r Spajic Vojislav "Razvoj autorskog prava" Arhiv za pravne i drustvene nauke,
Beograd 1-2/86 izdanje Saveza udruzenja pravnika Jugoslavije.
5. D-r Spirovic Liljana "Uslovi za pravna zastita na avtorskoto delo" "Pravna misla" 1/85
7. Enciklopedija imovinskog prava i prava udrzenog rada" "Sluzbeni list " Beograd 1987 tom
prvi.
8. Закон за авторското право и сродните права, „Сл. весник на Р.М.“ бр.
115/2010; 140/2010 51/2011.
9. Закон за наследувањето „Сл. весник на Р.М.“ 47/96.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 25
УДК 339.178.3 (497.7)
Ирена ЛЕКОСКА1
Можностите за развој на новиот финансиски производ-
факторинг во Република Македонија
Апстракт
Потребата на стопанските субјекти за современи форми за
финансирање, како и економската неопходност неликвидната актива
во вид на побарувања да се претвори во готовина, придонесле не само
во рамките на националните законодавства, туку и на меѓународен
план за креирање и експанзија на трансакции во вид на факторинг.
Последните неколку години доаѓа до силен развој на
факторингот кој станува важен извор за финансирање, посебно на
краткорочниот обртен капитал на малите и средни компании. Во овој
труд се укажува на предноста на факторингот во однос на останатите
облици за финансирање на компаниите, посебно на економиите во
развој.
Клучни зборови: факторинг, краткорочни побарувања, ликвидност,
современи финансиски производи, економии во развој.
Opportunities for the development of factoring
in Macedonia
Abstract
The need of economic entities for contemporary forms of financing,
led not only to national legislation, but also on the international level to the
emergence and spread of transactions in the form of factoring.
The last few years comes to strong development of factoring, which
is becoming an important source of financing, especially short-term
working capital to small and medium companies. This paper shows the
advantage of factoring in relation to other forms of financing for
companies especially in developing economies.
1 Магистер по економски науки, Економски институт-Скопје, Универзитет "Св.
Кирил и Методиј" Скопје, E-mail: ilekoska@yahoo.com.
Ирена Лекоска
Вовед
оаѓајќи од фактот дека финансискиот систем на Република
Македонија, покрај интензивните промени кои се случуваат
во последно време, сé уште е ригиден и неразвиен и како
таков не е во можност да обезбеди поддршка на развојот на реалниот
сектор на економијата, во овој труд посебно се истражува значењето
на факторингот во финансискиот и, воопшто, во економскиот систем
на Република Македонија.
П
Во тој контекст, трудот е поделен на три дела. Во првиот дел се
согледани поимот и видовите на факторингот. Вториот дел ги
анализира меѓународните правни извори на факторингот, додека
третиот дел е посветен на местото и улогата на факторингот во
финансискиот систем на Република Македонија.
Уважувајќи ги резултатите од истражувањето во овој труд, се
наметнува заклучокот дека воведувањето на факторингот во
финансискиот систем на Република Македонија значајно би
придонесло за намалување на неликвидноста и поттикнување на
циркулацијата на паричните текови со оглед на отежнатиот пристап
до краткорочните кредити и нагласениот проблем за наплата на
побарувањата.
1. Поим и видови факторинг
Зборот факторинг е од англиско потекло (factoring), со
значење: агент, односно застапник, доверител, посредник,
комисионер.
Факторингот се заснова на облигационен договор меѓу
доверителот (извозник, клиент- the supplier) и факторот (банка или
друга специјализирана финансиска институција), а суштината на оваа
активност е пренос на побарувањата (assignement of receivables) и
ризикот при наплата од клиентот на банката. Но покрај тоа, овој
современ финансиски инструмент има и значајна кредитна функција.
Освен услугите кои се во непосредна врска со пренесеното
побарување, како, водењето сметководство и анализа, испитувањето
на кредитната способност на должникот, пресметување на даноците,
статистички евиденции и сл., во содржината на договорот за
факторинг можат да влезат и други услуги кои се во посредна врска
26 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Можностите за развој на новиот финансиски производ - ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 27
со факторинг-активностите, како на пример, истражувањето на
пазарот, советодавните услуги и сл.2
Генерално, факторинг-производите можат да се поделат на:
¾ Факторинг со "регрес";
¾ Факторинг "без регрес";
¾ Дисконтирање на фактура и
¾ Факторинг на странски краткорочни побарувања-меѓународен
факторинг.
Специјализираните фирми, познати како фактор, ги купуваат
побарувањата по дисконт со право на регрес или без регрес.
Факторингот со регрес означува дека факторот ја презема
одговорноста за наплата на побарувањата на клиентот, но го задржува
правото да бара потполна наплата од клиентот за износот на
ненаплатените побарувања. Клиентот може да купи кредитно
осигурување, но факторот не обезбедува никакво покритие за
ненаплатеното побарување.3
Факторингот без регрес е вид факторинг каде целиот ризик за
наплата на побарувањето го презема факторот со наплата на поголема
провизија. Овој облик на факторинг е доминантен во развиените
земји.
Меѓутоа, поголемиот број договори за дисконтирање на
фактури се спроведуваат на "доверлива" основа, каде купувачот не е
свесен за вмешаноста на факторот. Кај дисконтираните фактури
клиентот побарува плаќање од купувачот директно, додека самото
плаќање се извршува преку номинираната доверителска
(фидуцијарна) сметка која е под контрола на факторот.
Дисконтирањето на фактура претставува ефективен начин
профитабилните бизниси да ги подобрат своите готовински приливи.
Оваа услуга ја овозможуваат банките и финансиските институции на
2 H. Van Houte, The Law of International Trade, Sweet & Maxwell,
London, 2005, str. 285.
3 Klapper Leora, The Role of Factoring for Financing Small and Medium Enterprises, The
World Bank, Washington, DC 20433, pgs. 11-13.
Ирена Лекоска
28 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
компаниите кои продаваат производи или услуги на други фирми врз
основа на кредит.4
Меѓународниот факторинг е добра форма за финансирање на
извозот. Улогата на акредитивот е сведена на минимум.
Меѓународниот факторинг е флексибилен и реагира брзо на сите
промени во окружувањето. Овој вид факторинг претставува солуција
на традиционалниот проблем за продажба на стоки и услуги на кредит
во странство. Тој обезбедува услуги за проценка на кредитната
способност на странските купувачи, проценка на кредитниот ризик и
другите пропратни ризици, дава сто процентна заштита од
ненаплатливост на побарувањата, управува и ја забрзува наплатата на
побарувањата и извршува финансирање со моментално уплатување на
парични средства.
2. Меѓународни правни извори на факторингот
Со цел во нашиот правен систем законски да се уреди
правниот институт-факторинг, потребно е да се укаже и на тоа како
оваа институција е регулирана во законодавствата на земјите во кои
неговата примена е многу подолга и поинтензивна.
Имајќи ги предвид тешкотиите кои се појавувале во пракса при
реализирање на факторинг-трансакциите, посебно кога се работи за
неговиот меѓународен облик, било потребно да се направи нешто и на
планот на правната регулација (унификација) на оваа дејност. Како
резултат на напорите преземени под плаштот на UNIDROIT во 1988
година е усвоена меѓународната конвенција за факторинг.5
Конвенцијата UNIDROIT за меѓународен факторинг и Конвенцијата
UNCITRAL за пренос на побарувањата во меѓународната трговија6,
донесена подоцна, ги конципирале решенијата на најважните
прашања во врска со факторинг-дејноста.
4 Jindrichovska Irena, Factoring and Invoice Discounting: Working Capital Management
Options, Q Finance, pg.3.
5 UNIDROIT Конвенцијата за меѓународен факторинг е донесена во Рим на
28.05.1988 година.
6 Конвенцијата UNCITRAL за пренос на побарувањата во меѓународната трговија е
усвоена во 2001 година.
Можностите за развој на новиот финансиски производ - ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 29
Мошне важно е да се истакне и улогата на Factors Chain
International (FCI), Правилата на синџирот за меѓународен факторинг,
како и Правилата на меѓународната асоцијација за факторинг.
3. Местото на факторингот во финансискиот систем на
Република Македонија
За финансискиот систем на Република Македонија, и покрај
значајните промени кои се случуваат во последниот период, може да
се каже дека е сé уште ригиден и неразвиен. Ова може да се потврди
со фактот дека нашиот финансиски систем сé уште не е во можност да
обезбеди ликвидност и солвентност на реалниот сектор во
економијата, а ниту трансфер на финансискиот ризик, кои се клучни
функции на секој развиен финансиски систем.
Факторингот претставува финансиски производ кој
овозможува побрза циркулација на финансиски средства и со тоа
придонесува за "гаснење" на неликвидноста и несолвентноста, со што
ја ублажува "финансиската анемија". Факторинг- активностите кај нас
не се ни регулирани со посебни прописи, нема законски пречки за
нивен развој, а како правен основ за овие активности можат да се
применат општите услови на факторинг-компаниите и општите
трговски обичаи. Сепак, кај нас постои законска рамка за
факторингот. Имено, постојат закони во кои се дефинирани
активностите на факторингот:
¾ Закон за банките7. Во член 7 е наведено дека банките во
Република Македонија имаат право да вршат факторинг-
активности (кредитирање во земјата, вклучувајќи и факторинг
и финансирање на комерцијални трансакции и кредитирање во
странство, вклучувајќи и факторинг и финансирање на
комерцијални трансакции), меѓутоа не е наведено кој ќе ја
врши контролата на оваа нова банкарска функција;
¾ Закон за изменување и дополнување на Законот за
спречување на перење пари и други приноси од казниво дело
и финансирање на тероризам8. Во овој закон, во член 1, како
финансиски институции се наведени и други правни или
физички лица кои, согласно со законот, извршуваат една или
повеќе активности во врска со одобрување на кредити,
7" Сл.весник на РМ", бр. 67/2007; 90/2009 и 67/2010.
8 "Сл. весник на РМ", бр. 57/2010.
Ирена Лекоска
30 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
издавање електронски пари, издавање и администрирање
кредитни картички, економско-финансиски консалтинг,
лизинг, факторинг, форфетинг, давање услуги на инвестициски
советник и други финансиски активности;
¾ Закон за финансиски друштва9, кој во член 3 го дефинира
поимот факторинг (факторинг е финансиска активност во која,
врз основа на договор склучен во писмена форма,
финансиското друштво (фактор) ги презема-купува
побарувањата на друго домашно или странско правно лице
(доверител), со или без право на регрес);
¾ Закон за девизно работење10. Овој закон во член 2 наведува
дека во комерцијални кредити спаѓат и откупот на побарувања
како што се факторинг, форфетинг и слично, кога првичната
трансакција заради која побарувањето е настанато има
карактеристики на комерцијален кредит;
¾ Закон за трговски друштва11. Законот дефинира пет видови
компании: командитно друштво, јавно трговско друштво,
друштво со ограничена одговорност, акционерско друштво и
командитно друштво со акции. Со овој закон се регулираат
сметководството, трговските книги и годишните сметки.
Законот е доста прецизен во водењето на евиденцијата и/или
книгите за трети лица.
¾ Закон за облигациони односи12 . Факторингот не е посебно
споменат во овој закон. Сепак, покриени се извесен број важни
деловни принципи, како што е пренесување на долгот;
¾ Закон за кредитно биро13. Со овој закон се уредува
основањето и работењето на кредитно биро, обработката на
податоците и начинот за нивно доставување до кредитното
биро. Овој закон е од посебна важност за развој на
факторингот бидејќи развиената информациона
9" Сл.весник на РМ", бр. 158/2010.
10"Сл. весник на РМ", бр. 34/01, 49/01, 102/01, 54/02, 32/03, 51/03, 81/08 и 24/11.
11 "Сл. весник на РМ", бр. 28/96, Закон за изменување и дополнување на законот за
трговски друштва објавен во "Сл. весник на РМ", бр. 48/2010.
12" Сл. весник на РМ", бр. 18/2001, 78/2001, 04/2002, 59/2002, 05/2003, 84/2008 и
81/2009.
13 Основниот текст на Законот за кредитно биро е објавен во "Сл. весник на РМ", бр.
81/08, а измените во "Сл. весник на РМ", бр. 24/11.
Можностите за развој на новиот финансиски производ - ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 31
инфраструктура претставува основа за негово етаблирање како
форма на современо финансирање;
¾ Закон за данок на додадена вредност14. Предмет на
оданочување со данокот на додадена вредност е прометот на
добра и услуги кој се врши со надоместок во земјата од страна
на даночниот обврзник во рамките на неговата стопанска
дејност и увозот на добра. Побарувањата не се ниту добра,
ниту услуги и со оглед на тоа, факторингот, општо земено, не е
предмет на ДДВ. Ако компанијата- фактор издаде фактура за
каква било провизија за факторинг, тоа ќе се смета за услуга,
па така провизијата ќе подлежи на ДДВ од 18%. Во случај ако
факторинг трансакцијата се смета за финансиска услуга, тогаш
во согласност со Законот за ДДВ (каде стои дека повеќето
банкарски и други финансиски услуги се ослободени од
данок), може да биде ослободена од данок.
Еден од индикаторите за потребата од етаблирање на факторингот
како алтернативен извор за финансирање, посебно на малите и средни
компании претставува и можноста на банките преку краткорочните
кредити да обезбедат финансиски средства за реалниот сектор на
економијата. Имено, можноста банките да обезбедат значајни
финансиски средства преку краткорочни кредити подразбира дека
потребата за факторинг е помала и обратно (и покрај фактот што и
едниот и другиот извор на финансирање имаат значајни предности и
недостатоци).
Во продолжение ќе извршиме анализа на кредитната активност
на банките во Република Македонија и степенот на кој ги
задоволуваат финансиските потреби на реалниот сектор на
економијата.
Од податоците во графиконот 1 можеме да ги согледаме
годишните стапки за растот на кредитите на претпријатијата и
учеството на кредитите на претпријатијата во БДП за 2010 година по
одделни земји.
Графикон 1. Годишни стапки на растот на кредитите на
претпријатијата и учеството на кредитите на претпријатијата
во БДП за 2010 година, по одделни земји
14 "Сл. весник на РМ", бр. 44/99, 59/99, 86/99, 11/00, 8/01, 21/03, 19/04, 33/06, 45/06,
101/06, 114/07, 103/08, 114/09, 133/09, 95/10, 102/10 и 24/11.
Ирена Лекоска
32 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
14,60%
20,60% 21,10%
22,50%
26,60% 27,00%
31,00% 32,50%
35,50%
41,80%
44,90%
57,70%
-1,10%
9,10%
-0,30%
1,50%
13,10%
8,50%
5,30%
9,50%
26,70%
2,40%
0,10%
-9,40%
-20,00%
-10,00%
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
P
ol
sk
a
Ro
ma
ni
ja
ê{
ka
Sl
ov
a~
ka
A
lb
an
ij
a
M
ak
ed
on
ij
a
B
iH
Hr
va
ts
ka
Sr
bi
ja
C
rn
a G
or
a
Bu
ga
ri
ja
Sl
ov
en
ij
a
kr edi t i na pr et pr i jat i ja BDP za 2010 (l eva skal a)
st apka na r ast vo 2010 godi na (desna skal a)
Извор: НБРМ, врз основа на податоците доставени од страна на банките,
Државниот завод за статистика, интернет-страниците на одделните централни банки
и ММФ.
Од податоците во Графиконот 1 можеме да утврдиме дека според
остварената стапка на пораст на кредитите на претпријатијата во 2010
година, нашата земја е меѓу земјите од Централна и Југоисточна
Европа со малку повисок годишен раст на кредитите на
корпоративниот сектор. Според показателот за учество на вкупните
кредити на претпријатијата во БДП, Република Македонија се наоѓа
во средината од листата на анализираните земји. Во текот на 2010
година кредитите на претпријатијата во Република Македонија се
зголемија за 8,5% што е пониско во споредба со Романија, Хрватска,
Албанија и Србија. Наспроти тоа, финансиското посредување во
Република Македонија, изразено како учество на вкупните кредити на
корпоративниот сектор во БДП, изнесува 27% (повисоко за 1,3% во
однос на 2009 година) и е на пониско ниво во споредба со Босна и
Херцеговина, Хрватска, Србија, Црна Гора, Бугарија и Словенија.15
Очигледно, Република Македонија заостанува зад земјите со
сличен степен на развој на финансискиот систем, што упатува на
заклучокот дека постои недостаток во финансирањето на приватниот
сектор во Република Македонија, вклучувајќи ја расположливоста на
15 Извештај за финансиската стабилност на Република Македонија во 2010 година,
НБРМ, јуни 2011 год. стр. 54.
Можностите за развој на новиот финансиски производ - ...
краткорочни кредитни линии, а со тоа го нагласува потенцијалното
значење на факторингот во пополнувањето на тој недостаток.
Во Република Македонија големите и средни банки, вклучувајќи
ја и Македонската банка за поддршка на развојот (МБПР), веќе се
вклучени во извршувањето на факторинг- трансакциите. Факторингот
им овозможува на банките многу добра административна контрола и
управување со побарувањата од купувачите, што се должи на
постапките и пристапот на будност во следењето на обезбедувањето
на заемите.
Резиме
Малите и средни компании претставуваат катализатор на развојот
на реалниот сектор на економијата. Македонските мали и средни
компании имаат потреба од обртен капитал и ликвидност, а
факторингот би требало да претставува идна финансиска активност
што ќе им биде достапна на македонските деловни субјекти.
Првобитниот пазар на факторинг во моментот е ограничен на
неколку големи и средни банки, како и неколку факторинг- друштва
кои извршуваат факторинг активности. За понатамошниот правилен
развој на факторингот во Република Македонија од суштинско
значење се свеста за придобивките од факторингот, едукацијата, како
и ратификувањето и потпишувањето на Конвенцијата UNIDROIT за
факторинг.
Република Македонија е многу добро позиционирана за да го
етаблира и успешно да го развие новиот финансиски производ-
факторинг. Иако факторингот е во зародиш, односно неговите
капацитети се минимално искористени, нема потреба од
"револуционерни" промени на нашето деловно, стопанско и правно
опкружување.
Summary
Macedonian SMEs need working capital and liquidity, and
factoring should be a future financial product available to Macedonia
businesses. The introduction of factoring in Macedonia has a very high
probability of success with proper market awareness and education.
The initial market size for factoring will initially limit the number
of factoring companies to probably two or three big and medium banks.
Awareness and education of factoring are essential to the proper
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 33
Ирена Лекоска
34 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
development of factoring in Macedonia. The UNIDROIT Convention on
factoring should be ratified and signed by Macedonia. Also, the fact that
some portions of the laws of Macedonia recognize factoring is very
positive. Macedonia is very well positioned to move ahead with factoring.
There are almost no changes that need to take place, but rather
modifications or clarifications are required. Awareness will come with
education to some extent.
Користена литература
1. Van Houte, H.,The Law of International Trade, Sweet & Maxwell, London,
2005;
2. Glinavos Ioannis, An Introduction to International Factoring & Project
Finance, University of Kent, MPRA Paper No. 854, posted 07. November 2007;
3. Greater London Enterprise Ltd. (2003), “Analysis of Use of Factoring”,
London.
4. Jindrichovska Irena, Factoring and Invoice Discounting: Working Capital
Management Options, Q Finance;
5. Kallberg, J., and G. F. Udell. 2003a. “Private Information Exchange in the
United States.” In Credit Reporting Systems and the International Economy. M.
Miller, ed. Cambridge, Mass.: MIT Press;
6. Klapper Leora, The Role of Factoring for Financing Small and Medium
Enterprises, The World Bank, Washington, DC 20433;
7. Народна банка на Република Македонија, Извештај за финансиската
стабилност на Република Македонија во 2010 година, НБРМ, јуни, 2011 год.;
8. Народна банка на Република Македонија, Извештај за банкарскиот
систем и банкарската супервизија во Република Македонија во 2010 год.,
јуни, 2011 год.;
9. Народна банка на Република Македонија, Анкета за кредитната
активност, мај, 2011 год.;
10. Rovčanin Adnan, Omerbegovič Adisa Halilbašič Muamer, Mogučnost
razvoja faktoringa u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, maj 2005;
11. Spasič Ivanka, Značaj cesije kod ugovora o faktoringu, Univerzitet
"Privredna Akademija", Novi Sad, 2009.;
12. SEED-Southeast Europe Enterprise Development, Студија за факторинг во
Македонија, февруари, 2005 год.;
13. http://www.unidroit.org/english/conventions/c-main.htm;
14. http://www.factors-chain.com.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 35
УДК 005.6
Катерина КАРЕСКА1
Total Quality Management (TQM) - посебен метод за
управување со квалитетот
Апстракт
Во современтите услови на силна конкуренција секоја организација
има за цел, преку менаџментот, да обезбеди постојан раст и развој. Своите
цели ќе ги оствари само преку висок квалитет на производите/услугите што
ги нуди и, на тој начин, ќе стане конкурентна.
Управувањето со квалитетот е посебен приод што ñ овозможува на секоја
организација да ги оставари поставените цели.
Преку TQM се овозможува целата организација (сите функции и
вработени) да учествуваат во подобрувањето на процесот, а тоа ќе овозможи
остварување квалитет. Се разбира тука треба да бидат вклучени и ISO
стандардите за квалитет.
Клучни зборови: квалитет, управување со квалитет, целосно
управување со квалитет (TQM), Демингови поени за менаџмент, Стандарди
ISO 9000.
Total Quality Management (TQM) - a specific method for
quality management
Abstract
Under current conditions of strong competition, every organization’s goal
is to provide constant growth and development through its management. These
goals may be achieved only by means of reaching high quality in the
services/products it offers and in that manner the organization would become
competitive.
Quality management is a particular approach that enables the company to reach its
goals.
1 М-р Катерина Кареска, ул. 11 Октомври бр.57 Прилеп,
e-mail: katekareska@gmail.com
Катерина Кареска
TQM enables the company as a whole (with its staff and departments) to
take part in the improvement of the process, which will lead to achieving high
quality. Of course, the ISO quality standards also play a part in that process.
Key words: quality, quality management, total quality management (TQM),
Deming’s management points, ISO 9000 standards.
Дефинирање на квалитетот и управување со квалитетот
арањето за квалитет е старо колку што е стара и човековата
цивилизација и човечкиот род. Квалитетот денес е клучен
фактор за опстанок и иден развој на секоја организација, како и
еден од најважните фактори за успешно нејзинпо настапување на
пребирливиот, и динамичен пазар.
Б
Поимот „квалитет“ не е лесно ниту едноставно да се определи. За
разбирање на квалитетот се наведуваат оние, најчесто, употребувани
дефиниции, и тоа:
- квалитетот е количина и форма на употребена вредност на
некој производ или услуга. Со тоа тој е и мерка што покажува
до кое ниво тој производ или услуга ја задоволуваат потребата
на корисникот;
- квалитетот е збир на својствата на производот, процесите или
услугите што се однесуваат на можноста за задоволување
утврдени или индиректно-изразени потреби;
- квалитетен е само оној производ што со минимални трошоци
во животниот циклус максимално придонесува за реализација
на целта и за здравјето на луѓето кои се вклучени во неговото
производство, дистрибуција, користење, одржување и
рециклирање, и тоа со минимални трошоци на сите ресурси, но
и со прифатливо влијание врз општеството и околината;
- квалитетот е интеграција на работата и интеграција на
одговорноста;
- квалитетот го прави задоволувањето на барањата на
купувачите2;
36 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
2 Crosby, B. P., Kvaliteta je besplatna, Zagreb, 1996., str. 7
Total Quality Management (TQM) - посебен метод за управување со квалитетот
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 37
- квалитетот е збир на сите обележја на производот или услугата
што се однесуваат на можноста да се задоволат утврдените или
директно изразените потреби со погодност за употреба3.
Квалитетот економски се изразува низ профитот, што е највисока цел
на секоја организација. Значи, и постоењето, и не постоењето на
квалитетот директно влијаат врз профитот.
Квалитетот на производите и работните процеси, како и постојаното
подобрување на работната пракса е перманентна и стратегиска цел на
секоја организација. За системски пристап кон управувањето,
стандардизацијата и подобривање на работните процеси, како и за
добро управување со квалитетот во организацијата, мора да се
почитуваат определени насоки што, помалку или повеќе, се присутни
во сите организации коишто имаат добро управување со квалитетот, а
тоа се:4
- јасни и прецизни упатства,
- точна набавка и производство без грешки,
- познавање на желбите на потрошувачите,
- развој на производите за задоволување на потребите на
потрошувачите, квалитет и сигурност во вградените елементи.
Управувањето со квалитетот е посебен пристап, при што главен
акцент се става токму на квалитетот. Со воведувањето на системот за
управување со квалитетот се настојува да се намали потребата од
надзор, а тоа значи и намалување на потребата од контрола на
квалитетот.5
3 Herrmann, A., Huber, F., Algesheime, R., Tomczak, T.: An empirical study of quality
function deployment on company performance, International Journal of Quality &
Reliability Management, 2006., str.347
4 Hamprecht, J., Corsten, D.: Controlling the sustainability of food supply chains: Supply
Chain Management, An International Journal, 2005., str. 9
5 Кралев, Т., “Оперативен менаџмент”, Машински факултет Скопје, 2001, стр.355
Катерина Кареска
38 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
TQM (Total Quality Management) - целосно управување со
квалитетот
Целосното управување со квалитетот може да се дефинира
како:”менаџирање со целата организација за постигнување високи
резултати кај сите димензии на производите и услугите што се важни
за потрошувачот”.6
TQM изгледа како многу обемен метод за квалитет што се заснова на:
Т (total)- целосен; интеграција од вработени, добавувачи, клиенти,
конзументи и др.,
Q (quality)- квалитет; подразбира квалитет на работата и процесот на
организацијата, следејќи го квалитетот на производите и
М (management)- менаџмент.
TQM е менаџмент филозофија што има за цел да ги интегрира сите
организациски функции (маркетинг, финансии, дизајн, инженерство,
како и производство, услуги на клиентите итн) и да се фокусира на
исполнувањето на потребите на клиентите, т.е. организациските
цели.Тоа е процес што се фокусира на очекувањата на клиентите,
спречувајќи ги проблемите, при што вниманието се посветува на
квалитетот на работната сила и донесувањето соодветни одлуки. TQM
се дефинира како метод што се заснова на соработката меѓу сите
членови со организацијата. Тоа се активности за рационално
производство и дистрибуција на производите/услугите со висок
квалитет, според барањата и оценката на купувачите. TQM се користи
на територијата на Европа и САД.
Целта на TQM е на економичен начин да се постигне квалитет што ќе
ги задоволува барањата и очекувањата на купувачите.
За да можат менаџерите да имплементираат успешна програма на
TQM, неопходни се следниве чекори:
- градење организациска посветеност кон квалитетот. TQM
малку ќе го унапреди работењето во компанијата, доколку не го
прифатат сите вработени, а тоа често бара и промена на
организациската култура;7
6 Чејс, Ричард Б., Џајкобс Ф.Роберт., Аквилано, Николас Ј.,”Оперативен менаџмент
за конкурентска предност”,11 издание, Генекс, Кочани, 2011, стр 320
7 Bowles, Is American Management really committed to quality?, Management Review,
1992, 42-46
Total Quality Management (TQM) - посебен метод за управување со квалитетот
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 39
- фокусирање на потрошувачот. Според филозофијата на TQM,
потрошувачот, а не менаџерите во контролата или инженерингот, пред
се, дефинира што е квалитет. Предизвикот притоа е четирикратен:
прво, да се идентификува што сакаат потрошувачите од производите и
услугите коишто ги обезбедува одделна компанија; второ, да се
идентификува што им обезбедува секоја компанија на потрошувачите;
трето, да се идентификува расчекорот меѓу она што го сакаат
потрошувачите и она што го добиваат (расчекорот во квалитетот); и
четврто, да се формулира план за затворање на расчекорот во
квалитетот;
- изнаоѓање начини за мерење на квалитетот;
- поставување цели и креирање иницијативи;
-барање предлози од вработените;
-идентификување на дефектите и трасирање пристап до
нивниот извор;
- воведување систем на залихи токму на време (just-in-time) ;
- тесна соработка со добавувачте;
- дизајн за намалување на производството ; и
-отстранување на бариерите меѓу функциите.
За да се зголеми квалитетот сите функционални менаџери треба да
сорабоуваат и да развијат цели што детално ќе ги објаснат како точно
ќе се остваруваат.
Четиринаесет поени за менаџмент од W. Edwards Deming8
Четиринаесетте поени за менџмент биле основа за трансформацијата
на многу организации во американската индустрија. Тие, всушност,
биле сигнал за воведување нов концепт во управувањето за да се
заштитат бизнисите. Имено, таквиот систем бил иницијатор за негова
имплементација во организациите и тој започнува да се користи уште
во педесеттите години од минатиот век.
Системот на 14 поени за менаџментот е применлив како за малите
така и за големите компании, без разлика дали станува збор за
производствена или услужна дејност.
Поточно, 14. поени се:
8 http://deming.org/index.cfm?content=66
Катерина Кареска
40 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
1. континуирано подобрување на производите/услугите за
стекнување конкурентска предност;
2. усвојување нова филозофија;
3. намалување на контролата за остварување квалитет;
4. крај на најниските ценовни договори;
5. подобрување на секој процес;
6. обуки на работното место;
7. надминување на стравот, односно поттикнување ефикасна
двонасочна комуникација за ефикасно и ефективно работење;
8. надминување на бариерите;
9. елиминирање на употребата на слогани, и барања за “zero
defects”;
10. елиминирање на произволните нумерички цели.;
11. надминување на препишувањата на заслугите само на одделни
поединци;
12. поттикнување на образованието;
13. топ менаџментот е основа за спроведување на сите активности
14. Поддршката не е доволна, потребна е акција!
Предности на TQM
TQM, како комплекс од систематизирани постапки и методи за водење
на организацијата, се создава како одговор на успешните организации.
Користењето на овој концепт на работење овозможува:
1. Задоволство на клиентите
2. подобрување на квалитетот
3. отсуство на дополнителни инвестиции
4. ја зголемува конкурентноста
5. ја олеснува експанзијата и диверзификацијата.
6. обезбедува обучени и мотивирани вработени.
7. останати предности, пак се: долгорочна поддршка за корисниците,
престижна позиција на меѓународниот пазар, корисности за
вработените, висок стандард, контрола на трошоците и сл.
Total Quality Management (TQM) - посебен метод за управување со квалитетот
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 41
Стандарди ISO 9000
Меѓународната организација за стандардизација ISO (International
Organization for Standardization) во 1987 година воведува серија
стандарди за управување со квалитетот.9 Со тоа се овозможува
организациите да имплементираат определени конзистентни процеси
што ќе им помогнат тие да станат најдобри во својата група, доколку
константно го унапредуваат својот систем за управување со
квалитетот. Овие стандарди бараат од организацијата прво да ги
документира, а потоа и имплементира нејзините системи за
менаџмент со квалитетот, да ја верифицира компатабилноста на тие
системи, и тоа според барањата на стандардите.
Постојат две основни групи причини зошто некоја организација го
воведува ISO 9000 стандардот, а тоа се екстерните и интерните
причини, но секако дека е можна и нивна комбинација. Екстерните
причини се пресудни за компаниите на коишто воведувањето на ISO
9000 системот на управување им е предуслов за да можат да добијат
работа на пазарот.
Интерните причини, исто така, се многу голем мотив за
воведување на ISO 9000 системот на управување. Основни цели
притоа се:
- унапредување на постојната организација на работењето,
- зголемување на квалитетот на производите и/или услугите,
- зголемување на задоволството на корисниците,
- зголемување на ефикасноста во работењето со постојано
напредување,
- воспоставување доследен систем на одговорност
(кој,кога,како?),
- воспоставување превентивен систем (што ако?),
- подобра документираност на начинот на работа,
- зголемување на задоволството кај вработените и тн.
Овие стандарди можат да се групираат во две групи, и тоа како10:
9 http://en.wikipedia.org/wiki/ISO_9000
10 Чејс, Ричард Б., Џајкобс Ф.Роберт., Аквилано, Николас Ј.,”Оперативен менаџмент
за конкурентска предност”оп.цит.,стр. 334-335
Катерина Кареска
42 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
• барања- стандарди што диктираат што ќе прави одделна
организација, и
• упатсва- што помагаат во интерпретацијата на стандардите за
барањата, и сугерираат што би требало да направи определена
организација.
Преку стандардот ISO 9001:2000 се гради стратегија за да се стане
најдобар во својата класа и да се постигне тотален менаџмент со
квалитетот (TQM).
Цел на следната верзија ISO 9001:2008 е обезбедување квалитет на
работните процеси, производи и услугите што ги извршува одделна
организација.
ISO 9001:2008 е процесен модел, што ја дефинира организираноста
како успешна преку11:
• определување на политиката за квалитет,
• дефинирање на одговорностите и овластувањата во
организацијата,
• дефинирање на целите за квалитет,
• планирање и обезбедување на ресурсите,
• реализирање на барањата на купувачот,
• мерење, анализа и подобрување на производот/услугата.
За конкурентноста на домашниот и меѓународниот пазар не е доволен
само квалитетот, туку потребен е меѓународно признат доказ за
квалитет, каков што е сертификатот за ISO 9001:2008.
Во Република Македонија надлежен орган што воспоставува контрола
на ISO стандардите е Институтот за стандардизација на Република
Македонија.
Резиме
Кога се работи за квалитетот на производите, тогаш тоа е резултат на
зголемените и сé поразновидни потреби од купувачите. Квалитетот на
производите е клучен фактор за остварување на успех во секоја
организација. Тој претставува најконкурентно оружје во голем број
организации.
Управувањето со квалитетот е процес што познава три управувачки
потпроцеса: планирање, контрола и подобрување.
11 http://www.euromakkontrol.com/categories/view/10
Total Quality Management (TQM) - посебен метод за управување со квалитетот
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 43
Менаџментот на организацијата има примарна одговорност за
квалитетот на производите. Тој ја определува политиката за квалитет, а се
грижи и сите активности да бидат во согласност со поставените цели и
потреби.
Целосното управување со квалитетот (TQM) се фокусира на
управувањето со квалитетот на производите, а притоа нагласува дека сите
активности на синџирот вредности во организациите треба да бидат
насочени кон оваа цел. Битна е соработката на менаџерите од секоја
функција.
Заради остварување квалитет, организациите треба да ги
спроведуваат четиринаесетте Демингови поени за менаџмент. Бенефитите
од целосното управување со квалитетот се обострани; како за
организацијата така и за купувачите.
Се разбира добриот квалитет мора да биде управуван од ISO стандардите
кои служат како гаранција за висок квалитет.
Значи, секоја организација треба да се стреми кон остварување на
висок квалитет, а сé со единствена цел: задоволување на потребите и
желбите од купувачите.
Summary
When it comes to quality of products, it is due to the ever-increasing and
ever-changing customer demand. The quality of products is a key factor for
accomplishing success in any organization. It also presents the most competitive
weapon of great number of organizations.
Quality management is a process that is consisted of three main managing
parts: planning, control and improving.
The management of an organization has the product quality as its major
responsibility. It determines the quality policy and makes sure that all activities
are taking place in accordance with the goals and needs previously set.
Total Quality Management (TQM) is focused on managing the quality of
products and at the same time points out that all the activities in the chain of
values in the organization should be directed towards this aim. What is important
is the cooperation between managers at all positions.
For the sake of reaching quality, organizations should practice the
fourteen Deming’s points of management. The benefits of total quality
management are mutual to the organization and the customers.
Of course, good quality must be regulated by ISO standards that guarantee high
quality.
All in all, an organization should strive towards reaching high quality
with the unique goal of meeting the needs and demands of customers.
Катерина Кареска
44 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
1. Crosby, B. P., Kvaliteta je besplatna, Zagreb, 1996
2. Herrmann, A., Huber, F., Algesheime, R., Tomczak, T.: An empirical
study of quality function deployment on company performance,
International Journal of Quality & Reliability Management, 2006
3. Hamprecht, J., Corsten, D.: Controlling the sustainability of food supply
chains: Supply Chain Management, An International Journal, 2005
4. Кралев, Т., “Оперативен менаџмент”, Машински Факултет Скопје,
2001
5. Чејс, Ричард Б., Џајкобс Ф.Роберт., Аквилано, Николас
Ј.,”Оперативен менаџмент за конкурентска предност”,11то издание
Генекс, Кочани, 2011
6. Bowles, Is American Management really committed to quality?,
Management Review, 1992,
Интернет:
http://deming.org
http://en.wikipedia.org
http://www.euromakkontrol.com
http://www.iso.org
http://isixsigma.com
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 45
УДК/UDK 368.91 (497.7)
Марко ТРПКОСКИ, 1
Петар ТАЛЕСКИ 2
ПЕРСПЕКТИВИ НА ЖИВОТНОТО ОСИГУРУВАЊЕ
ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Апстракт
Осигурителната индустрија игра исклучително значајна улога во
македонскиот финансиски систем. Осигурителниот пазар во земјата е добро
регулиран и либерализиран и се карактеризира со висок степен на
професионализам и почитување на правилата на фер конкуренција.
Голем дел од осигурителните компании на македонскиот пазар се
специјализирани за услуги во областа на неживотното осигурување. На
неживотното осигурување отпаѓа најголемиот дел од износот на бруто
полисирана премија. Индустријата на животно осигурување на
македонскиот пазар претставува една од најмалку развиените индустрии во
споредба со земјите во развој од регионот на Југоисточна Европа.
Освојувањето на македонскиот пазар иницира потреба од поголеми
маркетинг-кампањи примарно фокусирани кон пораст на културата на
животното осигурување, кои ќе ги пополнат моменталните недостатоци од
информации за граѓаните.
Клучни зборови: животно осигурување, регулативна рамка, целна група,
македонски пазар.
PERSPECTIVES OF LIFE INSURANCE INTO
MACEDONIAN MARKET
Abstract
Insurance industry plays extremely important role into Macedonian
financial system. Insurance market is well regulated and liberalized, characterized
with high level of professionalism and respecting the rules of fair competition.
Most of the insurance companies into Macedonian market are specialized
for services in the area of non-life insurance business. Non-life insurance presents
the dominant share into the amount of gross written premium. The life insurance
industry is one of the least developed industries in the Macedonian market,
compared to the other developing countries in the SEE region.
1 Марко Трпкоски, магистер по економски науки trpkoski.marko@gmail.com,
m.trpkoski@yahoo.com.
2 Петар Талески, доктор по економски науки, petar.taleski@yahoo.com.
Мирко Трпкоски, Петар Талески
46 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Despite the low economic power of the citizens in Macedonia, the
Macedonian market for life insurance stays open. It’s conquering emphasizes the
need of larger marketing campaigns, primarily aimed at the awakening of the
culture of life insurance, that will fulfill the current lack of information for the
citizens.
Keywords: life insurance, perspectives, legal framework, target group,
Macedonian market.
Вовед
ивотното осигурување претставува уникатен производ. Како
и другите типови осигурување, основна цел на животното
осигурување претставува превенцијата од загуби. За разлика
од другите типови производи на осигурување, животното
осигурување е примарно наменето за наследниците на осигуреникот.3
Полиса за осигурување живот претставува законски договор меѓу
носителот (сопственикот на полисата) и осигурителот, при што
осигурувачот се согласува да му исплати определен износ пари на
корисникот или на корисниците на полисата по смртта на
осигуреникот. 4 Договорените придобивки системски се поставуваат
на ниско ниво врз основа на конзервативни претпоставки поврзани со
каматните стапки, ризикот за осигурување и трошоците.5
Ж
Производите на компаниите за животно осигурување имаат
доминантна улога во износот на бруто полисирана премија во
високоразвиените пазари. Доминантна улога на пазарот на животно
осигурување има европскиот континент. Во голем дел од развиените
европски економии повеќе од 60% од износот на бруто полисирана
премија отпаѓа на овој тип осигурување. Глобално, водечка економија
во областа на животното осигурување од аспект на учество на бруто
полисирана премија во вкупниот износ на полисирана премија е
Луксембург, каде што во 2008 година премиите за животно
осигурување достигнаа учество од близу 90%.6 Секако, тенденцијата
3 Astor Bart, Understanding Life Insurance, Cliffs Notes, IDG Books Worldwide, Inc., An
International Data Group Company, 1999, p.1.
4 Bhuyan B.Vishaal, Life Markets, Trading Mortality and Longevity Risk with Life
Settlements and Linked Securities, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, 2009,
p.5.
5 Moller Thomas, Steffen Mogens, Market-Valuation Methods in Life and Pension
Insurance, Cambridge University Press, 2007, p.2.
6http://www.oecd.org/document/37/0,3746,en_2649_34851_39473765_1_1_1_1,00.html_
15.01.2011.
Перспективи на животното осигуриување во Република Македонија
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 47
на пораст на стапката на животно осигурување е првенствено
поврзана со животниот стандард, односно бруто домашниот производ
на глава на жител и неговата тенденција на движење. Животниот
стандард на македонскиот граѓанин не е адекватно да биде предмет на
компарација со стандардот на високоразвиените европски економии.
Затоа, во фокусот на овој материјал се земјите од регионот, односно
најголемиот дел од поранешните ЈУ-републики.
2. Правни аспекти и даночна политика на работење на друштвата
за животно осигурување во РМ
Македонскиот пазар на животно осигурување од аспект на
законската регулатива и прописи спаѓа во групата на добро
регулирани пазари. Во продолжение се дадени клучните правни
параметри кои што ја уредуваат оваа област:
• Преку Законот за супервизија на осигурувањето се уредуваат
условите под кои може да се извршува дејноста животно
осигурување, неживотно осигурување и реосигурување,
осигурително-брокерски работи, основање, работење, супервизија и
престанок со работа на трговските друштва за осигурување и
реосигурување, т.е. друштва за осигурување, осигурителни друштва и
националното биро за осигурување.
• Вршењето на супервизијата на осигурувањето на пазарот
подетално е регулирано преку „Прирачник за начин на спроведување
супервизија на друштвата за осигурување и субјектите на пазарот на
осигурување во РМ“.
• Друштвото за осигурување, согласно со Законот за супервизија
на осигурувањето, се основа како акционерско друштво со седиште во
РМ под условите одредени со Законот за супервизија на
осигурувањето и Законот за трговски друштва. Друштвото за
осигурување може да извршува исклучиво активности на
осигурување и/или реосигурување.
Согласно со Законот за супервизија на осигурувањето,
друштвата треба да ја одржуваат вредноста на капиталот барем во
висина на потребното ниво на маргината на солвентност. Според
доставените податоци до Агенцијата за супервизија на
осигурувањето, вредноста на капиталот е значително над нивото на
маргината на солвентност. На крајот на 2010 година вкупниот капитал
Мирко Трпкоски, Петар Талески
48 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
на друштвата за осигурување изнесува 4,141 милион денари.
Маргината на солвентност како главен индикатор за процена на
стабилноста на осигурителниот сектор изнесува 1,03 милијарди
денари (кај неживотното осигурување 986,1 милион, а кај
осигурувањето на живот 44,8 милиони денари), со што капиталот на
осигурителниот сектор е за 4,02 пати над нивото на маргината на
солвентност. 7
Даночната политика во РМ сè уште го фаворизира штедењето
во банкарски инструменти и животното осигурување. Заработките од
овие инструменти сè уште не се вклучени во персоналниот данок, што
претставува нивна предност во однос на голем број други опции за
инвестирање на средствата.
3. Анализа на состојбата на осигурителниот сектор на
македонскиот пазар
Осигурувањето има исклучително важна улога во
финансискиот систем во Република Македонија. Добро регулиран, а
истовремено и либерализиран осигурителен пазар, кој ги почитува
конкуренцијата и професионалноста, отворен за нови инвестиции, со
голем кредибилитет и доверба во јавноста се карактеристиките на
осигурителниот сектор во државата.
Осигурителниот пазар на РМ во 2010 година го сочинуваа
тринаесет осигурителни компании, од кои две се занимаваат
исклучиво со осигурување живот. Во 2010 година се формираа две
нови брокерски друштва и едно друштво за застапување во
осигурување. Исто така се формира нова осигурителна компанија што
ќе се занимава исклучиво со осигурување живот. Вкупниот број
активни агенти и брокери изнесува 2.680, од кои 530 се новокреирани.
Ова е показател дека осигурителниот пазар во државата е сè уште
атрактивен за нови инвестиции.8 Нивото на бруто полисирана премија
за животно осигурување на македонскиот пазар заклучно со 2010
година е минорна. Ваквите податоци несомнено упатуваат на два
заклучока:
7http://aso.mk/dokumenti/izvestai/godisni/OSIG_PAZAR_2010_c1_web.pdf_20.04.2011.
8 http://nibm.com.mk/documents/biltenmkd1.pdf_20.04.2011.
Перспективи на животното осигуриување во Република Македонија
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 49
(1) Пазарот не е покриен со производи за животно осигурување и (2)
Компаниите засега се инертни за овие производи, или поедноставно,
пазарот е отворен без некакви посебни препреки.
Во осигурителниот сектор ниската застапеност на друштвата за
осигурување што се занимаваат со животно осигурување се должи на
неразвиеноста на овој тип производи на пазарот од страна на
осигурителните компании. Законската регулатива и економската
ситуација во земјата не претставуваат причина за ниската застапеност
на овој тип производи на пазарот. Законската регулатива за овој тип
осигурување дава целосна поддршка за работа во овој сектор од
осигурителниот бизнис. Најголемиот дел компаниите се регистрирани
за работа со неживотно осигурување како резултат на невработеноста
со производи на животно осигурување, како и аверзија кон ризикот
што е поврзан со развивањето на овој тип производи. Повеќето
осигурителни компании што се занимаваат со неживотното
осигурување се потпираат на сигурноста на веќе разработениот
бизнис-модел на неживотно осигурување.
4. Идентификување таргет-група на пазарот на животно
осигурување во Република Македонија
Идентификувањето на клучната таргет-група на пазарот на
животното осигурување во Република Македонија во голем степен
може да се реализира преку анализа на структурата на депозитите на
банкарскиот сектор во земјата.
Мирко Трпкоски, Петар Талески
50 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Главен двигател на депозитниот раст во 2010 година беа
депозитите на населението. Наспроти намалувањето во 2009 година,
депозитите на претпријатијата во 2010 година забележаа годишен раст
од 2.677 милиони денари, односно за 4,9%. Сепак, депозитите на
населението останаа главен двигател на динамиката на вкупните
депозити на нефинансиските субјекти. Во 2010 година тие растеа со
значително побрза динамика во однос на депозитите на
претпријатијата (годишен раст од 17,5%) и формираа 86,7% од
вкупниот годишен раст на депозитите. Ваквата динамика на
депозитите на одделните сектори дополнително го зголеми учеството
на депозитите на секторот население во вкупното депозитно јадро на
банките.9
Основните социодемографски варијабли (пр., богатство,
возраст, образование) се основните фактори за детерминирањето на
навиките за штедење на индивидуите и на домаќинствата. Средствата,
акумулирани од страна на домаќинствата ја одредува нивната навика
за штедење во помала мера, споредено со вкупните примања на
домаќинството. Генерално, населението во РМ може да се подели на
две целни групи, во зависност од навиките за штедење, перцепцијата
за можностите за штедење, како и потенцијалот за штедење:
A) Пасивни/традиционални штедачи - Во оваа група влегуваат ¾ од
вкупното македонско население, односно домаќинства. Генерално,
тие ги поседуваат следниве карактеристики (според податоци на
крајот на 2010 година):
• Спаѓаат во група на население со просечни примања, со бруто-
плата не поголема од 31.435 мкд, а просечна нето-плата од
21.454 мкд;10
• За задоволување на потрошувачката кошничка, според
податоците од Државниот завод за статистика, доволни се околу
12.342 мкд,11 што значи дека едно семејство може да ги
задоволи своите потреби со една просечна нето-плата;
• Повеќето од овие семејства имаат просечни месечни заштеди
што се помали од 3,000 мкд.
9 Народна банка на Република Македонија, Извештај за банкарскиот систем и банкарската
супервизија во Република Македонија во 2010 година, стр.42,
http://www.nbrm.mk/WBStorage/Files/WebBuilder_bankarskiotsistem_bankarskatasupervizija_201
0.pdf_10.05.2011.
10 http://www.stat.gov.mk/statistiki.asp?ss=08.01&rbs=9_20.04.2011.
11 http://www.stat.gov.mk/statistiki.asp?ss=08.01&rbs=9_20.04.2011.
Перспективи на животното осигуриување во Република Македонија
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 51
Овие домаќинства генерираат помалку од половина од
вкупните заштеди направени во Македонија од страна на
домаќинствата. Оваа популација посветува помалку внимание на
одлуки поврзани со штедење и пласман на вишок пари, споредено со
втората група штедачи. Пасивните/традицоналните штедачи се
помалку запознати со условите и со алтернативите на штедење што ги
нуди финансискиот систем. Нивните штедачки навики речиси
никогаш не се менуваат и многу ретко ги земаат предвид
алтернативните опции на штедење (се мисли на животното
осигурување), најчесто поради немањето доволно информации за овој
тип штедење, претпазливост при донесувањето одлуки за
инвестирање (најчесто инвестираат во инвестиции што носат најмал
ризик), како и нивната лоша финансиска состојба. Се очекува овие
домаќинства да продолжат да инвестираат во конзервативни
инструменти, главно, во банкарски депозити, со можност за
инвестирање во производи за животно осигурување или, пак, во
недвижности, но само ако е тоа во рамките на нивните финансиски
можности. Промена на навиките за штедење може да се очекува, но на
подолг рок. Оваа група е несоодветна за промовирање производи
базирани на животното осигурување.
Б) Активни штедачи - Оваа група ја сочинуваат речиси ¼ од
населението. Овој дел од населението генерира повеќе од половина од
вкупните заштеди направени од домаќинствата. Клучни
карактеристики на индивидуите од оваа група :
• Живеат во семејства со солидни примања;
• Поголемиот број од нив поседуваат универзитетска диплома;
• Најчесто имаат помалку од 40 години;
• Нивните месечни заштеди достигнуваат драстично повеќе од
категоријата на пасивни штедачи (околу 30.000 мкд).
Овие индивидуи се карактеризираат со релативно флексибилни
навики на штедење. Голем дел од нив размислуваат да ги променат
навиките за штедење во блиска иднина, додека дел од нив веќе го
имаат направено тоа. Овие личности внимателно ги земаат предвид
ризикот и процентот на поврат на инвестицијата. Прифаќаат одредена
доза на ризик (но ретко висок ризик) кога одлучуваат за можностите
за инвестирање. Оваа група може да се таргетира како потенцијални
корисници на животното осигурување.
Мирко Трпкоски, Петар Талески
52 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
5. Компаративна анализа на движењето на животното
осигурување во Р. Македонија и избрани економии од ЈИЕ
Во рамките на овој дел е извршена компаративна анализа на
статистичките податоци за секторот животно осигурување во РМ и
избрани економии од ЈИЕ. Потоа се изведени заклучоци за клучните
елементи што се однесуваат на животното осигурување, со посебен
акцент на состојбата и на перспективите на животното осигурување
на македонскиот пазар. Статистичките податоци, во форма на
графикони се презентирани во делот на прилози.12
Врз основа на податоците презентирани преку графикон бр.1
што се однесуваат на движењето на БДП на глава на жител и износот
на бруто полисирна премија за животно осигурување на пазарот во
Словенија, доаѓаме до заклучок дека при порастот на БДП на глава на
жител, премијата за животно осигурување расте со уште позабрзано
темпо сè до постигнувањето одреден паралелен тек во 2008 година.
Согласно презентираните податоци, генерално, секогаш при
пораст на БДП на глава на жител, порастот на износот на бруто
полисирана премија бележи рапидна тенденција на нагорен тренд,
што води кон заклучок за исклучителното влијание категорија БПД на
глава на жител за пазарот на животното осигурување.
Пазарот на животното осигурување во Б и Х е особено
интересен за компарација со пазарот во РМ. Ова произлегува поради
приближно идентичниот износ на БДП на глава на жител во двете
економии во анализираниот период.
Сепак, износот на бруто полисирана премија за животно
осигурување на глава на жител на пазарот во Б и Х е неколку пати
повисок од македонскиот. Ова води кон заклучок дека покрај
куповната моќ на населението, од особена важност за експанзијата на
животното осигурување претставува адекватното информирање на
населението и будењето на свеста за овој производ. Во овој сегмент
носители треба да бидат компаниите на пазарот за животно
осигурување.
12 Конституираните графикони 1 - 5 се базираат на статистички податоци (табели)
превземени од : Njegomir Vladimir, Marovic Boris, Maksimovic Rado, THE
ECONOMIC CRISIS AND THE INSURANCE INDUSTRY: THE EVIDENCE FROM
EX-YOGOSLAVIA REGION, ECONOMIC ANNALS, Volume LV, No.185/April –
June 2010.
Перспективи на животното осигуриување во Република Македонија
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 53
Од наведените земји, економијата во РМ е најмалку развиена
во регионот, па соодветно и осигурителната индустрија.
Пенетрацијата на осигурувањето, бруто полисираната премија на
глава на жител и учеството на премиите за животно осигурување во
износот на бруто полисирани премии се најниски во регионот. Сепак,
како што може да се види во графикон бр.5 во периодот 2004 – 2008,
постои тренд на континуиран пораст на премиите за животно
осигурување, додека во 2007 и во 2008 година стапката на пораст ги
надмина сите презентирани економии.
Согласно со податоците публикувани од страна на Агенцијата
за супервизија на осигурувањето во периодот 1.1.2009–31.12.2009,
износот за бруто полисирана премија за животно осигурување во РМ
изнесува ЦЦА 4,900,000 ЕУР, додека износот на бруто полисирана
премија за неживотно осигурување 100.526.846,00 ЕУР, односно
вкупен износ на бруто полисирана премија за сите класи на
осигурување од 105,426,846ЕУР. Ова значи дека износот на бруто
полисирана премија во споредба со 2008 година (104,565,000 ЕУР)
продолжува да бележи блага тенденција на пораст од ЦЦА 1%.
Бруто полисираните премии за животно осигурување
продолжуваат да бележат тенденција на зголемување на своето
учество во вкупниот износ на бруто полисирана премија од 4,15% во
2008 год., на 4,65% за 2009 година. Тенденцијата на пораст
продолжува и во 2010 година кога од вкупниот износ на бруто
полисирани премии, достигна 105,380,065, додека учеството на
животното осигурување 5,47% (5,764,341 ЕУР).13
Најголемиот број компании на македонскиот пазар се
специјализирани за услуги во областа на неживотно осигурување,
исклучиво поради тоа што неживотното осигурување зазема
предоминантен удел во вкупниот износ на бруто полисирани премии.
Во 2010 година на македонскиот пазар дејстуваа само две компаниии
специјализирани за животно осигурување и 11 компании исклучиво за
неживотно осигурување. За споредба, во Словенија 10 компании
нудат животно и неживотно осигурување, 4 компании
специјализирани за неживотно осигурување, додека 7 компании
дејствуваат исклучиво во областа на животното осигурување.
13http://www.aso.mk/dokumenti/izvestai/kvartalni/4Q2010/4Q%202010_Osiguritelni%20kompanii_
mak.pdf_20.04.2011.
Мирко Трпкоски, Петар Талески
54 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Резиме
Пазарот на животно осигурување во Република Македонија
спаѓа во групата на недоволно развиени пазари. Врз него нема изразен
притисок од конкуренцијата, што претставува предност за евентуално
влегување на нови осигурителни компании или ширење на
интензивирање на активностите од страна на веќе присутните деловни
ентитети.
Како клучни слабости во сферата на животно осигурување во
Република Македонија во преден план мора да се земе предвид
припадноста на земјата кон групата неразвиени економии, односно
земји во развој. Од ова произлегува дека компаниите може да сметаат
на мал број осигуреници. Воедно, потенцијалната таргет-група
клиенти сè уште е недоволно информирана за предностите на
животното осигурување, што води кон потреби за голема промоција,
односно високи трошоци за маркетинг на осигурителните компании.
Компаниите за управување со производи на животното осигурување
се недоволно познати на македонската јавност. Најголениот дел од
населението претпочита сигурност и низок степен на ризичност при
пласирањето на средствата, што подразбира дека го претпочита
традиционалниот начин на штедење.
Моментално, навиките на штедење во македонските
домаќинства изгледаат непроменливи, но објективно е да се очекува
дека во следните 5-10 години ќе се случат значителни промени кои ќе
влијаат главно врз групата насловена како „активни штедачи“. Тие ќе
бидат под влијание на измените во институционалната средина, како
и поагресивниот маркетинг од страна на домашните и на странските
финансиски институции во овој сектор. Освојувањето на овој простор
иницира потреба од поголеми кампањи, првенствено со цел будење на
културата на осигурување, со што би се пополнила сегашната
празнина во информираноста на граѓаните.
Summary
The life insurance market in Republic of Macedonia belongs to the
group of undeveloped markets. It’s presented via low competition pressure
which provides advantage for eventual entry of new insurance companies
or spread of intensified activities by already present business entities.
Republic of Macedonia belongs to a group of underdeveloped
economies or developing countries which presents the key weaknesses on
the field of life insurance market. It follows that the insurance companies
Перспективи на животното осигуриување во Република Македонија
might consider a small number of insurers. Furthermore, the potential
target group customers is still insufficiently informed about the advantages
of life insurance products, which leads to higher costs for the insurance
companies necessary for intensive promotions or marketing campaigns.
Life insurance products are insufficiently known to the Macedonian
public. Majority of the population prefers the safety and low risk saving
products e.g. traditional way of saving.
Currently, the savings habits of Macedonian households seem
immutable, but it is, to be expected that in the next 5-10 years, significant
changes will occur. Changes will be gradual and will affect mainly the
group named as "active savers". They will be influenced by changes in the
institutional environment as well as aggressive marketing by domestic and
foreign financial institutions in the life insurance sector.
Despite the low economic power of the citizens in Macedonia, the
Macedonian market for life insurance stays open. It’s conquering
emphasizes the need of larger marketing campaigns, primarily aimed at the
awakening of the culture of life insurance, that will fulfill the current lack
of information for the citizens.
Прилози:
Графикон бр.1
Движење на бруто полисирана премија за животно осигурување по
глава на жител при промена на БДП по глава на жител во Словенија
14000
15000
16000
17000
18000
19000
20000
2004 2005 2006 2007 2008
0
50
100
150
200
250
300
350
БДП по глава на жител (со
крај на 2008 ЕУР)
Бруто полисирана премија
за животно осигурување
по глава на жител - ЕУР
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 55
Мирко Трпкоски, Петар Талески
56 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Графикон бр.2
Движење на бруто полисирана премија за животно осигурување по
глава на жител при промена на БДП по глава на жител во Хрватска
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
2004 2005 2006 2007 2008
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
БДП по глава на жител (со крај
на 2008 ЕУР)
Бруто полисирана премија за
животно осигурување по глава
на жител - ЕУР
Графикон бр.3
Движење на бруто полисирана премија за животно осигурување по
глава на жител при промена на БДП по глава на жител во Србија
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
2004 2005 2006 2007 2008
0
2
4
6
8
10
12
БДП по глава на жител (со крај
на 2008 ЕУР)
Бруто полисирана премија за
животно осигурување по глава
на жител - ЕУР
Перспективи на животното осигуриување во Република Македонија
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 57
Графикон бр.4
Движење на бруто полисирана премија за животно осигурување по
глава на жител при промена по глава на жител во Босна и Херцеговина
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
2004 2005 2006 2007 2008
0
2
4
6
8
10
БДП по глава на жител (со крај
на 2008 ЕУР)
Бруто полисирана премија за
животно осигурување по глава
на жител - ЕУР
Графикон бр.5
Движење на бруто полисирана премија за животно осигурување по
глава на жител при промена на БДП по глава на жител во Република
Македонија
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
2004 2005 2006 2007 2008
0
0,5
1
1,5
2
2,5
БДП по глава на жител (со крај
на 2008 ЕУР)
Бруто полисирана премија за
животно осигурување по глава
на жител - ЕУР
Мирко Трпкоски, Петар Талески
58 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
1. Astor Bart, Understanding Life Insurance, Cliffs Notes, IDG Books
Worldwide, Inc., An International Data Group Company, 1999.
2. Bhuyan B.Vishaal, Life Markets, Trading Mortality and Longevity
Risk with Life Settlements and Linked Securities, John Wiley &
Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, 2009.
3. Moller Thomas, Steffen Mogens, Market-Valuation Methods in
Life and Pension Insurance, Cambridge University Press, 2007.
4. Njegomir Vladimir, Marovic Boris, Maksimovic Rado, THE
ECONOMIC CRISIS AND THE INSURANCE INDUSTRY: THE
EVIDENCE FROM EX-YOGOSLAVIA REGION, ECONOMIC
ANNALS, Volume LV, No.185/April – June 2010.
5. Национално биро за осигурување, www.nibm.com.mk.
6. Државен завод за статистика, www.stat.gov.mk.
7. Агенција за супервизија на осигурување на Република
Македонија, www.aso.mk.
8. НБРМ, Извештај за банкарскиот систем и банкарската
супервизија во РМ во 2010 година, www.nbrm.mk.
9. www.oecd.org.
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 59
УДК/UDK 373.3/.5:343.431 (497.774)(047.31)
Ѕала БОЈКОСКА2
ИНФОРМИРАНОСТА КАЈ УЧЕНИЦИТЕ ОД
СРЕДНИТЕ УЧИЛИШТА ВО БИТОЛА ЗА
ПРОБЛЕМОТ СО ТРГОВИЈАТА СО ЛУЃЕ
Апстракт
Овој труд дава информации за тоа колку средношколската младина
во Битола е информирана за проблемот со трговија со луѓе и колку тие ги
препознаваат ризиците и последиците од тоа.
Во истражувањето се покажа дека средношколската младина има
висок степен на информираност за трговијата со луѓе, но не и за
суштинското значење на проблемот, од какви размери е тој, кои се видовите
трговија со луѓе, мерките за заштитата, присутноста на трговијата со луѓе во
Р.Македонија и разликите меѓу трговијата со луѓе и проституцијата.
Постои разлика во информираноста во однос на возраста, колку е
поголема возраста на учениците, толку е поголема и информираноста за
трговијата со луѓе.
Клучни зборови: трговија со луѓе, жртви на трговијата,
проституцијата, експлоатацијата.
Information at the pupils from high schools in Bitola for the
issue of Human Trafficking
Abstract
This work give information about how much the high school youth in
Bitola is informed for the Human Trafficking issue, and how much they recognize
the risks and consequences from that.
The research showed that high school youth have high level of
information for the term Human Trafficking, but not for the essential meaning of
the problem, it’s proportions, Types of trafficking with people, protection
measures, human trafficking presence in R. Macedonia and differences between
human trafficking and prostitution.
2 М-р на социјална политика, специјалист по социјална работа во здравство,
Клиничка болница ,,Д-р Трифун Пановски”- Битола, е-маил: dzalab@yahoo.com
Ѕала Бојкоска
There is significant difference at pupils from different age, older pupils
are more informed for the Human trafficking issue.
Key words: Human trafficking, Human trafficking victims, prostitution,
exploitation.
епублика Македонија во последните неколку години се соочува
со проблемот за трговијата со луѓе, илегалната миграција и
криумчарењео на мигранти како светски проблем.
60 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
Вовед
Од информациите и од извештајот на Националната комисија
за борба против трговијата со луѓе и илегална миграција, може да се
види дека проблемот е присутен во Р.Македонија и дека Владата на Р.
Македонија, вклучувајќи повеќе надлежни министерства, НВО и
Меѓународната заедниц, прави сериозни напори да се справи со овој
вид организиран криминал.
Р
Согласно Националната стратегија и Акциониот план за борба
против трговијата со луѓе и илегална миграција, на Владата на
Р.Македонија, неопходно е со едукација да се опфатат што поголем
број лица како и пошироката јавност за да се даде што поголемо
значење на превенцијата од трговија со луѓе.
Владата на Република Македонија во септември 2009 година
ја донесе новата Национална стратегија и Акциониот план за борба
против трговија со луѓе и илегална миграција за периодот 2009-2011
година, во која се внесени и голем број превентивни активности за
справување со овој проблем со кој се соочува нашата земја.
Цел на истражувањето
Истражување има цел да се утврди општата информираност
кај средношколската популација во Општина Битола во однос на
глобалниот проблем -трговијата со луѓе, како и разликите во однос на
информираноста по пол, возраст и училиште како и за степенот на
информираноста.
Главна цел
1. Дали постојат разлики во информираноста за
трговијата со луѓе меѓу учениците?
Информираноста кај учениците од средните училишта во Битола за ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 61
Посебни цели
2.1 Дали постои разлика во информираноста за трговијтаа
со луѓе во однос на полот на испитаниците?
2.2 Дали постои разлика во информираноста за трговија со
луѓе во однос на возраста на испитаниците?
Варијабли на истражувањето
Во спроведеното истражување беа вклучени неколку
истражувачки варијабли. Од нив независни варијабли се: полот,
возраста, училиштето во кое се запишани, досека пак зависна
варијабла е информираноста за трговијата со луѓе.
Истражувачки хипотези
Во согласност со поставените проблеми во истражувањето
дефинирани се следните хипотези:
1. Постојат разлики во информираноста на ученицит за
трговијата со луѓе помеѓу учениците.
2.1 Постои разлика во информираноста за трговијата со
луѓе во однос на полот на испитаниците.
2.2 Постои разлика во информираноста за трговија со луѓе
во однос на возраста на испитаниците.
Метод и мерни инструменти
За мерење на информираноста на учениците за трговијата со
луѓе беше користен анкетен прашалник од 10 прашања од отворен и
затворен тип, а за задоволството од одржаните работилници и
натамошните сугестии беше користен Евалуативен лист со 6 прашања
од отворен и затворен тип.
Испитаници
Истражувањето беше спроведено на примерок од 517 ученици
од 1-ва до 4 –та во сите седум средни училишта: ОСМУ"Д-р Јован
Калаузи", СЗУ"Кузман Шапкарев", СОУ Гимназија "Ј.Б.Тито", СОУ
Гимназија"Таки Даскало", СЕОУ"Јане Сандански", СОТУ"Ѓорѓи
Наумов", Средно музичко Училиште, по случаен избор, со што се
внимаваше да бидат застапени ученици од сите возрасти.
Статистичка обработка на податоците
Ѕала Бојкоска
62 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
Со цел да се проверат поставените хипотези во врска со
проблемот на истражувањето користена е SPSS статистичката
програма со која е направена статистичката обработка на податоците.
Направена е дескриптивна статистика (пресметување на
фреквенцијата, аритметичката средина М, стандардните отстапувања
SD, процентите). За разликите во аритметичките средини, според пол,
возраст и училиште користен е t- тестот и еднонасочна АНОВА.
Резултати и дискусија
Во однос на првата хипотеза 1. Постојат разлики во
информираноста за Трговијата со луѓе помеѓу учениците,
направена е детална анализа на резултатите за секое од прашањата од
анкетниот прашалник.
Табела 1. Детална анализа на прашањето за општа
информираност за трговијата со луѓе-"Дали сте слушнале за
трговија со луѓе?"
Училишта
ОСМУ"
Д-р
Јован
Калаузи
"
СЗУ"Куз
ман
Шапкаре
в"
СОУ
Гимназ
ија
"Ј.Б.Ти
то"
СОУ
Гимназ
ија"Так
и
Даскало
"
СЕОУ"
Јане
Санданс
ки"
СОТУ"
Ѓорѓи
Наумов
"
Средно
музичко
Училиш
те
Вкупно/
процент
и
Неинфор-
мирани
ученици
1
15
0
2
1
2
4
25/4,8%
Информи
-рани
ученици
70
84
57
77
90
49
65
492/95,2
%
Вкупно 71 99 57 79 91 51 69 517/100
%
Процент
на
информи
раност
98,6%
84,8%
100%
97,5%
98,9%
96,1%
94.2%
Коментар: Од податоците се гледа дека постои висок процент на
информираност кај испитаниците во однос на самиот термин –
Информираноста кај учениците од средните училишта во Битола за ...
трговија со луѓе, но понатамошните анализи покажуваат дека ова не е
вистинското познавање бидејќи на прашањето бр. 6 Што за тебе
претставува трговијата со луѓе? само 2,1% од сите 517
испитаници точно знаеја да одговорат. Тоа покажува дека кај
учениците постои само информираност во однос на самиот термин
,,трговија со луѓе", но не и за суштинското значење на самиот термин.
Табела 2. Детална анализа на прашањето :
"Дали има разлика меѓу трговијата со луѓе и проституцијата и
доколку одговорот е да, која е разликата?"
Училишта
Одговор
ОСМУ"
Д-р
Јован
Калаузи
"
СЗУ"К
узман
Шапка
рев"
СОУ
Гимна
зија
"Ј.Б.Т
ито"
СОУ
Гимна
зија
"Таки
Даскал
о"
СЕОУ
"Јане
Санда
нски"
СОТУ
"Ѓорѓи
Наумо
в"
Средно
музичк
о
Учили
ште
Вкупно/
процент
и
Нема
разлика
38/53,5%
46/46,5
%
9/15,8
%
32/40,5
%
35/38,5
%
19/37,3
%
24/34,8
%
203/39,3
%
Има
разлика
21/39,6%
44/44,4
%
22/38,6
%
39/49,4
%
44/48,4
%
31/60,8
%
35/50,7
%
236/45,6
%
Има
разлика
со
понуден
точен
одговор
12/16,9%
9/9,1%
26/45,6
%
8/10,1
%
12/13,2
%
1/2%
10/14,5
%
78/15,1
%
Вкупно 71/100% 99/100
%
57/100
%
79/100
%
91/100
%
5/100%
1
69/100
%
517/100
%
Коментар: Податоците зборуваат дека испитаниците трговијата со
луѓе најчесто ја идентификуваат со сексуалната експлоатација, па
можеби и затоа не прават разлика меѓу трговијата со луѓе и
проституцијата.Ова говори дека испитаниците не се информирани за
останатите видови (форми) на трговијата со луѓе
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 63
Ѕала Бојкоска
64 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
Табела 3. Детална анализа на прашањето : "Дали можеш да
станеш жртва на трговија со луѓе?"
Училишта
Одговор
ОСМУ"
Д-р
Јован
Калаузи
"
СЗУ"Ку
зман
Шапкар
ев"
СОУ
Гимназ
ија
"Ј.Б.Ти
то"
СОУ
Гимназ
ија
"Таки
Даскало
"
СЕОУ"Ј
ане
Санданск
и"
СОТУ"
Ѓорѓи
Наумов
"
Средно
музичко
Учили
ште
Вкупно/
проценти
Не
10/14,1
%
25/25,3
%
4/7%
9/11,4%
4/4,4%
11/21,6
%
15/21,7
%
78/15,1%
Да
61/85,9
%
74/74,7
%
53/93%
70/88,6
%
87/95,6%
40/78,4
%
54/78,3
%
439/84,9
%
Вкупно 71/100% 99,100% 57/100% 79,100% 91,100% 51,100% 69,100% 517/100%
Коментар: Колку помалку се информирани за проблемот – трговијата
со луѓе, толку помалку се свесни дека можат да станат жртви на
трговија со луѓе, ова особено се забележува кај испитаниците од
СЗУ"Кузман Шапкарев"- каде е и најмалку знаат што претставува
трговијата со луѓе (85,9%) и најмалку сметаат дека можат да станат
жртви на трговијата (25, 3%).Тоа значи дека постои корелација на
информираноста со можноста да се стане жртва на трговијата со луѓе.
Табела 4. Детална анализа на прашањето : "Како можеш да се
заштитиш од трговија со луѓе?"
Училишта
Одговор
ОСМУ"
Д-р
Јован
Калаузи
"
СЗУ"Ку
зман
Шапкар
ев"
СОУ
Гимназ
ија
"Ј.Б.Ти
то"
СОУ
Гимназ
ија
"Таки
Даскало
"
СЕОУ"Ја
не
Санданск
и"
СОТУ"
Ѓорѓи
Наумов
"
Средно
Музичк
о
Учили
ште
Вкупно/
проценти
Нема
одговор
60/84,5
%
97/98%
34/59,6
%
70/88,6
%
86/94,5%
48/94,1
%
67/97,1
%
462/89,4
%
Има
одговор
11/15,5
%
2/2%
23/40,4
%
9/11,4%
5/5,5%
3/5,9%
2/2,9%
55/10,6%
Вкупно 71/100% 99,100% 57/100% 79,100% 91,100% 51,100% 69,100% 517/100%
Информираноста кај учениците од средните училишта во Битола за ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 65
Коментар: Од вкупниот број на испитаници 517 само 10,6% (55)
сметаат дека доволно знаат како можат да се заштитат себеси, а
останатите 89,4%(462) не знаат како да се заштитат, односно го
немаат потребното познавање, на што во наредниот период треба да
се посвети посебно внимание.
Во однос на втората хипотеза 2.1 Постои разлика во
информираноста за трговијта со луѓе во однос на полот на
испитаниците
Табела 5. Детална анализа на вкупниот скор за информираноста
на учениците во однос на полот
Пол N M SD Значајност
(p)
(p)
Машки 238 6,68 2,043
0,06
>0,05
Женски 279 7,01 1,945 >0,05
Вкупно
ученици
517
6,86
1,996
Од изложените податоци се гледа дека аритметичката средина
на вкупниот скор за информираноста за трговијата со луѓе кај
испитаниците од машки пол е помала во однос на испитаниците од
женски пол, но сепак таа разлика не е статистички значајна. Според
тоа би можеле да заклучиме дека се отфрла истражувачката
хипотеза 2.1 Постои разлика во информираноста за трговија со
луѓе во однос на полот на испитаниците, и се прифаќа нултата
хипотеза.
Истражувачката хипотеза 2.2 Постои разлика во информираноста
за трговија со луѓе во однос на возраста на испитаниците
( тестирана е преку резултатите во табела 10).
Ѕала Бојкоска
66 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
Табела 6. Детална анализа на вкупниот скор за информираноста
на учениците во однос на возраста
Значајност (p)
Возраст
N
M
SD
15 год.
16 год.
17 год.
18 год.
15 години
142
6,39
1,889
0.859
0,007**
0,000**
16 години
152
6,57
1,748
0.859
0,050*
0,000**
17 години
87
7,24
2,080
0,007*
*
0,050*
0,795
18-19
години
131
7,49
2,132
0,000*
*
0,000**
0,795
Вкупно
ученици
517
6,86
1,996
*- значајност на разликите на аритметичките средини на ниво 0.05
**- значајност на разликите на аритметичките средини на ниво 0.01
Од добиените резултати кои се изложени во тебела 6 може да
се забележи дека со возраста на учениците расте и информираноста за
трговијата со луѓе. Забележани се статистички значајни разлики во
однос на информираноста за Трговијата со луѓе и тоа меѓу :
- Испитаниците од 15 години наспроти испитаниците од 17
години (статистички значајна разлика на ниво 0,01).
- Испитаниците од 15 години наспроти испитаниците од 18
години (статистички значајна разлика на ниво 0,01).
- Испитаниците од 16 години наспроти испитаниците од 17
години (статистички значајна разлика на ниво 0,05).
Од ваквите резултати можеме да заклучиме дека делумно ја
прифаќаме истражувачката хипотеза: 2.2 Постои разлика во
информираноста за трговијата со луѓе во однос на возраста на
испитаниците. Делумно се отфрла бидејќи не постојат
статистички значајни разлики во информираноста за трговијата
со луѓе меѓу учениците од 15 и 16 години, како и меѓу учениците
од 17 и 18 години.
Информираноста кај учениците од средните училишта во Битола за ...
Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16 67
Генерален коментар
Од спроведеното истражување генерално може истакниме дека
информираноста за трговијата со луѓе меѓу учениците во повеќето
училишта не е на задоволително ниво, иако во поодделни прашања
дале позитивни (точни) одговори, но со подлабоки квалитативни
анализи на одговорите тие се нецелосни и недоволни за да вистински
ја препознаат трговијата со луѓе како проблем кој е присутен и кај
нас, и како тие можат да се заштитат.
Резиме
• Постои висок процент на информираност кај учениците во однос на самиот
термин – ,,трговија со луѓе”, но не го препознавааат суштинското значење на овој
термин;
• Трговијата со луѓе, најчесто, ја идентификуваат со сексуалната експлоатација;
• Учениците терминот ,,трговијата со луѓе” најчесто го идентификуваат со
сексуалната експлоатација и најголем број од испитаниците не прават разлика меѓу
трговијата со луѓе и проституција;
• Колку помалку се информирани за проблемот – трговија со луѓе, толку
помалку се свесни дека можат да станат жртви на трговијата со луѓе;
• Од вкупниот број испитаници 517 само 10,6%, односно 55 ученици сметаат
дека доволно знаат како можат да се заштитат себеси, а останатите 89,4%(462) не
знаат како да се заштитат, односно го немаат потребното познавање, на што во
наредниот период треба да се посвети посебно внимание;
• Постои разлика во информираноста за трговијата со луѓе во однос на возраста
на испитаниците, колку е поголема возраста на учениците расте и информираноста
за трговијата со луѓе;
• Најмала разлика во информираноста има меѓу испитаниците од 15 и 16 години
и испитаниците од 17 и 18 години.
Summary
-There is a high percentage of awareness among students regarding the term -,, human
trafficking, "but they don't recognize the essential meaning of this term;
-They most often identify the trafficking in human beings with the sexual
exploitation
-Pupils the term, human trafficking, usually identify with sexual exploitation and the
majority of respondents do not make a differnce between trafficking and prostitution
-The less they are informed about the problem - human trafficking, the less they are
aware that they could become victims of human trafficking
-Of the total 517 respondents only 10.6% or 55 students think they know enough
how they can protect themselves, and the remaining 89.4% (462) do not know how to
protect themselves or do not have the requisite knowledge, which we in the future should
pay particular attention
Ѕала Бојкоска
68 Прилози (Contributions) IX,2012, 15-16
-There is a difference in awareness of human trafficking in relation to the age of the
respondents, the greater age of the students the greater awareness of human trafficking
-The smallest difference in awareness is among respondents between 15 and 16 years
and respondents from 17 and 18 years.
Користена литература
1. Георгиевски,П.(1998), ,,Методологија на истражување на општествените
појави, воведен текст и избор на текстови за интерна употреба на студентите”,
Филозофски факултет, Скопје.
2. Извештј од анализа на резултатите од енкетниот и евалуативнито листа од
проектот ,, ,,Трговијата со луѓе е реалност може да ти се случи и тебе”, (2005)
Граѓанска иницијатива за еднакви можности СЕМПЕР,
3. Резултати од истражувањето за познавањето и сфаќањето на учениците за
проблемот на трговија со луѓе од проектот ,, Застани и размисли” 2006, Здружение
за помош и поддршка на деца под ризик , ,, За среќно детство”, Скопје.
4. Д-р Димитров Н. Бојкоска Ѕ. (2007), Извештај од емпириско истражувањет во
училиштата за проблемот ,, Трговија со луѓе”.
5. Општ приказ на проектот ,, Стоп на модерното ропство – трговија со жени”
(2004) , Граѓанска иницијатива за еднакви можности СЕМПЕР
6. Мијалковиќ. С, (2005), ,,Трговина људима”, Бео Синг , Београд; стр. 36
7. Суртис, Р. (2007), ,,Гласот на жртвите”, Институт за борба против трговија
со луѓе, Виена.
8. Surtees, R. (2008), ,,Re/integration of trafficked persons: how can our work be more
effective - Issues paper 1 , Trafficking Victims Reintegration Programme in Southeast
Europe (TVRP), King Baudouin Fondation and Nexus Institute to combat Human
Trafficking, Vienna.
9. Surtees, R. (2008), ,,Re/integration of trafficked persons: handling ,,difficult “ cases
2008 - Issues paper 2 , Trafficking Victims Reintegration Programme in Southeast Europe
(TVRP), ), King Baudouin Fondation and Nexus Institute to combat Human Trafficking,
Vienna.
10. Трајкова, С, В. и др. (2006), ,,Внатрешна трговија со луѓе во Р.М”, Здружение
за помош и поддршка на деца под ризик , ,,За среќно детство”, Скопје.
11. Трајкова, С, В. и др. (2004), ,,Психосоцијална поддршка на жени жртви на
трговија со луѓе”, Здружение за помош и поддршка и семејства под ризик ,, За
среќно детство”, Скопје.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 69
UDK/УДК 336.714:658.152.01
Ирена ЛЕКОСКА1
УЛОГАТА НА ИНВЕСТИЦИСКИТЕ БАНКИ ВО
АКТИВНОСТИТЕ НА ИНВЕСТИЦИСКИОТ
МЕНАЏМЕНТ2
Апстракт
Инвестициските банки како финансиски институции со комплексна
организациска структура, извршуваат цела палета функции и активности.
Предмет на проучување на овој труд е улогата на инвестициските банки во
управувањето со фондовите, односно етаблирањето на инвестицискиот
менаџмент како една од водечките активности на инвестициските банки.
Инвестицискиот менаџмент претставува еден од најатрактивните и
најдоходовни сегменти на индустријата за финансиски услуги.
Главна придобивка од инвестицискиот менаџмент како активност на
инвестициските банки претставува проширувањето на лепезата на
финансиски производи и услуги кои инвестициските банки ги нудат на
своите клиенти, а со тоа и зголемувањето на нивната конкурентност на
финансискиот пазар.
Клучни зборови: инвестициски банки, инвестициски менаџмент,
инвестициски фондови, хеџ фондови, финансиски пазар.
THE ROLE OF INVESTMENT BANKS IN
THE ACTIVITIES OF INVESTMENT MANAGEMENT
Abstract
Investment banks as a financial institutions with complex organizational
structure, performs a range of activities and functions. The main objective of
this paper is the role of investment banks in managing funds, or in other words,
the establishment of investment management as one of the main activities of
investment banks.
1 Магистер по економски науки, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“-Скопје,
Економски институт-Скопје, е-маил: ilekoska@yahoo.com, Пролетерски бригади бр.
43, 6330 Струга.
2 Извадок од магистерскиот труд „Инвестициско банкарство“, 10.03.2010 година,
Економски институт-Скопје.
Ирена Лекоска
Investment management, is one of the most attractive and segment which
collects the most income in the financial services industry.
The main benefit of investment management is expansion of the menu of
products and services that investment banks offer to clients, which improves their
competitive position in the financial market.
Key words: investment banks, investment management, investment funds, hedge
funds, financial market.
Вовед
нвестицискиот менаџмент претставува многу важен сегмент
на пазарите на капитал и прераснува во интегрален дел на
бизнисот на инвестициските банки. Целта на трудот е да го
прикаже инвестицискиот менаџмент како една од водечките
активности на инвестициските банки.
И
Во функција на постигнување на поставените цели,
концепциски трудот е осмислен во три дела. Во првиот дел се
анализира етаблирањето на инвестицискиот менаџмент и факторите
кои придонесле да се зголеми неговата улога на финансиските пазари.
Во вториот дел, главен акцент е ставен на инвестициските фондови
како вид на инвестициски менаџмент. И последниот, трет дел, ги
анализира предностите на инвестирањето во инвестициските
фондови.
1. Етаблирање на инвестицискиот менаџмент и улогата на
инвестициските банки во извршувањето на неговите активности
Неколку фактори придонеле за развојот на инвестицискиот
менаџмент и неговата зголемената улога на финансискиот пазар.
1) Инвестициските банки биле приморани да држат чекор со
конкуренцијата преку широка диверсификација на своите финансиски
производи. Со активностите на инвестицискиот менаџмент,
инвестициските банки го прошириле дијапазонот на производи и
услуги што ги нуделе на клиентите.
2) Активностите на инвестицискиот менаџмент со својот
релативно стабилен приход ги балансирале променливите приходи од
другите активности на инвестициското банкарство.
3) Инвестициските банки имаат способност за анализа на
хартиите од вредност и на финансиската состојба на компаниите кои
ги издаваат. Инвестицискиот менаџмент претставува одлична
70 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Улогата на инвестициските банки во активностите на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 71
можност нивното знаење и искуство да го префрлат и во друга
профитабилна активност.
4) Инвеститорите инвестираат поради различни причини, како
што се, заштеди за пензионерските денови, за образованието на
своите деца, за акумулирање на богатство и сл. Инвестирањето преку
инвестициските фондови е еден од многуте начини да се исполнат
овие инвестициски цели. Инвестициските менаџери ги собираат
парите од инвеститорите во т.н. ,,пулови" и ги инвестираат во
диверсифицирани портфолија на хартии од вредност. Оваа постапка
се нарекува индиректно инвестирање, и е спротивна на директното
инвестирање каде инвеститорите вложуваат директно без посредници
на пазарите на капитал.
5) Етаблирањето на новите канали на дистрибуција, како и
рапидниот развој на интернетот, исто така, придонесле за
експанзијата на инвестицискиот менаџмент, односно, инвестициските
фондови.
Инвестициските банки се ангажирани во активностите на
инвестицискиот менаџмент на поголем број различни начини. На
пример, тие можат да им нудат индивидуални услуги во сферата на
инвестицискиот менаџмент, на многу богатите клиенти, познати како
приватни банкарски услуги.
Некои инвестициски банки, исто така, избрале да одат
директно до општата инвеститорска публика преку воведување на
инвестициски фондови. Насочени или кон институционалниот пазар
или спрема малиот клиент, овие инвестициски фондови се
употребуваат како начин за мобилизирање средства на некоја група за
инвестициски менаџмент за сметка на нивните клиенти.
Конечно, вообичаено за инвестициските банки е да бидат
консултирани во поглед на инвестициските стратегии и можности,
дури и ако некој друг е фактички ангажиран да ја раководи
инвестициската програма.
Некои инвестициски банки влегле во бизнисот на
инвестицискиот менаџмент дури после долго двоумење и доцнење. На
страна на менаџментот постоел страв дека со влегувањето во овој
бизнис, инвестициските банки ќе ги отуѓат нивните традиционални
клиенти. Имено, најголемиот дел од она што инвестициските банки го
дистрибуираат претставува пазарен материјал за инвестициските
менаџери и другите финансиски институции. Според тоа, влезот на
Ирена Лекоска
72 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
инвестициските банки во инвестицискиот менаџмент би барал тие
директно да си конкурираат со нивните сопствени клиенти. Овие
клиенти би можеле да имаат сомненија дека инвестициските банки се
во ситуација да се здобијат со нефер конкурентска предност, чувајќи
ги за нивните филијали кои се занимаваат со инвестициски
менаџмент, најдобрите емисии на хартии од вредност или
трансферирајќи ги по пониски провизии, дури иако законот тоа го
забранува. Ова би значело клиентите да го напуштат бизнисот со
инвестициските банки.
Меѓутоа, настанатите услови на пазарот на инвестицискиот
менаџмент ја наметнале потребата, инвестициските банки и против
своја волја да мораат да навлезат во бизнисот на инвестицискиот
менаџмент. Невлегувањето во овој бизнис значело, исто така, губење
на клиенти, бидејќи ако инвестициската банка не била во можност на
клиентот да му пружи услуга од инвестицискиот менаџмент, тој би
ангажирал друга банка. Или уште поважно, многу од главните
инвестициски банки кои влегле во бизнисот на инвестицискиот
менаџмент имале производни услуги кои биле доволно атрактивни и
важни на пазарот, па клиентите едноставно морале да ги користат
нивните услуги без разлика што си конкурирале меѓу себе.
Инвестициските банки со цел да ги намалат сомневањата околу
можните малверзации и нефер конкуренција, почнале да подигаат т.н.
„кинески ѕидови“ меѓу потпишувањето хартии од вредност и
инвестицискиот менаџмент. На пример, вообичаено е кај
инвестицискиот менаџмент да постои политика, сите купувања или
продавања на хартии од вредност да бидат задолжително извршени
преку надворешен брокер или дилер. Оваа политика до некоја мера ја
ублажила можноста за малверзации на инвестициската банка. Сепак,
таа ја намалила едната од предностите, што инвестициските банки,
природно, би ја имале наспроти своите конкуренти. И покрај тоа,
клиентите на инвестициските банки очигледно веруваат дека овие
институции го имаат предимството да бидат најблиску до пазарите на
хартии од вредност и дека ќе ги употребат сите информации и
експертиза да постигнат супериорни инвестициски резултати.3
3 Петковски Михаил, „Финансиски пазари и институции“, Универзитет "Св. Кирил
и Методиј"-Економски факултет, Скопје, ноември, 2004, стр. 342.
Улогата на инвестициските банки во активностите на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 73
2. Инвестициските фондови како вид инвестициски
менаџмент
Инвестициската банка, како што веќе истакнавме, при
извршувањето на активностите на инвестицискиот менаџмент, често
се појавува како организатор и носител на инвестицискиот фонд.
Инвестициските фондови функционираат така што ги собираат
средствата од многу мали инвеститори кои имаат иста инвестициска
цел, продавајќи им акции, а употребувајќи ги приходите од акциите
да купат хартии од вредност.
Постојат четири основни вида инвестициски фондови: 1)
Фондови кои вложуваат во акции; 2) Фондови кои вложуваат во
обврзници; 3) Хибридни (мешани, балансирани); и 4) Фондови на
пазарот на пари. 4
Хибридните фондови вложуваат и во акции и во обврзници.
Карактеристично за фондовите на пазарот на пари е што
инвестираат во високо квалитетни, кусорочни инструменти
(комерцијални хартии од вредност, депозитни сертификати,
банкарски акцепти и кусорочни државни хартии од вредност) на
пазарот на пари, кои имаат мал ризик. Важна нивна карактеристика е
можноста на инвеститорите да пишуваат чекови и на тој начин да ги
повлекуваат средствата вложени во фондовите. Тие функционираат
како чековни депозити кои носат камата.
Инвестициските фондови се структурирани на три начини:
отворени инвестициски фондови, затворени инвестициски фондови и
инвестициски трастови. 5
1) Отворените инвестициски фондови се постојано спремни
да ги откупат старите издадени акции, по цена еднаква на
соодветниот дел од нивното портфолио, како и да продадат нови
акции на публиката. Цената на акциите на овие фондови е базирана
врз нејзината нето вредност на активата по една акција. Нето
вредноста по акција, се пресметува така што од пазарната вредност на
портфолиото се минусираат нејзините обврски и потоа се делат со
бројот на вкупните акции на фондот.
4 Mishkin S. Frederic, Eakins G. Stanley, "Financijska trzista i institucije", 2005, Mate
d.o.o. Zagreb, str. 584.
5 Петковски Михаил, „Финансиски пазари и институции“, Универзитет "Св. Кирил
и Методиј"-Економски факултет, Скопје, ноември, 2004, стр.328.
Ирена Лекоска
2) Затворените инвестициски фондови ги продаваат акциите
како која било друга корпорација, но, вообичаено не ги откупуваат
нивните акции. Акциите на затворените фондови се продаваат или на
берзите или на шалтерските пазари. Инвеститорите кои сакаат да
купат акции во овие фондови мораат да платат брокерска провизија во
времето на купувањето и повторно во времето на продажбата. Цената
на акцијата во затворениот фонд е детерминирана од нејзината понуда
и побарувачка. Пазарната цена на тие акции осцилира заедно со
вредноста на средствата на фондот. Меѓутоа, за разлика од отворените
фондови, цената на акциите може да биде пониска или повисока од
нето вредноста на средствата на фондот, што зависи од ликвидноста
на акциите, квалитетот на управата и сл. фактори. Отворените
фондови имаат предност пред затворените фондови заради
поголемата ликвидност на нивните акции кои во секој момент можат
да бидат откупени за разлика од акциите на затворените фондови.
3) Инвестициските трастови се слични на затворени
фондови по тоа што бројот на удели што тој ги издава е фиксен.
Вообичаено, инвестира во обврзници. Нема активно тргување со
обврзниците од портфолиото на трастот. Инвестициските трастовите
имаат фиксен датум на прекинување на постоењето, за разлика од
отворените и затворените фондовите. Сите трастови наплатуваат
продажни провизии, нивното постоење е карактеристично за Европа.
Хеџ-фондот е приватен инвестициски фонд кој применува
инвестициски стратегии што вклучуваат трансакции со различни
видови хартии од вредност на различни пазари. Овие фондови имаат
одредени карактеристики кои ги разликуваат од традиционалните
инвестициски фондови.
1) Овие инвестициски фондови имаат одреден минимален
износ на вложување;
2) Хеџ-фондовите можат да заземаат и кратка и долга позиција
во трансакциите, а можат да користат ливериџ и финансиски
деривати;
3) Овие фондови претставуваат посебен вид инвестициски
фондови, односно, тие ги акумулираат средствата на многу луѓе и ги
вложуваат во свое име;
4) Хеџ-фондовите извршуваат активности со валути, државни
хартии од вредност, деривати, трансакции со стока, како и активности
на преземање и спојување;
74 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Улогата на инвестициските банки во активностите на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 75
5) Некои од нив користат комплекс на компјутерски модели со
цел да извршуваат огромни опклади за движењата на финансискиот
пазар;
6) Уште една важна карактеристика на хеџ-фондовите е тоа
што, обично, бараат инвеститорите да ги вложат своите средства на
прилично долг период, неретко и по неколку години. Целта на оваа
одредба е овозможување маневарски простор на менаџерите на
фондовите при одбирањето на долгорочната стратегија.
Хеџ-фондовите обично се организирани како друштва со
ограничена одговорност. Постојат два вида партнери во хеџ-
фондовите: генерален партнер и лимитиран партнер. Генералниот
партнер претставува ентитет кој го формирал хеџ- фондот. Тој вложил
најголем износ на капитал и има улога на менаџер на фондот.
Генералниот партнер има слобода на избор на инвестициски
стратегии. Тој обично прима фиксна менаџерска провизија од 1% до
2% од активата, како и поттикнувачки хонорар. Другите инвеститори
кои вложуваат определен износ на капитал во фондот се нарекуваат
лимитирани партнери.6
Хеџ-фондовите при извршувањето на своите трансакции со
хартиите од вредност ги користат стратегиите за хеџирање, што им
овозможува способност подобро да управуваат со инвестицискиот
ризик. Меѓутоа, иако инвестициските фондови постигнале извонредно
брза експанзија која се должела, пред сî, на способноста за
управување со ризикот, таа не се одвивала без одделни проблеми.
Познат е примерот со тешкотиите на огромниот инвестициски фонд
Лонг Терм Кепитал Менаџмент (Long Term Capital Management), кој
имал негативно влијание врз финансискиот систем на САД. Накратко,
Лонг Терм Кепитал Менаџмент во тоа време ја базирал својата
стратегија врз очекувањето дека маргината во приносите меѓу
државните и корпоративните обврзници ќе се стесни. Поради тоа, тој
инвестирал во корпоративни обврзници. Токму тогаш, многу берзи во
светот забележале големи падови, така што инвеститорите почнале
панично да вложуваат во посигурни инструменти т.е. државни
обврзници. Како последица од тоа, пораснале цените на државните
обврзници, а паднале на корпоративните обврзници, а Лонг Терм
6 Liaw K. Thomas, "The Business of Investment Banking", A Comprehensive Overview,
Second Edition, John Wiley &Sons, Inc., 2006, str. 286-287.
Ирена Лекоска
76 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Кепитал Менаџмент се нашол пред неизбежна пропаст. Поуката од
овој случај била дека теоретските заклучоци треба да се применуваат,
но, истовремено земајќи ја предвид особената природа на
финансиските пазари.7
3. Предности на инвестирањето во инвестициски
фондови
Инвестирањето во инвестициски фондови има неколку
предности.
1) Со издавањето на акции во мали деноминации и купување
големи блокови хартии од вредност, инвестициските фондови ја
користат предноста на ниските брокерски провизии, поради големиот
обем на трансакции и купуваат диверсификувани портфолија на
хартии од вредност.
2) Инвеститорите купуваат акции од инвестициските фондови
затоа што тие овозможуваат ефтина можност за диверсификацијата на
портфолиото со купување на странски акции.
3) Значајна предност на инвестициските фондови е високо
стручниот и професионален менаџмент.
4) Постојат многу видови инвестициски фондови во кои може
да се вложува. Има илјадници инвестициски фондови од
конзервативни до агресивни и од секторски до глобални.
5) И конечно, инвестициските фондови се ликвидни.
Од осумдесеттите години, инвестициските фондови
забележуваат голем раст на вкупниот удел на акциите што ги држат
во своја сопственост. Таквата појава е резултат на огромниот развој на
пазарот за акции во текот на 1999 година, како и на појавата на
инвестициски фондови кои се специјализираат за должнички
инструменти (кои се појавуваат во седумдесеттите години). Пред 1970
година инвестициските фондови вложувале скоро исклучиво во
обични акции. Инвестициските фондови често нудат голем број
посебни инвестициски фондови. Таквата структура се нарекува
комплекс на фондови и се дефинира како група инвестициски
фондови под заедничка управа која се состои од еден или повеќе
видови различни фондови.
7 Неуспехот на Лонг Терм Кепитал Менаџмент е поопфатно опишан во книгата на
Liaw K. Thomas, „The Business of Investment Banking“, A Comprehensive Overview,
Second Edition, John Wiley &Sons, Inc., 2006, str. 285-286.
Улогата на инвестициските банки во активностите на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 77
Акциите на инвестициските фондовите се котираат по
продажни и куповни цени. Продажната цена е еднаква на нето
вредноста по акција, плус провизијата која фондот може да ја
наплати. На почетокот, влогот во поголемиот број инвестициски
фондови го продавале трговците (обично брокери) кои наплатувале
провизија. Тие фондови се нарекувале оптоварени фондови ,,load
funds". Денес, поголемиот број инвестициски фондови се вбројуваат
во т.н. неоптоварени фондови ,,no-load funds", односно, фондови што
го продаваат влогот директно на клиентите без наплаќање провизија.
Резиме
Од досегашната анализа на карактеристиките на инвестицискиот менаџмент
можеме да заклучиме дека, тој претставува многу важен сегмент на пазарите на
капитал и прераснува во интегрален дел од бизнисот на инвестициските банки.
Инвестицискиот менаџмент им овозможува експертиза за професионално
управување со парите на институциите и индивидуалците. Оваа индустрија
претставува важен извор на средства за компаниите, снабдувајќи ги со приватен
капитал за почнување со нови активности, со средства за реструктурирање на
компаниите, и заеднички фондови за јавните компании.
Инвестициската банка, при извршувањето на активностите на
инвестицискиот менаџмент, често се појавува како организатор и носител на
инвестицискиот фонд. Тие функционираат така што ги собираат средствата од
многу мали инвеститори кои имаат иста инвестициска цел, продавајќи им акции, а
употребувајќи ги приходите од акциите да купат хартии од вредност.
Инвестирањето во инвестициски фондови има неколку предности: овозможуваат
ефтина можност за диверсификацијата на портфолиото, нудат висока стручност и
професионален менаџмент и се ликвидни.
Инвестициските банки, исто така, нудат и услуги на застапување во
индустријата на хеџ-фондовите.
Summary
Investment management is an important segment of the capital markets and has
become an integral part of the investment banking business. It provides professional
money management expertise to institution and individuals. The industry is also an
important funding source for corporations, providing private equity for new startups,
buyout funds for corporate restructures, and mutual funds for public companies.
Investment banks often appears as an organizer and holder of a investment funds.
A investment funds is a professionally managed type of collective investment that pools
money from many investors to buy stocks, bonds, short-term money market instruments,
and/or other securities.
Investment funds have advantages compared to direct investing in individual
securities. These include: a diversified portfolio helps to reduce risk because losses from
the securities will be offset by gains in others; professional management, and the liquidity.
Investment banks also offer prime brokerage services to the hedge fund industry.
Ирена Лекоска
78 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
1. Liaw K. Thomas, „The Business of Investment Banking“, A Comprehensive
Overview, Second Edition, John Wiley &Sons, Inc., 2006.
2. Mishkin S. Frederic, Eakins G. Stanley, „Financijska trzista i institucije“, 2005,
Mate d.o.o. Zagreb.
3. Петковски Михаил, „Финансиски пазари и институции“, Универзитет "Св.
Кирил и Методиј"-Економски факултет, Скопје, ноември, 2004.
4. Fleuriet Michel, „Investment Banking Explained, An Insider's Guide to the
Industry“, Mc Graw Hill, 2008.
5. Hayes III, Samuel L., Hubbard, Philip M., „INVESTMENT BANKING“, A Tale
of Three Cities, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts, 1989.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 79
УДК 329 (497.7)
Соња ДИМИТРОВСКА1
ОСНОВНИ ОРГАНИЗАЦИСКИ ОБЛИЦИ НА
ПОЛИТИЧКИТЕ ПАРТИИ
Апстракт
Политичките партии како организации претставуваат посебни
социјални субјекти кои имаат своја внатрешна структура. Начинот на
кој се организирани политичките партии има непосредно влијание врз
односите меѓу членството и раководството и посредно врз
артикулирањето на потребите од општеството. Внатрешните
организациски облици со тоа влијаат врз степенот и карактерот на
демократскиот развој. Овој труд ги издвојува првите, основни облици
на организација на политичките партии, со осврт на политичките
партии во Р.Македонија.
Abstract
Political parties as organizations are a particular, social subjects which
have an internal structure. The organizational structure of political parties
has have an direct influence to the relationships between parties
membership and lidership and indirect influence regarding to articulation
of societal needs. It means that the interpartial organizational forms have
influence to the character and level of democratical development. This
article emphasis the first basic political parties organizational forms with a
short. context of political parties in R.Macedonia.
Вовед
о Република Македонија централно место и во политичките и
во општествените процеси заземаат политичките партии, како
и во секоја репрезентативна демократија. Издвојувањето на
облиците на организирање на политичките партии, од првите обиди
до денес, низ светските искуства, ќе отвори можност за натамошно
1 Магистер на политички науки, „Епинал” 62 Битола, sonja.dimitrovska@yahoo.com
В
Соња Димитровска
анализирање и сместување во светски рамки на состојбите во
Р.Македонија. Организациските облици на политичките партии
најчесто се идентификуваат како техничка форма на поврзување на
членството во партијата, кои овозможуваат низ заедничка акција
остварување на заедничките цели. Во суштина, станува збор за
основните облици на партиципација од членството на политичката
партија во донесувањето на одлуките за поставување на политичките
цели и усмерување во реализацијата на политичките акции.
Политичка партија без организациски облици не може да претставува
сериозна политичка сила и не е во состојба да влијае врз реалните
општествени збиднувања.
Основни облици на организирање
При дефинирањето на поимот облици на организирање на
политичките партии се користат термини и категории од областа на
менаџментот. Неопходно е разграничување на термините
организација, организациска структура и организациски облици, за
подобро разбирање.
Во пошироко значење, организирањето може да се замисли како
процес на изработување на организациска структура која претставува
уредување и создавање меѓусебен однос на компонентните делови.
Организациската структура има способност за стабилност и
континуитет кои и́ овозможуваат на организацијата да ги преживее
доаѓањата и заминувањата на поединците, и да ги координира
дејствувањата со околината. Организациските облици се основна
форма во која индивидуите и групите се обединуваат во остварување
на заедничките цели. Во нив членовите ги остваруваат правата и
обврските утврдени со статутите на партиите.
Најчесто организациската структура е територијално утврдена.
Основните облици се обединуваат во општински, реонски,
национални форми на организирање со што се утврдува и нивото на
организација во политичките партии.
Внатрешната организациона структура на политичките партии е
еден од критериумите според кои се врши типологијата на
политичките партии. Иако постоечките типологии датираат од
периодот на деветнаесеттиот и средината на дваесеттиот век, сепак и
денешните обиди на типологизација не го исклучуваат овај
критериум.
80 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Основни организациски облици на политичките партии
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 81
Од првите обиди на партиско организирање до денес, генерално
можат да се издвојат неколку облици, најчесто користени во
организационата партиска пракса. Тоа се׃ кокаси (одбори), бранчеви
(секции), ќелии и милиција.
1. Кокаси - одбори
Овој облик на организирање на политичките партии носи и други
називи: одбори, комитети, клики или котерии. Се состои од мал број
членови. Големината на кокасот зависи од големината на влијанието
врз водечките луѓе. Иако не е бројно голем, фактички е моќен. Бројот
не е пресуден за неговата моќ, туку квалитетот на неговите членови.
Активноста на кокасите е сезонска, од избори до избори, па затоа
остава впечаток на непостојана структура. Во периодите меѓу
изборите неговата активност е мала, се сведува на продолжување на
врските со мал број граѓани на територијата на кокасот. Минимална е
улогата на членството и формалната организациска структура.
Ваквиот начин на организирање се поврзува најчесто со елита-
моделот на организација. Во него кооптирале адвокати, доктори,
професори, влијателни трговци (Франција), партиски експерти (САД).
Кокасот е карактеристичен облик на организирање на десните
француски партии, северноевропските либерални и конзервативни
партии, како и двете најголеми партии во САД. Кокасите како
организациски облик претрпеле големи промени од своите зачетоци
до денес. Но, и денес опстојуваат во некои земји во Латинска
Америка, Африка и Централна и Источна Европа .
2. Бранч - секција
Бранчот како облик на внатрепартиско организирање се поврзува
со потребата од привлекување масовно членство во политичките
партии. Како основен облик првенствено бил прифатен во
социјалистичките и социјалдемократските партии. Подоцна бранч
системот бил прифаќан и од конзервативните и партиите во центарот.
Но, разликата меѓу нив е во реалното користење на организациската
форма.
Бранчот настојува да вовлече што поголем број членови и со тоа
да ја зголеми нивната вкупна моќ. Има тенденција во поголемите
градови да се мултиплицира и заснова на квартови, месни заедници.
Некои партии ја усвојуваат внатрешната поделба на бранчот на
помали организации на членови кои се затворени како одделенија и
Соња Димитровска
ограноци. Во Германија и Австрија тоа се блокови или куќни
одделенија, а во Француската социјалистичка партија -групи.
Бранчот е активен и после изборната кампања. На состаноците не
се дискутира само за изборите туку и за други политички прашања.
Често доаѓа партиски инструктор од центарот кој образложува
прашања околу проблемите за развојот на партијата или дава
информации од прва рака. Бранчот обезбедува усвојување на
изборната политика и политичко перманентно воспитување на
членовите, овозможувајќи вклучување на масите во политичкиот
живот. Тоа е причина што некои партии ги заменуваат кокасите со
вкрстување на бранчот и келијата за помасовно кооптирање во
организациската политичка структура.
Бранчот, како внатрепартиска структура, е во директен сооднос со
степенот на идеолошка кохерентност на членството, која доаѓа од
заедничката работа во остварувањето на принципите и идеите.
3. Ќелии
Додека кокасот и бранчот се распространети на одредена
територија, ќелијата за основа го има работното место на членот. Таа
ги обединува луѓето кои работат на исто работно место, фабрика,
администрација, продавница итн. Многу ретко ќелиите се формираат
на територијален принцип. Ќелијата како основен облик се појавила
во болшевичката партија, со цел да ги обедини сите членови на
партијата и создаде услови да се развиваат и делуваат како субјекти
на револуционерната преобразба на општеството. Класичната ќелија
има 15 – 20 членови, додека бранчот има од 100 до неколку илјади
членови. Ако ќелијата брои повеќе од 100 членови се смета дека не е
функционална, бидејќи во голема ќелија не може да се врши влијание
на секој член и секојдневно да се следи неговото ангажирање, а
принцип на ќелијата е секој ден да се знае кој што работи. А тоа значи
и воведувањето на голем број раководители со ќелиите е одличен
предуслов за бирократизација на организацијата, што искуството од
организирање во чисто ќелиски облик и го истакнува во преден план.
Како облик на организирање користена е и од тајните
организации, револуционерни, терористички итн. Малиот број
членови овозможува брзо информирање, лесна комуникација,
ефективност и ефикасност во спроведувањето на целите, цврста и
стабилна дисциплина и едноставен систем на контрола. Со тоа
82 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Основни организациски облици на политичките партии
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 83
ќелијата како основен облик на организирање на политичката партија
не е погодна за развој на внатрпартиската демократија.
4. Милиција
Како основен облик на организирање на политичките партии
милицијата е дискутабилна. Таа е усвоена како назив за елитните
членови на партијата, оние кои се слепо послушни, како верници.
Ваков третман милицијата добила под влијание на фашистичките
партии, првенствено националсоцијалистичката партија на Германија.
Но, милицијата како организациски облик, освен во фашистичките се
појавувала и се појавува и во други политички партии. На пример, во
комунистичките партии во некои европски земји после втората
светска војна постоел ваков облик на организација. Некои партии ја
основаат во воена ситуација или за воени цели како војна
организација која во мирнодопско време се распушта или се
преобразува во државна организација или се вклопува во државната
воена организација, во зависност од карактеристиките на целокупната
политичка состојба и клима.
Милицијата е така организирана за да создава изглед на вистинска
воена формација: униформи, оружје, знамиња, маршеви, паради,
редовни вежби. Во секојдневната политичка пракса се појавува како
инструмент за насилство во рацете на партиските форуми. Голема е
власта на партиските лидери над милицијата. Тие ја употребуваат и
против политичките противници и против сопствените непослушни
членови. Денес , во демократски развиените, па и оние во развој
земји, законската регулатива не дозволува формирање ваков тип на
организациски облик, но искуството покажува дека во кризни
моменти „од зад завеса" никнувале вакви формации, под назнака:
борба за човекови права, одбрана на татковината, одбрана на
територија итн. Денес милицијата, или какво и да е нејзиното
именување, не е основен организациски облик, туку само повремен,
кој во даден момент реализира активности, кои субјектите во
политичкиот процес не успеале да ги менаџираат на друг,
демократски начин. Самата тајност, како принцип во
функционирањето на милицијата (која денес носи различни називи),
не овозможува директен увид во организациската структура на овој
организациски облик. Во суштина, партиите кои се организирани во
ќелии како основен облик на партиска организираност склони се кон
формирање и на облици на милиција. Таа им помага на политичките
Соња Димитровска
лидери на кои им е директно одговорна, во остварување на
политиката, а со тоа отвора можност за диктаторски пристап,
директно нарушувајќи ги и суспензирајќи ги демократските
внатрепартиски процеси.
Мора да се нагласи дека чистите наведени облици на
организирање постоеле во почетните фази на инкорпорирање. Ни
ќелиите, ни бранчевите, ни кокасите не се веќе во изворна
организациска форма. Денес служат повеќе како теоретска основа за
натамошна анализа и класифицирање на организациската структура
на современите политички партии. Во реалноста сретнуваме
испреплетување на повеќе облици во еден, на пример елементи на
бранч во некои партии каде основен организациски облик е ќелијата.
Организациската структура на политичките партии денес е сложена.
Основни облици на организација на политичките партии во
Р.Македонија
Обемот на овај труд оневозможува детална и опширна анализа на
целокупниот политичко- партиски простор во Р. Македонија. Тоа е
причината поради која во овој труд се разгледани само политичките
партии кои партиципираат со најголем број претставници во
Собранието на РМ, како од македонскиот така и од албанскиот
политички блок. Тоа се ׃ ВМРО -ДПМНЕ; СДСМ; ДУИ и ДПА. Како
извори на податоци се користени Статутите на наведените политички
партии и информации достапни на нивните веб-страни.
Организациската структура на разгледуваните политички партии
е заснована врз територијален прицип. Основен територијален
организационен облик е месната организација . Во нејзин состав
влегуваат месни пододбори (СДСМ), подограноци (ДПА),
поткомитети (ВМРО-ДПМНЕ), месни Совети (ДУИ), доколку постои
потреба од нивно организирање. Тие се обединуваат во месни
организации, кои се основа на општинските организациски облици.
Во зависност од бројот на членството, формираат органи кои
раководат со организацискиот облик.
Во ДУИ, членовите на Месниот Совет , дебатираат за важни цели
и извршуваат одлуки од подграноците и општинските организации на
кои припаѓаат. Бираат претседател на Советот, потпретседател и
Надзорен Одбор. Доколку имаат повеќе од 50 члена, бираат и
Претседателство, секретар и благајник. Во ДПА, подограноците ја
84 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Основни организациски облици на политичките партии
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 85
обединуваат својата работа во општинските ограноци, кои имаат
советодавен карактер, без право на донесување одлуки. Во ВМРО-
ДПМНЕ , одлука за основање на подкомитети, како и именување и
разрешување на претседатели на подкомитетите врши Извршниот
Комитет, кој е централен, политичко-извршен орган. Во СДСМ,
основен облик на политичко дејствување е Месниот Одбор, кој од
своите членови бира Секретаријат од 4 до 8 члена и Претседател.
Доколку има потреба, се формираат и месни пододбори. Месните
Одбори, организираат демократски форуми-трибини на кои се
информира членството.
Разгледаната, формална внатрепартиска структура на
политичките партии во РМ, води до заклучок дека политичките
партии во РМакедонија се организираат територијално. Останува
прашање на идна анализа за останатите аспекти на постоење и развој
на внатрепартиската демократија.
Резиме
Облиците на организирање на политичките партии се индикатор
за нивниот начин на формирање на политиката, како и за карактерот
и степенот на демократија која ја спроведуваат.
Политичките партии за решавање на политичките проблеми
конструираат програми, прават приоритети на целите и бираат методи
на делување. Организацијата се развива во правец на максимално
искористување на човечкиот потенцијал. Кој организационен облик
го користат за тие цели е прашање на координација со структурата на
членството, територијалната распространетост и идеолошката
заснованост. Во Р. Македонија, политичките партии се организираат
територијално. Но, формирањето на првите облици до денес истите
форми добивале различно значење во различни средини и различно
време. Сепак, внатрепартиската структура е значаен критериум во
утврдувањето на местото на конкретна политичка партија во
изградбата на демократските начела во целина.
Summary
The political parties organizational forms are indicators of the parties
politics formation and character and level of usage the democracy.
Resolving the political problems, political parties construct the
programs, make the priority goals and choose the action methods. The
Соња Димитровска
86 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
organization is develop in the way of maximal human potentials use.
Which will a organizational form be use for that purposes is question of the
coordination membership structure, territorial widespread and ideological
party base. In RMacedonia, political parties have territorial organization.
For the recognition of first forms, the same forms have been recognized as
different mean in different environment and time. But, they are still the
most significant criterion to set measures to the concret political party stage
in the whole democratic principles building.
Користена литература
1. Berman Sheri, Lessons from Europe, Journal of democracy,
January 207, vol. 18,no.1
2. Gunther Richard, Larry Diamond, Species of Political Parties. A
New Typology, Party Politics, March 2003, vol. 9 no.2
3. Katz S.R., Mair P, Changing Models of Party Organization and
Party Democracy. The Emergence of the Cartel Party, Party
Politics, January 1995, 1, str: 5-28
4. McMenamin Jans, Schoenman Roger, Together forever?
Explaining Exclusivity in Party-Firm Relations, Political Studies,
2007, vol.55, str. 153-173
5. Ostrogorski M., Clarke F., Democracy and the Organization of
Political Parties, Vol.1, Macmillan, New York, 1922
6. Smiljkovic R., Organizacije i politika, Naucna knjiga, Beograd,
1985
7. Smith Rodney and Gauja Anika, Understanding party constitutions
as responses to specific challenges, Party Politics, November 2010,
vol..16, str. 755-775
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 87
УДК 005.511
Катерина КАРЕСКА1
ПЛАНИРАЊЕТО - ПРИМАРНА ФУНКЦИЈА НА
МЕНАЏМЕНТОТ ЗА ОСТВАРУВАЊЕ ЕФЕКТИВНО
И ЕФИКАСНО РАБОТЕЊЕ ВО ОРГАНИЗАЦИИТЕ
Апстракт
Поаѓајќи од основната дефиниција дека менмаџментот во секоја
организација претставува основен двигател за остварување
ефективност и ефикасност, секоја организација треба да се стреми,
преку своето работење, да ја постигне целта за своето постоење.
Планирањето е првата функција на менаџментот и тоа одлучува за
целите на организацијата, правците на акција што треба да се
преземат за остварување на тие цели и како да се алоцираат
расположливите ресурси за остварување на планираните активности.
Значи, колку подобро менаџерите планираат, толку подобро во
организацијата ќе се постигнува ефективност и ефикасност.
Клучни зборови: планирање, план, ефективност, ефикасност,
стратегија
Planning - a primary function of management for achieving
effective and efficient working in organizations
Abstract
Starting from the basic definition of management, that it is the major
driving force for achieving efficacy and efficiency, each organization
should strive towards the goal of its existence by means of its own work.
Planning is the first function of management and it makes the decisions
regarding the goals of the organization and the directions of actions that
should be taken in order to reach those goals, as well as to allocate
available resources for accomplishing the activities which were planned.
1 М-р Катерина Кареска, ул. „11 Октомври“, 57, Прилеп, e-mail:
katekareska@gmail.com
Катерина Кареска
88 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Hence, the better the managers make plans, the more efficacy and
efficiency the organization achieves.
Key words: planning, plan, efficiency, efficacy, strategy
Вовед
енаџментот на секоја организација има за задача да ги
користи расположливите ресурси на најдобар можен начин
за да се оставрат поставените цели, а со тоа и поголема
ефикасност и ефективност. Овде се поставува прашањето: како
менаџментот успева да го направи тоа? Одговорот е даден преку
основните менаџерски функции2: планирање, организирање, водење и
контрола. Во овој труд ќе се елаборира примарната функција на
менаџментот- планирањето. Преку планирањето се утврдува визијата,
мисијата и целите на организацијата, се формулираат стратегиите за
остварување на целите, се развиваат планови, нивна имплементација
и тн. Ефикасноста3, впрочем, претставува мерило за тоа колку добро
или колку продуктивно се користени ресурсите за остварување на
целите, додека пак ефективноста4 е мерило за соодветноста на целите
што менаџерите избрале да ги извршуваат за организацијата и
степенот до којшто таа ги остварува тие цели.
Поим за планирање
Планирањето претставува примарна функција на менаџментот.
Често се мисли дека планирањето е прва меѓу еднаквите функции на
менаџментот (лат. Primus inter pares). Секој процес на менаџментот
започнува со планирање кое може да се дефинира како процес на
поставување идни цели, претпоставки за околината во која треба да се
реализираат и изберат правците на акција, средствата и начините за
остварување на целите5. Тоа е системска активност што определува
2 R. E. Griffin, R. J. Ebert, „Business, Prentice Hall, Englewood Cliffs“, New Jersy, 1989,
стр. 103
3 Gareth R. Jones, Jenifer M. George, “Современ менаџмент”, Глобал комуникации,
2008, стр.6-7
4 Исто
5 Bahtijarevic- Siber, F., „Organizaciska teorija“, Informator, Zagreb, 1991, str. 231
М
Планирањето – примарна функција на менаџментот за остварување ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 89
кога, како и кој ќе изврши одделна работна активност. Всушност,
планирањето е процес што менаџерите го применуваат за да
идентификуваат и да изберат соодветни цели и правци на акција за
организацијата.6 Од друга страна, пак, планот претставува листа на
чекори и постапки за користење на времето и ресурсите за
остварување на определените цели. Планирањето треба да одговори
на шест основни прашања во однос на која било активност, и тоа:
• што треба да се направи;
• кога е рокот;
• кога ќе се направи;
• кој ќе биде одговорен за тоа;
• како ќе се направи;
• колку време, енергија и ресурси се потребни за да се постигне
целта?
Како заклучок на претходните елаборации, може да се каже дека
менаџерите се тие кои планиираат, односно тие ги прават плановите.
Преземањето акции, без претходно направен план, е сосема погрешен
чекор. За да ја извршат функцијата на планирање менаџерите
утврдуваат каде се наоѓа организацијата во моментот и каде сакаат да
биде, односно тие донесуваат одлуки за тоа како организацијата да
дојде до посакуваната состојба. Планирањето означува формулирање
на целите, деловната политика и плановите врз претходно
предвидување на факторите и исходот на планираната акција7. Преку
плановите се извршува функцијата на планирање, односно се
преземаат чекори за спроведување на планот. Организацискиот план
резултира од планирањето и тој ги инкорпорира целите на
организацијата и стратегиите што ќе се имплементираат за
остварување на тие цели. Оттука, стратегиите претставуваат плански
акции за насочување на организациите кон остварување на мисијата и
целите.8 Постојат три чекора во планирањето, а тие се9:
6 A. Chandler, „Strategy and Structure: Chapters in the history of the American
Enterprise“ (Cambridge, MA: MIT Press, 1962)
7 Шуклев, Бобек и Дракулевски, Љубомир, „Стратегиски менаџмент“, Економски
факултет, второ, изменето и проширено издание, Скопје, 2001, стр.28-29
8 Шуклев, Бобек и Дракулевски, Љубомир, „Стратегиски менаџмент“, оп. цит., стр.
10
9 Gareth R. Jones, Jenifer M. George, “Современ менаџмент”, оп. цит., стр.297-300
Катерина Кареска
1. определување на мисијата и целите на организацијата
(дефинирање на бизнисот и поставување на главните цели),
2. формулирање на стратегијата (анализа на тековната
ситуација и развивање стратегии),
3. имплементирање на стратегијата (алоцирање на ресурсите
и одговорностите за остварување на целите).
Поконкретно, процесот на планирање е прикажан преку неговите
фази што се објаснети натаму во текстот
1. Систематски приод што во себе инкорпорира:
• поставување на целите;
• правење напори за преземање активности;
• фокусирање на менаџментот кон оставрување на целите;
• поставените цели треба да бидат јасни, недвосмислени,
конкретни и прецизни за да можат активностите да бидат
ефективни;
• поставување квантитативни перформанси на извршителите на
активностите; и
• поставување на квалитативни перформанси на извршителите
на активностите; а
• поставените цели треба да бидат прифатливи, практичи и
остварливи;
2. Избор на алтернатива и тек на акција, што опфаќа:
• расположливост на голем број алтернативи;
• оценка на алтернативите преку нивните предности и
недостатоци;
• објективно и научно разгледување на алтернативите;
• избор на соодветна алтернатива;
3. Формулирање на основниот план како:
• примарна формулација на планот;
• секундарните планови произлегуваат од основниот план;
• секундарните планови вклучуваат детални политики, правила,
програми, буџети и тн. ;
• тие укажуваат на временскиот распоред и редоследот на
остварување на задачите;
4. Максимална соработка, што подразбира:
• веќе утврдените планови бараат голема соработка и високи
интерперсонални односи;
90 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Планирањето – примарна функција на менаџментот за остварување ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 91
• подредените треба да учествуваат во процесот на донесување
одлуки;
• високата мотивираност на сите нивоа овозможува сите
вработени во организацијата да бидат целосно посветени кон
спроведувањето на плановите;
5. Имплементација и следење плановите, односно:
• по веќе избраните поединечни акции, следува спроведување на
плановите;
• спроведените планови се оценуваат преку нивната ефикасност;
• се воспоставува процесот на повратна информација;
• се вршат ефентуални корекции на плановите, доколку постајат
одделни отстапувања или девијации;
• се воспоставува релација (врска) меѓу менаџерските финкции-
планирање и контрола;
• паралелната контрола на плановите овозможува целосна
претстава за тоа во кои насоки се движи организацијата.
Видови планирање
Неоспорен е фактот дека планирањето влијае врз развојот и
работењето на организациите. Секоја организација треба да го
вклучува планирањето во сите нивоа на менаџментот, сé со цел
донесување квалитетна стратегија. Според тоа постои:
- оперативно планирање,
- тактичко планирање ,
- стратегиско планирање и
- контингентно (повеќеваријантно) планирање.
Оперативното планирање овозможува остварување на поставените
оперативни цели од страна на секторите, работните групи и
поединците. Овие оперативни цели се прецизни и мерливи. Оттука,
оперативните планови произлегуваат од менаџментот, како поддршка
на тактичките планови. Оперативните планови можат да бидат
еднократни или да се остваруваат континуирано со генералниот план.
Еднократните планови се однесуваат на активностите што не се
повторуваат повеќепати, ами само еднаш, и тоа доколку станува збор
за некоја еднократна специфична појава. Од друга страна, пак,
континуираните палнови се користат во подолг временски период (на
пример, од една година), додека не бидат проследени со ревизија и
ажурирања. Битно е да се напомене дека од менаџментот
Катерина Кареска
92 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
произлегуваат политиките за донесување важни одлуки, дефинирање
на процесите од едно ниво на друго, донесување правила за работење
и тн.
Тактичките планови се однесуваат на работењето на подредените
едници во составот на секторите на секое ниво на менаџментот.
Тактиките можат да се дефинираат како методи, постапки и средства
за да се спроведат стратегиите за остварување на целите. Тактичките
планови се користат за остварување на краткорочните цели.
Менаџерите од средното ниво се должни да преземат широки
стратегиски планови и, истовремено, да определат конкретни
тактички акции.
Стратегиското планирање е проактивен процес на формулирање
долгорочни цели, политики и планови во предвиденото окружување10.
Или, поточно, стратегиското планирање е формулирање долгорочни
планови за ефективно управување со можностите и ограничувањата
од окружувањето во функција на предностите и слабостите на
деловниот потфат11. Стратегиските планови се долгорочни планови за
две, три, пет, па и повеќе години, односно тоа се планови со коишто
организацијата сака да го постигне определеното ниво (т.е. таму каде
што во иднина сака да се види). Тие бараат ангажирање од сите нивоа
на менаџментот.
Највисокото ниво на менаџментот поставува генерална цел,
развивагенерална стратегија што се однесува за целата организација,
додека, пониските нивоа, пак, развиваат компатибилни цели и
планови за нивно остварување. Стратегискиот план на топ
менаџментот претставува рамка, а воедно ги поставува димензиите на
пониските нивоа на планирање.
Контингентното планирање се однесува на промените што можат да
се случат во иднина. Имено, станува збор за планирање што
овозможува да се создадат повеќе варијанти на планови за различни
ситуации во иднина12.Контингентните планови, како производ на
контингентното планирање, му овозможуваат на менаџментот во
10 Шуклев, Бобек, „Менаџмент на малиот бизнис“, четврто издание, Економски
факултет, Скопје,2006, стр.190
11 Donald f. Kuratko, Richard M. Hodgetts, „erpreneurship- A contemporary approach, 5th
ed., Harcourt College Publishers, Fort Worth, 2001, p.468“
12 Masic, Branislav i dr., „Menadzment- principi, koncepti I procesi“,Univerzitet
Singidunum, cetvrto izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2010, str. 131-132
Планирањето – примарна функција на менаџментот за остварување ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 93
организациите да има флексибилен и брз одговор на промените на
критичните фактори што влијаат врз организацијата. Многу битно е
да се процени веројатноста дали определена ситуација ќе се оствари
или не.
Предности на планирањето
Секоја активност на менаџментот започнува со планирање.
Планирањето му овозможува на менаџментот да создаде и креира
соодветни планови, да избери најдобри алтернативни стратегии што
ќе кореспондираат со поставените цели. Токму затоа со планирањето
се постигнуваат следниве предности:
1. тоа е прва менаџмент функција што е насочена кон
остварување на поставените цели,
- започнува со определување на целите,
- ја истакнува потребата од различните активности,
- целите ги дефинира прецизно и јасно,
- ги фокусира вработените кон остварување на целите,
- претставува водич на секоја организација,
- овозможува принцип на рационалност во организацијата;
2. планирањето ја минимизира несигурноста
- ја елиминира неизвесноста, т.е ја сведува на минимум,
- ги минимизира ризиците во работењето,
- предвидува идни случувања;
3. планирањето ја олеснува координацијата и
-претставува основа за дефинирање на генералните планови на
организацијата,
- сите активности ги насочува кон генералната цел,
- ја зголемува интеграцијата меѓу секторите и одделенијата;
4. планирањето го подобрува моралот, т.е.
-создава работна атмосфера и дисциплина во организацијата
-вработените го усогласуваат своето однесување со
организациската култура
-ги мотивира вработените за најефкасно извршување на
задачите;
5. планирањето ја зголемува ефективноста и ефикасноста, односно
-овозможува ефективно и ефикасно остварување на задачите,
- овозможува оптимално користење на ресурсите;
6. планирањето ја олеснува контролата и
Катерина Кареска
-обезбедува основа за контрола,
-не може да се замисли ефикасен систем на контрола без
постоење на смислени планови,
-обезбедува однапред определени цели што се споредуваат со
реалните перформанси,
-планирањто и контролата се во нераскинлива меѓусебна
корелација;
7. планирањто обезбедува конкурентска предност и
-овозможува промена на методите на работа, но и варирања до
определен степен, што овозможуваат конкурентска предност,
-проследено е со прогнозирање што овозможува проценка на
конкурентските активности и соочување со идните предизвици,
-води кон најдобро искористување на ресурсите, при што се
овозможува подобар квалитет, а имплицира поголема конкурентност
во однос на другите организации;
8. планирањето ја поттикнува иновативноста, па
-менаџментот има можност да сугерира начини за подобрување
на перформансите,
-претставува основа за донесување одлуки што вклучуваат
креативност, а сето тоа води до иновација.
Недостатоци на планирањето
Како и секоја друга функција и планирањето, се разбира, има свои
недостатоци, меѓу кои се:
1. ригидност што
- подразбира претходно утврдување на политики, процедури и
програми и нивна доследност,
- нема простор за индивидуална слобода,
- не дозволува индивидуално експериментирање;
2. несоодветно планирање
- може да се случи кога плановите имаат индивидуални цели, а
да не бидат опфатени целите на организацијата,
- плановите може да не одговараат на поставените генерални
цели,
- може да се јави пристрасност при реализацијата на одделните
планови;
3. време, што подразбира дека
94 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Планирањето – примарна функција на менаџментот за остварување ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 95
- некогаш е потребно многу време за да се соберат определени
информации за подготовка на планирањето,
- во одделни ситуации организацијата треба да донесува брзи
одлуки и да спроведува планови што можеби не кореспондираат
со конкретната ситуација;
4. веројатност, т.е.
- планирањето се заснова на предвидување,
- проценките можат да бидат погрешни поради неизвесноста
на иднината,
- секоја промена на факторите од окружувањето предизвикува
и промена на плановите,
- плановите не секогаш ги одразуваат реалните ситуации,
- при реализација на плановите секогаш треба да постои
определена резерва;
5. сигурност што упатува на тоа дека
- може да се предизвика лажно чувство на сигурност за
иднината,
- постојано треба да се следат промените од окружувањето,
- ненавремени акции;
6. ресурси, т.е.
- за собирање, анализа и евалуација на одделни информации
понекогаш се потребни многу време, напор и пари...(ресурси).
Резиме
Планирањето, како примарна функција на менаџментот има
значајна улога за секоја организација. Имено, планирањето
обезбедува стабилност, определена сигурност, ефикасност и
насочување на сите напори кон остварување на определените
цели. Значи, доколку нема планирање организацијата ќе се соочи
со нарушување, конфузија, несигурност, а сето тоа ќе придонесе за
неефикасно и неефективно работење. Менаџментот го дефинира
планирањето како предуслов за ефикасно работење. Преку
планирањето и спроведувањето на плановите со соодветни
стратегии, менаџментот успева да се соочи до извесна мера со
конкуренцијата, и на тој начин, да оствари ефективно и ефикасно
работење. Планирањето не може да ги реши сите проблеми на
менаџментот, но општоприфатено е дека со добар план половина
од работата е завршена.
Катерина Кареска
96 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Summary
Planning, as a primary function of management, has an important role
in every organization. Namely, planning provides stability, a certain
level of safety, efficacy and directing all efforts towards accomplishing
the previously set goals. This means that in the absence if planning, the
organization will face disruption, confusion and insecurity, which will
all lead to inefficient and ineffective working. Management defines
planning as a condition for efficient working. Through planning and
accomplishing plans with the appropriate strategies, the management
will succeed in dealing with competition to a certain degree and thus to
achieve efficacy. Planning cannot solve all managing problems, but it is
commonly accepted that with a good plan, half of the work is done.
Користена литература
1. A. Chandler, „Strategy and Structure: Chapters in the history of the
American Enterprise“, (Cambridge, MA: MIT Press, 1962)
2. Bahtijarevic- Siber, F., „Organizaciska teorija“, Informator, Zagreb, 1991
3. Donald f. Kuratko, Richard M. Hodgetts, „erpreneurship- A
contemporary approach, 5th ed., Harcourt College Publishers, Fort Worth,
2001
4. Gareth R. Jones, Jenifer M. George, “Современ менаџмент”, Глобал
комуникации, 2008
5. Masic, Branislav i dr., „Menadzment- principi, koncepti I
procesi“,Univerzitet Singidunum, cetvrto izmenjeno i dopunjeno izdanje,
Beograd, 2010
6. R. E. Griffin, R. J. Ebert, „Business, Prentice Hall, Englewood Cliffs“,
New Jersy, 1989
7. Шуклев, Бобек и Дракулевски, Љубомир, „Стратегиски менаџмент“,
Економски факултет, второ, изменето и проширено издание, Скопје,
2001
8. Шуклев, Бобек, „Менаџмент на малиот бизнис“, Економски
факултет, четврто издание, Скопје,2006
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-1697 97
УДК 341.171 (4-672 EU)
Роберт КАЛАЈЏИЕВСКИ1
ФРОНТЕКС - ЕВРОПСКА АГЕНЦИЈА ЗА
МЕНАЏИРАЊЕ НА ОПЕРАТИВНАТА ОБРАБОТКА
НА НАДВОРЕШНИТЕ ГРАНИЦИ НА ЗЕМЈИТЕ
ЧЛЕНКИ НА ЕУ2
Апстракт
Главната цел за основањето на ФРОНТЕКС3 претставува
координацијата на интелегенцијата, и оперативната соработка на
ниво на Европската Унија за зајакнувањена безбедноста на
надворешните граници. Седиштето на ФРОНТЕКС се наоѓа во
Варшава, Полскаи како организација еактивна од 3 октомври 2005
година. Активностите на ФРОНТЕКС се одредени врз основа на
политиката која ја спроведува Европската Унија во погледна
интегрираното гранично управување, и е насочена кон следните
активности: оперативните мерки и соработката со трети земји;
оперативната гранична безбедност и соработката сососедните трети
земји; граничните проверки и граничниот надзор на надворешните
граници и граничнатабезбедност во врска со мерките кои се
преземаат во земјите членки.
FRONTEX - European Agency for the management of
operational processing external borders of EU Member
States
Abstract
The main purpose of the establishment of FRONTEX is the
coordination of intelligence and operational cooperation at EU level to
1Магистер по правни науки од областа на кривичното право и криминологијата,
вработен во МВР с.Долно Дупени – Ресен е-маил: robertdd@t-home.mk
2Извадок од магистерската теза “Интегрираното гранично управување во
функција на сузбивање на новите форми на криминалитет”, 2011 година ,Скопје
3 Европска агенција за менаџирање на оперативната соработка на надворешните
граници на земјите членки на Европската Унија
Роберт Калајџиевски
strengthen security at external borders. FRONTEX headquarters is
located in Warsaw, Poland, and as an organization has been active since
October 3, 2005. The activities of FRONTEX are based on certain
policies implemented by the European Union in terms of integrated
border management, and is directed towards the following activities:
operational measures and cooperation with third countries; operational
border security cooperation with neighboring third countries, border
checks and border surveillance of external borders and border security in
connection with measures taken in Member States.
В
мајќи го предвид Договорот за основање на Европската
Заедница, особено членовите 62(2)(а) и 66 и мислењето на
Европскиот парламент,Советот на ЕУ нна 26 октомври 2004
година донесе одлука за формирање Европска агенција за
менаџирање на оперативната соработка на надворешните
граници на земјите членки на Европската Унија - ФРОНТЕКС.
И
овед
Политиката на заедницата во делот на надворешните граници
на ЕУ има цел да го интегрира менаџментот кој ке осигура
унифицирано и високо ниво на контролата и надзорот што е
неопходна причина за слободно движење на лица во рамките на ЕУ
и основна компонента од областа на слободата , безбедноста и
правдата. Поради тоа, се предвидува воспоставување на заеднички
правила за стандардите и процедурите за контрола на надворешните
граници.
Земајки ги предвид искуствата на заедничката единица за
надворешните граници која дејствува во рамките на Советот, треба
да биде основано специјализирано експертско тело со задача за
подобрување на координацијата на оперативната соработка меѓу
земјите членки во областа на менаџментот на надворешните граници
во форма на Европска агенција за менаџмент на оперативната
соработка на надворешните граници на земјите членки на ЕУ.
Ефективната контрола и надзорот на надворешните граници
преставува прашање од најголема важност за земјите членки, без
разлика на нивната географска местоположба.Согласно со тоа
постои потреба од промовирање на солидарноста меѓу земјите
членки во делот на менаџменттот на надворешните граници.
Основањето на Европската агенција која ке им помага на
земјите членки во спроведувањето на оперативните аспекти од
менаџментот нанадворешните граници, вклучувајќи и враќање на
98 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
ФРОНТЕКС – Европска агенција за менаџирање на оперативната ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 99
државјани од трети земји со незаконски престој во земјите членки,
што преставува важен чекор во ова насока.
ЗАДАЧИ НА АГЕНЦИЈАТА, ЗАЕДНИЧКИ ОПЕРАЦИИ И
ПИЛОТ-ПРОЕКТИ НА НАДВОРЕШНИТЕ ГРАНИЦИ
Агенцијата ги врши следните задачи:
- Координација и оперативна соработка меѓу земјите членки во
областа на менаџмент на надворешните граници;
- Помош на земјите членки за обука на националните гранични
службеници, вклучувајки и организирање на заеднички
тренинг-стандарди;
- Вршење анализа на ризикот;
- Продолжување на развојот на истражувањата за контролата и
надзорот на наворешните граници;
- Помош на земјите членки во околности кои бараат
зголемнена техника и оперативна помош на надворешните
граници;
- Обезбедување неопходна помош на земјите членки во
организирање заеднички операции за враќање;
Без влијание врз надлежностите на Европската агенција,
земјите членки може да ја продолжат соработката на оперативно
ниво со други земји членки и/или трети земји на надворешните
граници, кога таквата соработка ја надополнува активноста на
Агенцијата.Исто така, земјите членки ќе се воздржат од секаква
активност која би го загрозила функционирањето на Агенцијата или
исполнувањето на нејзините цели. Земјите членки ќе ја
информираат Агенцијата за овие оперативни прашања на
надворешните границинадвор од рамките на Агенцијата.
Агенцијата ги евалуира, ги одобрува и координира
предлозите за заеднички операции и пилот-проекти од земјите
членки, може самата или во договор со засегнатите земји членки да
започне иницијативи за заеднички операции и пилот-проекти во
соработка со земјите членки.
Таа може, исто така, да ја стави на располагање техничката
опрема на земјите членки кои учествуваат во заедничките операции
и пилот-проекти.
Агенцијата може да оперира преку своите специјализирани
ограноци заради практична организација на заедничките операции и
пилот проекти.
Роберт Калајџиевски
100 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Агенцијата ги евалуира резултатите од заедничките операции и
пилот проекти и прави сеопфатна компаративна анализа на тие
резултати од аспектна зацврстување на квалитетот, кохерентноста и
ефикасноста на идните операции и проекти кои ќе бидат вклучени
во нејзиниот генерален извештај.
СОРАБОТКА СО ЕВРОПОЛ И ДРУГИТЕ
МЕЃУНАРОДНИ ОРГАНИЗАЦИИ
Агенцијата може да соработува со Европол и со меѓународните
организации надлежни за прашања покриени со ова регулатива во
рамките на работните договори склучени со тие органи во
согласност со релевантните одредби на Договорот и одредбите за
надлежност на тие органи.
За прашањата кои се во рамките нанејзините активности и до
онаа мера која е потребна за исполнување на своите задачи,
Агенцијата ќе ја олесни оперативната соработка меѓу земјите членки
и трети земји во рамките на политиката за надворешни односи на
Европската Унија.
Агенцијата може да соработува со органите на трети земји
надлежни за прашањата наведени во оваа регулатива во рамките на
работните договори склучени со тие органи, во согласност со
релевантните одредби на Договорот.
Агенцијата е орган на заедницата и има правен карактер и во
секоја земја членка Агенцијата го ужива најголемиот можен правен
капацитет доделен на правни лица согласно со нивните
закони.Може, поконкретно, да се здобие или да се ослободи од
движен и недвижен имот, аможе да биде и страна во законски
постапки.Агенцијата е независна во поглед на техничките прашања.
Агенцијата е претставувана од извршен директор, додека
седиштето на агенцијата се наоѓа во Варшава, во Полска
Управниот одбор на Агенцијата прави проценка на потребата
и ќе донесе одлука за формирање специјализирани гранки во земјите
членки, како резултат на нивната согласност,имајќи предвид дека
соодветен приоритет треба да се даде на оперативните центри и
центрите за обука кои се веќе формирани и специјализирани во
различни аспекти на контролата и надзор на соодветните копнени и
водени граници.
Специјализираните гранки на агенцијата развиваат најдобри
пракси во поглед на посебните видови надворешни граници за кои
ФРОНТЕКС – Европска агенција за менаџирање на оперативната ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 101
се одговорни.Агенцијата овозможува кохерентност и
униформираност на најдобри пракси.
РАБОТЕН ДОГОВОР ЗА ВОСПОСТАВУВАЊЕ
ОПЕРАТИВНА СОРАБОТКА МЕЃУ ФРОНТЕКС И
МИНИСТЕРСТВОТО ЗА ВНАТРЕШНИ РАБОТИ НА
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Имајќи ја предвид Регулативата4 на ФРОНТЕКС,особено
член 14 а повикувајќи се на одлуката на Управниот одбор на
ФРОНТЕКС од 22 февруари 2007 година, за воспоставување на
работен договор со органите на Република Македонија надлежни за
прашањата опфатени со целите и задачите на ФРОНТЕКС согласно
ФРОНТЕКС регулативата,
Врз основа на нивната амбиција да го промовираат развојот
на поширока соработка која би довела до подготвеност за
неограничена оперативна соработка согласно ФРОНТЕКС
регулативата од датумот на пристапување на Република Македонија
во Европската Унија, ФРОНТЕКС и Министерството за внатрешни
работи на Република Македонија се договорија за воспоставување
оперативна соработка врз основа на следните начела, цели,
организација и содржина на таквата соработка.
ФРОНТЕКС и Министерството за внатрешни работи
истакнуваат дека планираната соработка ќе се развива постепено.
Целта е да се работи кон постигнување одржливо партнерство како
и борба против илегалната миграција ипрекуграничниот
криминал поврзан со неа, преку средствата за гранична
контрола, како и зацврстување на безбедноста на границите
меѓу земјите членки на ЕУ и РМ.
Развивањето добри односи и заедничка доверба меѓу
органите за гранична контрола на границите меѓу земјите членки на
ЕУ и РМ е од особена важност.
Соработката треба да ги внеси мерките преземени од
ФРОНТЕКС и надлежните органи на РМ во нивните заеднички
напори за исполнување на релевантните цели и задачи.
ФРОНТЕКС и МВР настојуваат да воспостават и да одржат
структуиран дијалог за оперативната соработка меѓу извршниот
4Регулатива на Советот бр.2007/2004 од 26 октомври 2004 година за
воспоставување Европска агенција за управување на оперативната соработка на
надворешните граници на земјите членки на Европската Унија (“сл.весник L”
349,25.11.2004 година стр.1) со последните измени.
Роберт Калајџиевски
102 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
директор на ФРОНТЕКС и помошник-директорот за гранични
работи и миграција во Бирото за јавна безбедност на
Мнинистерството за внатрешни работи каде ФРОНТЕКС и МВР ке
назначат контакт-лица за спроведување на договорот.
Кога е неопходно, може да се формираат експертски работни
групи од аспект на разгледување на специфични прашања и
изготвување на соодветни препораки.
Согласно член 4 од регулативата, ФРОНТЕКС и МВР
планираат да разменуваат информации меѓу Единицата за анализа
на ризик на ФРОНТЕКС и Секторот за гранични работи и
миграција. Ограничувањата во ова размена на информации ке
бидат оправдани единствено поради правни или оператвни причини.
Секторот за гранични работи и миграција назначува
национално контакт лице во областа за анализа на ризикот кое ке
учествува како набљудувач на релевантните сесии на состаноците
на мрежата за анализа на ризикот на ФРОНТЕКС .
ФРОНТЕКС може да му обезбеди на Секторот за гранични
работи и миграција релевантни аналитички произоди.За пристапот
до анализата на ризикот направена по мерка на ФРОНТЕКС или до
други информации за анализа на ризикот, ке се одлучуваво секој
поединечен случај од страна на извршниот директор на
ФРОНТЕКС.
Согласно член 5 од регулативата на ФРОНТЕКС, соработката
во делот на обуката може да се реализира со одлука од Извршниот
директор на ФРОНТЕКС во секој поединечен случај.
ФРОНТЕКС може да покани претставници од Секторот за
гранични работи и миграција од МВР да учествуваат во заеднички
операции како набљудувачи за што ке одлучи извршниот директор
на ФРОНТЕКС во секој поединечен случај.Учеството во заеднички
операции може да се реализира единствено по договор на земјата,
домакин членка на ЕУ.
Согласно договорот со земјата домакин членка на ЕУ,
заедничките операции координирани од ФРОНТЕКС на границите
меѓу земјите членки и РМ треба да се реализираат во тесна
соработка и со учество на Секторот за гранични работи и
миграција.Ограничувањата во ова кординација ке бидат оправдани
единствено поради правни или оперативни причини.Секторот за
гранични работи и миграција може да назначува национални
полициски службеници за гранични работи во контакт канцелариите
поставени на надворешните граници на земјите членки на ЕУ врз
ФРОНТЕКС – Европска агенција за менаџирање на оперативната ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 103
основа на предлог од ФРОНТЕКС и со согласност на земјата
домакин членка на ЕУ.
ФРОНТЕКС и Секторот за гранични работи имиграција може
да ги разгледуваат можностите за развивање соработка во делот на
заедничките операции на враќање, како ипромовирање на активно
учество на Секторот за гранични работи и миграција во заедничките
операции за враќање координирани од ФРОНТЕКС, врз основа
наодлука одизвршниот директор на ФРОНТЕКС за секој поединечен
случај и во согласност со земјите организатори членки на ЕУ.
Секторот за гранични работи и Миграција може да биде
поканет да учествува во пилот-проектите иницирани од ФРОНТЕКС
врз основа на одлука одизвршниот директор на ФРОНТЕКС за секој
поединечен случај.
ФРОНТЕКС и Секторот за гранични работи и миграција го
унапредуваат подобрувањето на оперативната интероперативност
меѓу надлежните органи на земјите членки на ЕУ и РМ вклучени во
активностите за гранично управување.
Резиме
ФРОНТЕКС зазема значајно место во поглед на граничната
безбденост во Европа, воопшто. Таа претставува значајна агенција
каде од моементот на нејзиното формирање до денес преземени се
значајни чекори во погледот на илегалната миграција,
криумчарењето мигранти и прекуграничниот криминал, воошто.
ФРОТЕКС влегува во тесна сорабтотка со сите земји како оние во
Европската унија така и оние надвор од неа со цел да се спречат
горенаведените појави во поглед на граничната безбедност со
склучување договори за соработка. Соработката на Македонија со
ФРОНТЕКС е на завидно ниво и во иднина доста би требало да се
продлабочува бидејки Македонија претставува една од рутите на
илегалната миграција и криумчарењето мигранти, односно на
трговијата со луѓе воопшто.
Summary
FRONTEX occupies an important place in terms of border sekurity
in Europe, in general. It is an important agency where the moment of its
inception to date have taken significant steps in regards to illegal
migration, smuggling and cross border crime Migrante. FROTEKS enter
into close cooperation with all countries as those in the European Union
and those outside of it in order to prevent the above phenomen in terms
of border security by concluding cooperation agreements. Macedonia's
Роберт Калајџиевски
104 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
cooperation with FRONTEX is a significant level in the future rather
should be deepened because Macedonia is one of the routes of illegal
migration and migrant smuggling, or trafficking in general.
Користена литература
1. Арнаудовски Љ и Стојановски Т., Трговија со луѓе –
криминалитет,2002;
2. Закон за кривична постапка(” Службен весник на Република
Македонија” број 15/97, 44/2002, 74/2004 , 83/2008 и 67/2009);
3. Закон за надзор на државната граница(“Службен весник на
Република Македонија “број 71/2006 и 52/2009);
4. Закон за странци(“Службен весник на Република Македонија”
број35/2006, 66/2007, 117/2008 и 92/2009);
5. Закон за Азил и привремена заштита(“Службен весник на
Република Македонија” број49/2003, 66/2007, 142/2008 и 146/2009);
6. Закон за полиција(“Службен весник на Република Македонија”
број 114/2006 и 6/2009);
7. Закон за Царинската управа (“Службен весник на Република
Македонија” број 46/2004, 81/2005, 107/2007, 103/2008, 64/2009 и
105/2009 и 47/2010);
8. Калајџиевски Р., Интегрирано гранично управување во
функција на сузбивање на новите форми на криминалитет, 2002;
9. Камбовски В., Организиран криминал,2005;
10. Коалиција”Сите за правичносудење”, Казнено правен одговор
на организираниот криминал, 2007;
11. Кривичен закон на РМ (“Службен весник на Република
Македонија” бр. 37/96, 80/99, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 60/2006,
73/2006, 7/2008 , 139/2008 и 114/2009);
12. Комуникација од комисијата до Советот и Европскиот
парламент кон интегрираното управување на надворешните граници
на државите членки на ЕУ, 2002;
13. Миленковски М.,Државните граници на Република Македонија
и асоцирањето во Европската Унија,2005;
14. Министерство за внатрешни работи, Подршка и координација
на стратегии за Интегрирано гранично управување;
15. Министерство за внатрешни работи, Стандардни оперативни
процедури за надзор на државната граница,2007;
16. Надворешен надзор на органите за спроведување на
законот,Анализа на меѓународните стандарди,домашното
законодавство, механизмите институциите и практиката;
ФРОНТЕКС – Европска агенција за менаџирање на оперативната ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 105
17. Насоки за интегрирано гранично управување со Западен Балкан,
2007 ;
18. Нацрт-заклучоци на Советот во поглед на улогата на царината
во интегрираното управување на надворешните граници,2003;
19. Национална стратегија за интеграција на РМ во ЕУ,2004 ;
20. Национална стратегија за интегрирано гранично
управување,2003;
21. Национален акционен план за интегрирано гранично
управување ,2005;
22. Одлука за формирање Национален координативен центар за
интегрирано гранично управување(“Службен весник на Република
Македонија” број 35/2007);
23. ОПСЕ,Реформа на Македонската полиција, 2003;
24. Постапка за меѓусебна размена на информациимеѓу
институциите кои имаат надлежности во интегрираното гранично
управување од 26.08.2008 година;
25. Правилник за обезбедување на државната граница(“Службен
весник на Република Македонија” број 71/2006);
26. Правилник за вршење на работите во Министерството за
внатрешни работи на РМ, (“ Службен весник на Република
Македонија” број /);
27. Програма за обука на фалсификувани документи,2004 година;
28. Правила за координација на мерките и активноститешто ги
превмемаат институциите при граничното управување,2008;
29. Правила за координација при мониторинг на ситуација на
граница меѓу институциите кои имаат надлежности во
Инегрираното гранично управување,2008;
30. Протокол помеѓу МВР на РМ и Министерството за финансии на
РМ,2009;
31. Работен договор за воспоставување на оперативна соработка
помеѓу ФРОНТЕКС и МВР на РМ;
32. Стандардни постапки со цел да се обезбеди проценка на
релативниот ризикпри граничното управување,2008;
33. Талески Ј., Границите на Република Македонија,1998;
34. Царински Закон(“Службен весник на Република Македонија”
број 39/2005, 4/2008 и 47/2010);
35. CARDS,Assistance programme to the western Balkans: Regional
strategy paper 2002-2006 ,Brisel,2001;
36. Council of Europe,Cross Border Cooperation in the Combating of
Organised Crime, Strasbourg, 2003;
37. DCAF,Parliamentary oversight of the security sector DCAF,2003;
Роберт Калајџиевски
106 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
38. Migration Questionnaire December,2006;
39. http://www.cards-regional-ibm.org;
40. http://www.customs.gov.mk;
41. http://www.frontex.europa.eu;
42. http://www.igu.gov.mk;
43. http://eprints.lse.ac.uk;
44. http://www.mfa.gov.mk;
45. http://www.mvr.gov.mk;
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 107
УДК 316.774:343.232,343.349
Златко ДУКОСКИ1
МАСС-МЕДИУМИТЕ И ПОТРЕБАТА ОД РЕФОРМА
НА КАЗНЕНИТЕ ОДРЕДБИ ЗА КАЗНЕНИ ДЕЛА
СТОРЕНИ ПРЕКУ МАС-МЕДИУМИТЕ
Апстракт
Во трудот ќе бидат презентирани утврдените услови за одговорност за
дела сторени преку масс-медиумите. Притоа, ќе се анализираат
законските норми во Кривичниот законик на РМ и ќе се изврши нивна
разработка, со цел да се презентираат утврдените условите за
одговорност како и лицата кои може да се подведат под одговорност.
Покрај условите за одговорност, во трудот ќе се обработат и
негативните влијаниа на ваквите одредби и потребата од нивна реформа
и утврдување на границите на одговорноста. Исто така, ќе се истакне
потребата од натамошно истражување на влијанието на медиумите во
општественото живеење и потребата од правна гаранција во слободата
на изразување и мислата во рамките на казнените одредби.
Клучни зборови: масс-медиумите и нивното значење, одговорноста за
дела сторени преку масс-медиумите, услови за одговорност, реформа на
казнените одредби.
MASS MEDIA AND THE NEED FOR REFORM OF THE
PENAL PROVISIONS FOR CRIMINAL ACTS
COMMITTED VIA MASS-MEDIA
Abstract
The paper will be presented to the established requirements for
accountability for crimes committed via mass media. It will analyze the legal
norms of the Criminal Code of the RM and will perform their development
in order to present the identified requirements for accountability as well as
those that may be misleading under the responsibility. In terms of
accountability in this work will be handled and negative impacts of such
1 М-р на правни науки, Кривично право и криминологија, Министерство за внатрешни
работи, zlatkodukoski@yahoo.com
Златко Димовски
provisions and the need for their reform and establishing the boundaries of
responsibility. It will also highlight the need for further research on the
impact of media in society and the need for legal guarantees of freedom of
expression and thought under the penal provisions.
Keywords: mass media and their importance, responsibility of acts
committed by mass media, conditions of accountability, reform of the penal
provisions committed by mass media.
В
оради степенот на застапеноста на кривичните дела извршени
преку средствата за јавно информирање може да дојде до тешко
загрозување на правата и слободите на граѓаните. Тоа се должи
на фактот што средствата за јавно информирање ја претставуваат
“седмата сила“ и учествуваат во создавањето на јавното мислење, и
поради тоа можат да бидат искористени како средство за извршување
на казниви дела. Утврдувањето на казнената одговорност на лицата кои
сториле казнено дело преку средствата за јавно информирање е
значајна, бидејќи одговорноста е од претпоставен карактер. Ваквиот
карактер се добива поради пропуштање на должноста да се обезбедат
потребните услови за одговорност на авторот на информацијата, а
таквата должност, односно пропуштање, не се однесува на содржината
на информацијата, туку се однесува на околностите што
оневозможуваат гонење на авторот на информацијата. Во македонското
кривично законодавство за казнената одговорност за дела сторени
преку средствата за јавно информирање се содржани посебни правила
кои се инкриминирани во посебните одредби од Кривичниот законик и
подразбираат кривична одговорност на одговорниот уредник,
издавачот, печатарот и производителот, и одговорност на увозникот и
дистрибутерот на средствата за јавно информирање. Појавата и
ширењето на новите средства за јавно информирање налага
дефинирање на нови посебни правила за казнената одговорност, со кои
ќе се утврдат претпоставките и границите на одговорност.
П
овед
Одговорност за казнени дела сторени преку масс-медиуми
Медиумите или mass media е термин со кој најчесто ги
означуваат средствата за јавно информирање чија намера е да допрат до
бројната публика, односно до населението на една национална држава.
Терминот mass media бил искован во 20 тите години од XX век со
појавата на националните радио мрежи, како и со масовната
108 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 109
дистрибуција на весниците и списанијата.2 Публиката на мас-
медиумите е разгледувана од некои теоратичари како масовно
општество со посебни особини, меѓу кои атомизацијата и недостигот на
општествените врски ги прават подложни на влијанието на модерните
медиумски техники, како рекламирањето и пропагандата. Улогата на
масс-медиумите во секојдневното општество е големо, но поради
развојот не техниката и технологијата тие се искористуваат за
извршување на некое дело кое со законот се пропишува како казниво и
за кое се одредува казна.3
Проблематиката на кривична одговорност за делата сторени
преку средствата за јавно информирање има свои особености поради
тоа што во процесот на нивното извршување учествуваат повеќе лица.
Утврдувањето на кривичната одговорност е комплексен институт
бидејќи постои уставна гаранција за слободата на јавното информирање
која со Уставот на Република Македонија е предвидена во член 16.4 Тоа
подразбира дека секој учесник во информативната дејност би морал
постојано да внимава поради можноста да одговара за она што го
посредува. Меѓутоа, доколку ова право заштитено со Уставот не биде
инкриминирано со соодветна императивна норма во определен закон,
тоа нема да биде заштитено и кон прекршителите не би можело да се
преземат соодветни санкции бидејќи Уставот само ќе ги гарантира
човековите слободи и права. Од друга страна, пак, поради застапеноста
на средствата за јавно информирање може да дојде до тешко
загрозување на правата и слободите на граѓаните од кривични дела
извршени преку нив.5 Токму поради овој факт потребно е казнените
дела да ги гарантираат основните слободи и права на сите граѓани, како
на оние кои ги пласираат информациите, така и на оние кои ги примаат
преку масс-медиумите.
2 Potter W. James - Arguing for a general framework for mass media scholarship, 2008,
стр.32
3 Мицковски Никола - Балансирање меѓу уставната заштита и кривичната одговорност
на јавните медиуми, Комуникации медиуми, Македонска транзиција, Европски
универзитет, 2006 стр.179-189
4 ,,Службени весник на РМ” Бр.52/1991, Устав на Република Македонија, Член 16:,, Се
гарантира слободата на уверувањето, совеста, мислата и јавното изразување на
мислата. Се гарантира слободата на говорот, јавниот настап, јавното информирање и
слободното основање на институции за јавно информирање. Се гарантира слободниот
пристап кон информациите, слободата на примање и пренесување на информации. Се
гарантира правото на одговор во средствата за јавно информирање. Се гарантира
правото на исправка во средствата за јавно информирање. Се гарантира правото на
заштита на изворот на информацијата во средствата за јавно информирање. Цензурата
е забранета.
5 Бачиќ Фрањо - Кривично право Општ дел, Скопје 1972, стр.289-290
Златко Димовски
110 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Поради големото општествено значење на средствата за јавно
информирање и нивната должност вистински и објективно да го
известуваат народот за случувањата во земјата и светот, и фактот што
тие се оние чинители кои ја претставуваат ,,седмата сила“ кои
учествуваат во создавањето на јавното мислење, можат да бидат
искористени како средства за извршување на казнени дела. Најчести
казнени дела кои можат да се сторат преку средствата за јавно
информирање се: клевета, навреда, оддавање на деловна, државна,
воена или службена тајна, повикување на насилна промена на
уставниот поредок, предизвикување национална, расна и верска омраза,
раздор и нетрпеливост, повикување на агресивна војна и други дела чие
дејствие се состои во вербално или на друг начин загрозување или
повреда на заштитениот објект. Важна задача на секоја демократска и
правна држава е да се заштити, и да обезбеди начин за спречување на
овие злоупотреби”.6
Услови за одговорност за делата сторени преку масс-медиумите
За делата сторени преку масс-медиумите важат општите правила
за казнената одговорност и учеството на повеќе лица во казненото
дело.7 Тие претставуваат одредби што наоѓаат супсидијарна примена
доколку посочените лица во одредбите не се одговорни според општите
правила за кривична одговорност.8 За да се обезбеди кривична
одговорност современите законодавства го напуштаат системот на
каскадна одговорност затоа што е спротивен на начелото на вина.
Меѓутоа, во некои законодавства каскадната одговорност се уште е
присутна и се приманува (на пример шпанскиот КЗ од 1996).
Суштината на каскадната одговорност е во тоа што лицата што се
повикуваат на одговорност ги поставува по определен редослед, и со
осудата на едно од нив се ослободуваат сите други.9 Од друга страна,
лицето што според овој редослед доаѓа подоцна може да се ослободи од
одговорност со именување на претходниот. Во македонското кривично
законодавство се содржани посебни правила за казнената одговорност
6 Каневчев Методија - Кривичната одговорност за дела сторени преку mass media,
Годишник на Правниот факултет во Скопје, Том 39, кн. 2/3 (1999/2001), стр.67-79
7 Така, на пример: за клеветничката изјава дадена преку радио ќе се казни тој што ја
дал; ако се договори, пак, некое лице со уредникот на весникот да објават нешто што
е заштитено како на пр. државна тајна, ќе се казнат како соизвршители на делото
оддавање на државна тајна; тој што наведува друг да објави некаков памфлет со кој се
поттикнува национална омраза ќе одговара како поттикнувач, тој што го печати како
соизвршител, дистрибутерот како помагач.
8Проевски Јован - Кривичен законик, објаснувања, коментари и судска практика,
Скопје, 1998 стр.132
9 Марјановиќ Ѓорѓи - Македонското кривично право општ дел, Скопје, 2003, стр.198-
200
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 111
за дела сторени преку масс-медиумите, и се инкриминирани во
Кривичниот законик во посебните одредби за кривична одговорност за
кривични дела сторени преку средствата за јавно информирање.10
Според член 26 од КЗ на РМ за кривичните дела сторени преку
средствата за јавно информирање одговорен е одговорниот уредник,
односно лицето кое го заменувало во време на објавувањето на
информацијата.11 Согласно овој член од КЗ на РМ во став 1 точка 1, се
предвидува дека, доколку до завршувањето на главниот претрес кај
првостепениот суд авторот останал непознат (користење на псевдоним,
погрешни податоци, анонимност), или уредникот го крие идентиетот на
авторот до завршувањето на постапката во прв степен. Меѓутоа, треба
да се има предвид фактот дека и самиот уредник може да е доведен во
заблуда во однос на идентитетот на авторот.12 Во став 1 точка 2 од
истиот член уредникот ќе одговара ако информацијата во која тоа е
содржано е објавена без согласност на авторот. Во случај кога ќе се
направи суштинско менување на содржината на информацијата од
страна на уредникот, издавачот или пак други лица без согласност на
авторот, како автор на информацијата ќе се појави самиот уредник,
издавачот итн. Во оваа инкриминација останува отворено прашањето
доколку покасно се утврди дека авторот на текстот бил непресметлив
или се наоѓал во правна или стварна заблуда, дали тоа може да ја
исклучи одговорноста на уредникот како и дополнително дадената
согласнот од страна на авторот. Во став 1 точка 3 од членот 26 од КЗ на
РМ уредникот ќе одговара за стореното дело кога за време на
објавувањето на информацијата постоеле фактички пречки (смрт или
трајната душевна болест на авторот) или правни пречки (процесниот
имунитет, амнестија или помилување), за гонење на авторот што траe и
понатаму. Во една ваква ситуација каде не може да се гони авторот, по
принципот на објективната т.е. каскадна одговорност може да се гони
уредникот, а во лоцирањето на одговорност кај уредникот, издавачот
или печатарот се применува утилитаристичкиот принцип, односно
10 ,,Службен весник на РМ” бр.19/04, член-28: Применување на општите одредби за
кривичната одговорност: Одредбите за кривичната одговорност на лицата наведени во
членовите 26, 27 и 27-а се применуваат само ако тие лица не се кривично одговорни
според општите одредби за кривичната одговорност во овој законик. Овие правила
имаат супсидијарна примена бидејќи наброените лица одговараат само ако не постои
можност за извршеното дело да одговара авторот.
11 ,,Службен весник на РМ” бр.19/04, Член 26 став 1 1) За кривични дела сторени
преку весник или друга периодична печатена публикација, преку радиото,
телевизијата или преку филмски весници, кривично е одговорен одговорниот
уредник, односно лицето кое го заменувало во време на објавувањето на
информацијата, ако: 1) до завршувањето на главниот претрес пред првостепениот суд
авторот останал непознат.
12 Камбовски Владо - Казнено право-општ дел, Скопје, 2004, стр.608
Златко Димовски
112 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
дека некој мора да одговара. Со посебните одредби за кривичната
одговорност за кривични дела сторени преку средствата за јавно
информирање освен кривичната одговорност на одговорниот уредник
во КЗ на РМ се предвидува кривична одговорност на издавачот,
печатарот и производителот, казниво според член 27 од КЗ на РМ.13
Казнените одредби за дела сторени преку масс-медиумите по
многу свои карактеристики се проблематични, бидејќи станува збор за
ограничување на слободата на говорот и изразувањето кои се уставно
гарантирани права. Поради можноста од такво ограничување треба да
се обрне внимание на одредени аспекти кои би можеле да се
злоупотребат, и да доведе до задушување на слободниот говор.14
Ваквите одредби претставуваат типичен пример на објективна
одговорност и отстапување од општите начела и принципи во
кривичното право каде одговараат сторителот и соучесниците, чија
вина е докажана во процесна постапка. Исто така, во овие рамки може
да констатираме дека се работи и за пропуштање на должниот надзор
од страна на одговорниот уредник кој по природата на нештата мора да
контролира и да води сметка за се она што се објавува, а за кое тој е
одговорен уредник. Преку вака пропишаните императивни норми се
воведува одговорност за која не се бара вина, а притоа за делото кое е
направено може да одговара некој кој не мора да биде "вистински
виновен", т.е. имал посредна врска со целата ситуација од која настанал
деликтот. Во поширока смисла, може да се каже дека одговорниот
уредник ставајќи го својот потпис на печатената публикација ја
изразува својата премолчена согласност со содржината, односно со сето
она што во непосредниот текст е напишано и искажано. Но, сепак,
може да се смета дека пропуштањето на надзорот не е доволен основ за
субјективна одговорност.15 Денес границите на слободата на мислата и
определувањето се значително проширени, а одредбата за кривичната
13 ,,Службен весник на РМ” бр.19/04, Кривична одговорност на издавачот, печатарот и
производителот член27: (1)Кога постојат условите од член 26, кривично се одговорни:
1)издавачот - за кривично дело сторено преку непериодична печатена публикација, а
ако нема издавач или ако постојат фактички или правни пречки за негово гонење,
печатарот што знаел за тоа 2)производителот - за кривично дело сторено преку
грамофонска плоча, магнетофонска лента, филм за јавно и приватно прикажување,
дијапозитив, фонограми, видеосредства, аудитивни средства или слични средства за
комуницирање, наменети за поширок круг лица. (2)Ако издавачот, печатарот или
производителот е правно лице или државен орган, кривично е одговорно лицето кое е
одговорно за издавањето, печатењето или производството.
14 Брановачки Владислав - Заштита слободе мисли и опредељења - реферат на
саветовању Института за криминолошка и социолошка истраживања - “Уставност и
законитост у заштити људских слобода и права“ - Београд 1997, стр.44
15 Водинелиќ Владимир - Сукоб личних права и слободе мишљења, Правни живот, 11-
12/1992, стр.2039-2040
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 113
одговорност на одговорниот уредник, издавачот, печатарот или
производителот претставува реликт од некое блиско минато кое буди
лоши асоцијации поврзани со политичките прогони.16
Секој вербален деликт, по природа на нештата во суштина
секогаш има извесен призвук на политичи деликт и нормално е сам по
себе да носи низа други негативни состојби, каде неограничената
слобода на поденинецот многу често претставува ограничување на
слободата на друг.17 Слободата на еден човек и неговите човекови
права не смеат да ги загрозуваат слободите и правата на друг, бидејќи
балансот и рамнотежата не е лесно да се воспостават. Заради тоа
потребно е постоење на кривично правни интервенции во сферата на
говорот и јавното информирање, но постои дилемата дали може да се
изгради и да се воспостави ваква одговорност која во морална смисла
не може да се устоличи. Кога станува збор за одговорност на
печатарот по малку е суптилно за некој кој само дава услуга за
печатење да биде одговорен за она што го направил друг во синџирот
на производство (новини, публикации, книги и др). Ова води кон
потребата секој печатар да има свој уредник-цензор кој ќе ја
контролира и надгледува работата на оној кој се потпишува како
главен и одговорен уредник. Од друга страна, пак, таквиот начин ќе
претставува цензура и ограничување на слободата на мислата до
бескрај, а селективниот пристап при утврдувањето на одговорноста не
треба да се применува, бидејќи може да се поистовети со принципот
на објективната одговорност во кривичното право.
Одговорноста на лицата кои сториле казнено дело преку масс-
медиумите е супсидијарна и има претпоставен карактер, а основата за
ваквата претпоставена одговорност за друг се состои во пропуштање на
должноста да се обезбедат услови на одговорност на самиот автор на
информацијата.18 Примената на правилата за посебна одговорност
претпоставуваат непостоење на свест за делото извршено со објавување
на информацијата. Ако знае уредникот дека со нејзиното објавување се
врши казнено дело и го овозможил, тогаш се активира неговата
одговорноста според општите правила за соучесништво. Напуштена е
концепцијата за утврдување на одговорност во однос на самата
информација заснована врз пропуштање на должното внимание како
небрежна одговорност, бидејќи води кон сосема искривени резултати,
уредникот да одговара за небрежно дело за кое законот пропишува
16 Каневчев Методија - Кривична одговорност за дела сторени преку mass-media -
Годишник на Правниот факултет во Скопје- Том 39, кн. 2/3 (1999/2001), стр.67-79
17 Марјановиќ Ѓорѓи - Verbalni politički delikt neprijateljske propagande - u zborniku
radova “Misao, reč, kazna” - Beograd 1989, str.27
18 Камбовски Владо - Казнено право-општ дел, Скопје, 2004, стр.610-613
Златко Димовски
114 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
само казнување на смислено извршување. Правилата статуираат
казнена одговорност на уредникот само кога се работи за довршено
дело, а не обид за извршување на одделно дело. Во таа смисла, од
дофатот на ваквата одговорност треба да се исклучат соучесничките
дејствија во туѓо дело, што треба да биде дополнително извршено.19
Потребата од реформа на казнените одредби
сторени преку масс-медиумите
Разгледувајќи ги горенаведените констатации се наметнува
прашањето дали општествените односи освен со казна може да се
регулираат на друг начин и дали поради тоа во денешното право се
почесто се посегнува кон кривична санкција и пропишување на нови
кривични дела. Практично, тоа се сведува на ситуацијата каде што
некој мора да одговара, и ако во конкретниот случај не е авторот на
спорниот текст, тогаш за него мора да одговара уредникот и така по
ред. Кај деликтите од вербална природа во која категорија спаѓаат и
средствата за јавно информирање, станува нејасно и делува
збунувачки поради причините од кои се водел законодавецот да
пропише и одговорност на оние луѓе кои не сносат никаква морална
вина за делото што е сторено, и со кое на некого му е нанесена
одредена штета. Доколку подлабоко навлеземе во проблемот, ќе
видиме дека категоријата на лица во областа на средствата за јавно
информирање не претставува голема закана за да одговараат оние кои
се дистанцирани во организациската структура за одговорност.
Станува збор за причини поврзани со доминација на идеолошката и
политичката експедитивност, која не е карактеристична само за
ситуациите поврзани со вербалниот деликт и средствата за јавно
информирање, туку и со низа небрежни деликти (опасно и
невнимателно однесување), каде во поголема мера доаѓа до
воведување на објективната одговорност.
Водејќи се од желбата за практична и општествена законодавна
потреба некое однесување да се санкционира и да се казни, со цел
таквото однесување да биде ретко повторувано доведува до тоа што
во современото кривично право се повеќе да се отстапува од
правилото дека без вина нема одговорност (nullum crimen sine culpa).
Традиционалниот одговор на казненото право кој вклучува и примена
на посебни одредби за претпоставена одговорност, ни оддалеку не е
соодветен на предизвиците што ги отвараат новите медиуми. Тие се
одликуваат со дигитализација на сите информации, што овозможува и
нивно секавично преземање или пренесување во други мрежи. За
разлика од класичните медиуми, во кои може да се извршат само
19 Марјановиќ Ѓорѓи – Македонско кривично право, општ дел, Скопје, 2003, стр.200
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 115
определени дела, главно од вербална природа, со употреба на новите
медиуми можат да се извршат и значително потешки дела против
имотот, животот и личноста. Така, до скоро непоимливиот
компјутерски криминал во денешно време на голема врата е преселен и
вгнезден во секојдневната реалност. Затоа правилата за претпоставена
одговорност кои влечат корен од системот на каскадна одговорност,
полека треба целосно да се искоренат. Меѓутоа ова не е случај и со
новите медиуми бидејќи и покрај нивната злоупотреба од страна на
легалните корисници на различните мрежи, поголема е опасноста од
упад на други лица во мрежите и ширење на информациите.
Резиме
Појавата и ширењето на новите медиуми налага дефинирање на
нови посебни правила за казнена одговорност со кои ќе се утврдат
претпоставките и границите на одговорноста за интернет-криминалот и
воопшто компјутерскиот криминал. Во современото казнено право
отсуствуваат нови решенија за делата сторени преку интернет, нема ни
посебни правила за одговорноста на интернет провајдерите, иако
другите аспекти на нивната дејност подробно се регулирани.
Поставувањето на општо прифатлива дефиниција за компјутерскиот
криминал и одредени правила за одговорноста за таквите дела би
требало да бидат стимулирани со конвенцијата за компјутерскиот
криминал на СЕ од 2001 година.20 Оваа конвенција има цел, во прв ред
да го унифицира пристапот на националните законодавства кон
дефинирање на компјутерскиот криминал, но истовремено и да
воспостави што погуста мрежа за неговото гонење, поврзувајќи ги
државите со цел да ја воспостават својата репресивна власт врз
принципот на територијалност и активниот персонален принцип.
Summary
The emergence and spread of new media requires a new definition of
special rules for criminal responsibility, which will determine the
assumptions and limits of liability for Internet crime and cybercrime. In
modern criminal law absent new solutions for the acts committed via the
Internet, there are no special rules on liability of ISPs, although other aspects
of their activity are regulated in detail. Setting the generally acceptable
definition of computer crime and certain rules on liability for such acts,
should be stimulated by the Convention on cyber crime from 2001. This
Convention aims primarily to unify access to national legislation to define
computer crime, but also to establish a dense network that his prosecution,
20 http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/html/185.htm, Convention on Cybercrime
Budapest, 2001
Златко Димовски
116 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
linking the states to establish their repressive government on the principle of
territoriality and active personal principle.
Користена литература
• Бачиќ Фрањо - Кривично право Општ дел, Скопје 1972
• Брановачки Владислав - Заштита слободе мисли и опредељења -
реферат на саветовању Института за криминолошка и социолошка
истраживања - “Уставност и законитост у заштити људских слобода и
права“ - Београд 1997
• Водинелиќ Владимир - Сукоб личних права и слободе мишљења,
Правни Живот, 11-12/19921
• Дукоски Златко - Објективна одговорност во казненото право,
Магистерски труд, Скопје, 2011
• Каневчев Методија - Кривична одговорност за дела сторени преку
mass-media - Годишник на Правниот факултет во Скопје- Том 39, кн.
2/3 (1999/2001)
• Камбовски Владо - Казнено право-општ дел, Скопје, 2004
• Мицковски Никола - Балансирање помеѓу уставната заштита и
кривичната одговорност на јавните медиуми, Комуникации Медиуми,
Македонска транзиција, Европски универзитет, 2006
• Марјановиќ Ѓорѓи – Македонско кривично право општ дел, Скопје,
2003
• Проевски Јован -Кривичен Законик, објаснувања, коментари и судска
практика,Скопје,1998
• Potter W. James - Arguing for a general framework for mass media
scholarship, 2008
• Марјановиќ Ѓорѓи - Verbalni politički delikt neprijateljske propagande -
u zborniku radova “Misao, reč, kazna” - Beograd 1989
• <http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/html/185.htm>
Convention on Cybercrime Budapest, 23.11.2001
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 117
УДК/UDK 316.356.2:343.431(497.7) (047.31)
Ѕала БОЈКОСКА1
СОЦИО-ЕКОНОМСКИОТ СТАТУС НА
СЕМЕЈСТВАТА ОД КОИ ПОТЕКНУВААТ ЖРТВИТЕ
НА ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ И УСПЕШНОСТА НА
ТРEТМАНОТ ВО ПРОЦЕСОТ НА
РЕСОЦИЈАЛИЗАЦИЈА И РЕИНТЕГРАЦИЈА
Апстракт
Во трудот ќе биде презентирана успешноста на третманот кај
жртвите на трговија со луѓе во Р.Македонија, во зависност од нивното
социјално потекло, односно ќе бидат презентирани податоци за
социоекономскиот статус на семејствата од кои потекнуваат жртвите
на трговија со луѓе, видовите на семејства, средината во која живееле и
успешноста од третманот кој се применува во процесот на
ресоцијализација и реинтеграција на жртвите на трговијата со луѓе.
Ова истражување се однесува на 59 жртви со кои се работело
институционално и вонинституционално од страна на стручниот
тим во Прифатилиштето ,,Резиденција” на Отворена порта и
деташираните социјални работници од ЦСР, кои биле вклучени во
процес на ресоцијализација и реинтеграција.
Процентот на успешно и делумно успешно завршен третман во
процесот на ресоцијализација и реитеграција е поголем кај жртвите кои
потекнуваат од потполно семејство и од семејства со повисок
социоекономски статус.
Клучни зборови: трговија со луѓе, жртви на трговија, социо-
економски статус, ресоцијализација, реинтеграција.
1 М-р на социјална политика, специјалист по социјална работа во здравство,
Клиничка болница ,,Д-р Трифун Пановски”- Битола,
Златко Димовски
SOCIAL-ECONOMIC STATUS OF THE FAMILIES OF
ORIGIN OF THE HUMAN TRAFFICKING VICTIMS AND
SUCCESSFULNESS OF THE TREATMENT IN THE
PROCESS OF RESOCIALIZATION AND
REINTEGRATION
Abstract
In the scientific work will be presented successfulness of the
treatment on the human trafficking victims, depend of their social origin, in
other words will be presented data’s for the socio-economic status of the
families of origin of the Human Trafficking victims. types of the families,
their living environment and successfulness of the treatment in the process
of resocialization and reintegration.
At this moment in R. Macedonia with the Human trafficking victims
has been worked institutional and deinstitutionalized, with an exception for
underage young person when the taken actions are according to the
legislative for underage person in R. Macedonia.
This research refers to 59 victims who were target group in
institutional and deinstitutionalized work by the expert team in the shelter
“Residence” of Otvorena Porta and detached social workers from CSW .
All 59 victims were part of the resocialization and reintegration process .
The percentage of successful and partly finished treatment in the
resocialization and reintegration process is higher at the victims who comes
from complete families and families with higher socio-economic status.
Key words: Human trafficking, Human trafficking victims, socio-
economic status, resocialization, reintegration.
118 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
В
роблемот на трговија со луѓе во Република Македонија е од
понов датум, но Владата прави сериозни напори за
елиминирање на трговијата со луѓе и пружање соодветна
помош и заштита на жртвите на трговија со луѓе.
овед
Земјите во кои сиромаштијата и насилството врз жените е
нормална појава, претставува плодно тло за трговија со жени.
П
Социјалните услови имаат големо влијание во процесот на
регрутирање на жртви на трговија со луѓе но, исто така, тие се клучни
во натамошниот процес на нивната ресоцијализација и реинтеграција.
Општествената и економската ранливост, гледано од
перспектива на жртвите, дејствува како фактор на поттурнување кои ги
тера, да бараат други можности за нивниот опстанок, при што во
потрага по подобро утре често како резултат на нивната недоволна
информираност се вовлекуваат во синџирот на трговијата со луѓе.
Во научната литература како група фактори за поттрурнување
во трговијата со луѓе, најчесто се споменуваат:
• социо-економските фактори;
• политичките фактори;
• културните фактори и
• општестевени конфликти.
Високите стапки на сиромаштија и невробатеност се главните
причини што младите во потрага по поголеми можности ја напуштаат
матичната земја.
За да се надминат последиците кои жртвите ги преживуваат во
процесот на трговијата со луѓе, неопходно е да се преземаат
организирани мерки за поддршка и помош на лицата кои биле предмет
на трговија, бидејќи претходно споменатите причини заедно со
условите во кои живееле жртвите на трговија со луѓе се причините за
тешкотиите кои се јавуваат во процесот на ресоцијализација и
реинтеграција.
Ресоцијализацијата и реинтеграцијата ја спроведуваат центрите за
социјална работа во Република Македонија и Прифатилиштето за
жртви на трговија со луѓе за македонски државјани ,,Резиденција” на
НВО Отворена порта.
Основна задача на ова истражување е да се одговори на
прашањето: дали социоеконоскиот статус на семејствата од кои
потекнуваат жртвите на трговија со луѓе, видовите семејства од каде
тие потекнуваат, средината во која живееле има влијание врз
успешноста од третманот што се применува во процесот на
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 119
Златко Димовски
ресоцијализација и реинтеграција на жртвите на трговија со луѓе во
Република Македонија.
1. Предмет на истражувањето
Предмет на ова истражување е влијанието на социјалните услови
од каде потекнуваат жртвите и успешноста на третманот кој се
применува во процесот на ресоцијализација и реинтеграција на
жртвите на трговија со луѓе во Република Македонија.
2. Цели и задачи на истражувањето
Основната цел на истражувањето е да се добијат сознанија за
социјалните услови од каде потекнуваат жртвите и успешноста на
нивниот третман во процесот на ресоцијализацијата и реинтеграцијата,
и каде се постигнуваат подобри резултати.
Посебни цели
• Дали ресоцијализцијата на жртвите од трговија со луѓе е
поуспешна кога се спроведува во семејна средина или во
институции;
• Дали постои разлика во успехот на ресоцијализација на жртвите
во зависност од нивното социјално потекло;
Хипотеза
• Доколку жртвите потекнуваат од семејства со повисок
социоекономски статус, поголем е успехот од процесот на
ресоцијализација и реинтеграција.
3. Методот и техниките на истражувањето
Во истражувањето е користен квантитативниот метод и за таа
цел се спроведе анкета со употреба на два анкетни прашалници.
Анкетниот прашалник број 1 (Прилог 1) беше насочен кон
добивање сознанија за бројот на жртвите кои имааат потреба од
вклучување во процесот на ресоцијализација и реинтеграција, нивниот
социоекономски статус, возраста,семејното потекло, времето на престој
во прифатилиштето, и дали жртвата по идентификацијата е вратена во
семејството од каде потекнува или не.
120 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
Прашалникот број 2 (Прилог 1) се однесува на деташираните
социјални работници од ЦСР на ниво на државата и тимот од
Прифатилиштето ,,Резиденција” на Отворена порта, кој директно
работат со идентификуваните жртвите на внатрешна трговија со луѓе,
кои форми и начини ги користат во процесот на ресоцијализација и
реинтеграција со жртвите.
4. Примерок од истражувањето
Истражувањето го сочинуваат сите жртви на трговија со луѓе
евидентирани во Република Македонија преку ЦСР и НВО Отворена
порта во периодот од 2004 - 2008 година кои биле вклучени во
процесот на ресоцијализација и реинтеграција.
5. Просторно и временско одредување на истражувањето
Истражувањето беше спроведено во 8-те региони во Република
Македонија во следните градови:
Битола, Велес, Гевгелија, Куманово, Крива Паланка, Тетово,
Гостивар, Струга, Скопје, Свети Николе, Кавадарци, Кичево,
Пробиштип, Штип, Струмица, Дебар, Македонски Брод, Крушево,
Неготино, Валандово, Охрид, Виница, Ресен, Кочани, Прилеп, Берово,
Делчево, Радовиш и во просториите на НВО Отворена Порта во
Скопје.
Истражувањето беше реализирано во период од 01.10.2008
година до 31.03.2009 година.
6. Резултати и дискусија
Табела 1. Средина за живеење на жртвите и успешност на
третманот за ресоцијализација
Средина
Успешност на третманот
Вкупно Успешен
Делумно
успешен Неуспешен
Рурална
средина 12 (60%) 6 (67%) 15 (50%) 33 (56%)
Урбана
средина 8 (40%) 3 (33%) 15 (50%) 26 (44%)
Вкупно 20 (100%) 9 (100%) 30 (100%) 59 (100%)
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 121
Златко Димовски
На табелата 1 се воочува дека од 59 жртви на внарешната
трговија со луѓе, 33 (56%) потекнуваат од рурална средина 26 (44%) од
урбана, а од контингентна табела 1 и од самите фактички вредности и
вертикалниот процент можеме да ја воочиме успешноста и разликата
кај руралната и урбаната средина:
Од 20 жртви кои успешно го завршиле третманот на
ресоцијализација, 12 (60%) жртви потекнуваат од рурална средина, а 8
(40%) од урбана средина.
Делумно успешно третманот, на ресоцијализација опфаќа 9
жртви 6 (67%) кои потекнуваат од рурална, а 3 (33%) од урбана
средина и кај 30 жртви кои неуспешно го завршиле третманот,
учествувајќи со по 15 (50%) жртви од руралната и урбаната средина.
Од податоците на табелата 1 врскта меѓу двете варијабли на
локалната средина (руралната и урбаната) од која потекнуваат жртвите
на трговија и успешноста на третманот од ресоцијализација, се
тестираше со примената на Пирсоновиот коефициент на корелација Р =
0, 98, коефициент на детерминација 0,96 (96%) и 0,04 (4%), коефициент
на недетрминација. Податоци укажуваат дека постои врска - различност
меѓу двете испитувани варијабли, со голем интензитет 96% а
останатите 4% со необјаснивиот дел кој влијае врз нив.
Потоа, добиената вредност од корелацијата се тетираше со т -
тест на ниво од 0,05 (95%) и степен на слобода 1 Т = 4,90, при што се
потврди претходниот став дека постои статистички значајна разлика
меѓу двете варијабли, со што можеме да докажеме и да потврдиме дека
постои статистички значителна разлика помеѓу различните влијанија на
локалната заедница, руралната и урбаната, врз успехот на третманот за
ресоцијализација кај жртвите со голем интензитет.
Табела 2. Видови на семејства од каде потекнуваат жртвите и
успешноста од третманот на ресоцијализација
Видови
семејства
Успешност на третманот
Вкупно Успешен
Делумно
успешен Неуспешен
Потполно
семејство
10 (50%)
2 (22%)
9 (30%)
21 (36%)
Непотполно
семејство
10 (50%)
7 (78%)
21 (70%)
38 (64%)
Вкупно
20 (100%) 9 (100%) 30 (100%) 59 (100%)
122 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
На табелата 2 прикажани се видовите семејства од кои
потекнуваат 59 – те жртвите на трговијата со луѓе, 21 (36%) се од
потполно и 38 (64%) од непотполно семејство, нивното влијание и
поддршка на резултатот и успешноста на третманот за
ресоцијализација, при што можеме да го воочиме следново:
Од 20 жртви кои успешно го завршиле третманот по 10 (50%)
жртви потекнуваат од потполно и непотполно семејство.
Делумно успешен третман имале 9 жртви од кои 2 (22%)
потекнуваат од потполно, а 7 (78%) жртви потекнуваат од непотполно
семејство, а од 30 жртви кои третманот на ресоцијализација го
завршиле неуспешно 9 (30%) потекнуваат од потполно и 21 (70%)
потекнуваат од непотполно семејство.
Горенаведените податоцит покажуваат дека најголем број на
неуспешен третман во процесот за ресоцијализација има кај жртвите на
трговија кои потекнуваат од непотполно семејство.
Во процесот на реинтеграција треба да се обрне внимание на
контактот на жртвата со семејството без разлика на кој начин се прави
тоа , дали по телефон или лично, бидејќи тоа може да ја смири или
успокои жртвата.
Табела 3. Социоекономскиот статус на семејствата на жртвите и
успешност на третманот за ресоцијализација
Социо-економскиот
статус на семејствта
Успешност на третманот
Вкупно Успешен
Делумно
успешен Неуспешен
Низок 15 (30%) 9 (18%) 26 (52%)
50
(100%)
Среден 5 (33%) 0 4 (67%) 9(100%)
Вкупно 20 (34%) 9 (15%) 30 (51%)
59
(100%)
Од податоците добиени за 59 – те жртви за нивниот
социоекономски статус, на табелата 3 се гледа дека нема жртва која
потекнува од семејство со висок социоекономски статус, додека од
50 жртви кои потекнуваат од семејства со низок социоекономски
статус, најдоминантен е неуспешно завршениот третман за
ресоцијализација 26 (52%), па успешно завршен третман 15 (30%) и
делумно успешен третман 9 (18%). Додека кај жртвите кои потекнуваат
од семејства со среден социоекономски статус најдоминантен е
успешно завршениот третман 5 ( %), нема жртви со делумно успешен
третман, неуспешен третман има кај 4 ( 67%) жтрви.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 123
Златко Димовски
Со примена на Спирмановиот коефициент на корелација ја
докажуваме статистички значајната разлика меѓу социоекономскиот
статус на жртвите на трговија со луѓе и успехот од третманот на
ресоцијализација, и ги добивме следниве вреднисти р = 0,99,
коефициент на детерминација 0,98 (98%) со коефициент на алиенација
0,02 (2%), и можеме да кажеме дека постои голем интезитет меѓу
испитуваните варијабли (98%), а 2% е необјаснив дел т.е. влијанието на
други фактори.
За да можеме целосно да го потврдиме постоењето на
статистичката значителност меѓу испитуваните варијабли го тестиравме
со Спирманов коефициент и t – тест на ниво на статистичка
значителност – ризик од 0,05 (5%) и 0,01 (1%) т.е. 95%, 99% ниво на
сигурност, со степен на слобода 2, каде што добиената вредност од t =
7,00 е поголема од двете таблични вредности.
Од ова можеме да заклучиме дека жртвите кои потекнуваат од
семејство со повисок социоекономски статус поуспешно го завршуваат
третманот на ресоцијализација, но не смеме да го запоставиме успехот
од третманот на жртвите кои потекнуваат од семејства со низок
социоекономски статус бидејќи повеќето жртви на внатршна трговија
со луѓе потекнуваат токму од семејства со низок социоекономски
статус.
Со ова можеме во целост да ја потврдиме хипотезата која гласи:
Колку жртвите потекнуваат од семејства со повисок
социоекономски статус, толку е поголем успехот на процесот за
ресоцијализација и реинтеграција.
Во повеќето случаи жртвите се враќаат во истата социјална и
економска ситуација од која и заминале, односно ситуацијата која ја
предизвикала и првичната миграција. Дадената поддршка за решавање
на нивните проблеми пред и по трговијата со луѓе, честопати е
недоволна за да се решат сите проблеми со кои се соочуваат жртвите.
Во основа, со тоа што се враќаат дома, всушност,се реинтегрираат во
средината која претходно можеби била неиздржлива па дури и
нездрава. При реинтеграција и враќањето честопати има многу
несигурност и тензија.
124 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
МАСС – Медиумите и потребата од реформа на казнените одредби ...
Резиме
•Постои разлика меѓу различните влијанија на локалната
заедница, руралната и урбаната, врз успехот на третманот за
ресоцијализација кај жртвите, односно успешен и делумно успешен
третман има кај жртвите на трговијата со луѓе кои живеат во рурална
средина;
•Успешноста на третманот за ресоцијализација и реинтеграција
зависи од влијанието на потполното сејмество, односно поголем
процент на успешно завршени третмани има кај жртвите на трговија
кои потекнуваат од потполно семејство;
•Најголем број неуспешни третмани во процесот за
ресоцијализација има кај жртвите на трговија со луѓе кои потекнуваат
од непотполно семејство;
• Семејствата од каде потекнуваат жртвите на трговија со луѓе
немаат доволен капацитет за да им дадат соодветна помош и поддршка
на жртвите, како резултат на недоволно развиените форми за помош на
локално ниво;
•Поголем успех во процесот на ресоцијализација и
реинтеграција се постигнува кај жртвите кои потекнуваат од семејства
со повисок социоекономски статус.
Summary
When we are talking about the success of resocialization of the victims there
is a difference between urban and rural local comunity or there is successful
or partially successful treatment of the victims of trafficking in human beings
that live in rural comunity.
-The success of the treatment of resocialization and reintegration
depends on the support that the victim has from the entire family, or the
percentage of the successfull treatment of the victim is bigger where the
family is complete.
-The most unsuccessful tretaments of the resocialization and
reintegration come from the victims that are from an incomplete families.
-Families of origin of victims of trafficking in human beings do not
have sufficient capacity to provide appropriate assistance and support to
victims as a result of underdeveloped forms of assistance at the local level
-Greater success in the process of resocialization and reintegration is
achieved when the victims come from families with higher socioeconomic
status.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 125
Златко Димовски
126 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
- Арнаудовски, Љ. Стојановски,Т. (2002), ,,Трговијата со луѓе” –
криминалитет, Скенпоинт, Скопје, стр. 87
- Данаилов, В. (2001), ,,Трговијата со луѓе - криминален бизнис со
робовладетелски лик”,ИОМ, Скопје.
- Gramenja, M. (2002), ”Спашавање жртава, глобално питање:
реаговања на трговина људима”, Електронски журнал Министарства
спољних послова САД, издање 8, број 2.
- Gallagher, A. Pearson, A (2008), ”Detention of trafficked persons in
shelters – A legal and policy analysis Australian government AUSAID”
p.22-24
- Георгиевски,П.(1998), ,,Методологија на истражување на
општествените појави, воведен текст и избор на текстови за интерна
употреба на студентите”, Филозофски факултет, Скопје.
- Јефтовиќ, М. Милашиновиќ, С. (2002), ,,Самоугрожавање друштва –
социјално патолошке девијације”, Sinex, Београд, стр.143
- Лимановска , Б. (2003), ,,Трговијата со луѓе во Југоисточна Европа”,
UNDP
- Мијалковиќ. С, (2005), ,,Трговина људима”, Бео Синг , Београд; стр. 36
- Суртис, Р. (2007), ,,Гласот на жртвите”, Институт за борба против
трговија со луѓе, Виена.
- Surtees, R. (2008), ,,Re/integration of trafficked persons: how can our work
be more effective - Issues paper 1 , Trafficking Victims Reintegration
Programme in Southeast Europe (TVRP), King Baudouin Fondation and
Nexus Institute to combat Human Trafficking, Vienna.
- Surtees, R. (2008), ,,Re/integration of trafficked persons: handling
,,difficult “ cases 2008 - Issues paper 2 , Trafficking Victims Reintegration
Programme in Southeast Europe (TVRP), ), King Baudouin Fondation and
Nexus Institute to combat Human Trafficking, Vienna.
- Сулејманов,З.Стојановски,Н, (2002), ,,Социјална патологија”, Народна
и универзитетска библиотека ,, Св. Климент Охридски”, Скопје,
стр.231
- Сулејманов,Н , (2000), ,,Македонска криминологија”, Графохартија ,
Скопје.
- Трајкова, С, В. и др. (2006), ,,Внатрешна трговија со луѓе во Р.М”,
Здружение за помош и поддршка на деца под ризик , ,,За среќно
детство”, Скопје.
- Трајкова, С, В. и др. (2004), ,,Психосоцијална поддршка на жени
жртви на трговија со луѓе”, Здружение за помош и поддршка и
семејства под ризик ,, За среќно детство”, Скопје.
- Трајкова Стаменкова В. и др. (2000/2004), ,,Психосоцијална поддршка
на жени и жртви на трговија со луѓе”,Здружение за помош и поддршка
на деца под ризик , ,, За среќно детство”, Скопје.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 127
Лидија ЃОШЕВСКА1
ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ И МАКЕДОНСКАТА
ЕКОНОМИЈА(ТЕКОВИ,СОСТОЈБИ,ПЕРФОРМАНСИ)2
Апстракт
Малите и средни деловни субјекти се основни носители на
економските активности во македонската економија и се од голема
важност за натамошниот раст и развој. Деловните субјекти , за да
можат да опстојат во опкружувањето каде конкуренцијата е поизразена
и поостра, мораат да креираат стратегии кои ќе придонесатза нивно
поефикасно работење. Продуктивноста и економичноста се слаби точки
на македонската економија. Поради тоа, особено внимание треба да се
посветувана подобрувањето на националната конкуретност и
продуктивност, преку превземање микроекономски реформи и тоа
намалување на трошоците на работењето во малите и средни деловни
субјекти преку намалување на даночните оптоварувања.
Клучни поими: конкуренција, стратегија, продуктивност и
економичност.
Lidia Gosevska3
Businesses and the Macedonian economy
(trends,conditions,performances)4
Abstract
Small and big businesses are the main carriers of the economic activities in
the Macedonian economy and are of huge importance for the country’s
further growth and development. Business, in order to succeed in the
business surroundings, where competition is tougher, they must create
1Магистер по економски науки , Универзитет Св. Климент Охридски- Битола,
Економски факултет –Прилеп, е-mail : lidija.gosevska@hotmail.com, ул. Отешево бр.3
Битола
2Извадок од магистерски труд ,,Финансирање на претприемачките потфати на малите
и средни деловни субјекти 4.05. 2011,Економски факултет – Прилеп.
3MA in economics , University St. KlimentOhridski – Bitola, Faculty of economy Prilepе-
mail: lidija.gosevska@hotmail.com, street Otesevo no.3 – Bitola
4Extract from the master thesis “ Financing of small entrepreneurs in big and small
businesses” “4.05.2011,Faculty of economy - Prilep.
Лидија Ѓошевска
128 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
strategies that will contribute to their effective working. Productivity and
economy are weak points in the Macedonian economy. Because of that
specific attention should be paid to the national competitiveness and
productivity, through the microeconomic reforms and with that cutting on
the working costs in small and big businesses through cutting off tax
burdens.
Key words: competition, strategy, productivity, economically.
алите и средни деловни субјекти се основните носители на
економските активности во македонската економија и се од
голема важност за натамошниот економски раст и развој.
Деловните субјекти, за да можат да опстојат во опкружувањето каде
конкуренцијата е поизразена и поостра, мораат да креираат стратегии
кои ќе придонесат за нивно поефикасно работење. Продуктивноста и
конкурентноста се слаби точки на македонската економија. Поради тоа,
особено внимание трба да се посветува на подобрување на
националната конкуретност и продуктивност, преку превземање
мокроекономски реформи и тоа намалување на трошоците на
работењето во малите и средни деловни субјекти преку намалување на
даночните оповарувања:
- воведување на задолжителен сертификат на македонските
производи наменети за извоз, како и за производи што се
увезуваат во Македонија;
- зголемување на флексибилноста и мобилноста на работната
сила, што подразбира усогласување со Законот за работни
односи со социјалните партнери;
- зголемување на буџетските средства за наука, развој и
истражување;
- реформи во образованието, во согласност со потребите на
современата пазарна економија и формирање на Центар за
менаџерско образование;
Конечно, за подобрување на ефикасноста на бизнисите,
ВладатaнаР. Македонија има изготвено национални стратегии за
развој на бизнисите во кои што посебен акцент е ставен на малите
и средни деловни субјекти, имајќи предвид дека тие се
најзастапени во Р. Македонија. Како најзначајни цели се :
- поедноставување на правното регулирање и регулаторно
окружување,
- подобрување на пристапот до финансиите;
;
- поедноставување на оданочувањето;
- подобрување во креирање на политиката
М
Деловните субјекти и македонската економија ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 129
;
CP,TGM.
- промовирање на информациската и комуникациската
технологија:
- промовирање на претприемчивоста, развојот на
претприемачкиот дух и претприемничката култура;
- поттикнување на конкурентноста и иновативноста ;
- подобрување на условите за деловен развој
- интернационализација на бизнисите ;
- добивање на сертификати за квалитет и безбедносни
стандарди, како што се ISO, HAC
Правното и регулативното окружување се уште не создава
поволни услови за развој на деловните субјекти и претприемчивоста во
Македонија. Иако се превземени повеќе мерки( воведувањето на
едношалерски систем и др. ), сепак постојат потешкотии околу
воведувањето на лиценци. Пристапот до финасиите е лимитиран
поради сложеноста на процедурите на банкарскиот систем и
финансиското посредување.
Кредитирањето на деловните субјекти од страна на
комерцијалните банки е несоодветно поради нивната
незаинтересираност и страв од ризик. Во таа насока потребно е
поголемо учество на институциите, кои ќе овозможат
микрофинансирање.
Со продолжување на реформите и либерализација на банкарскиот
систем, како и финансиското посредување, во иднина се очекува
олеснување на пристапот до финансиите.
Малите и средни деловни субјекти се посебно важни за развојот
на економијата во Р. Македонија. Постои голема разлика меѓу
деловните субјекти кои се регистрирани и оние кои се активни.
Активните се фактор за економскиот развој со нивната егзистенција и
успешно работење, при што се овозможува и развој на економијата.
Активниот деловен субјект остварува приход, вработува и врши
плаќања и секоја година доставува завршна сметка во управата за јавни
приходи. На крајот од 2009 година бројот на регистрирани деловни
субјекти беше 192 000, но само 35% се активни, околу 70 710.
Секторската анализа ни дава претстава за бројот на активните деловни
субјекти за секој сектор поединечно.
Табела бр. 1 Активни деловни субјекти во Македонија во 2009
година
Сектор Мали Средни Големи
Земјоделство, лов 2870 34 32
Лидија Ѓошевска
130 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
и шумарство
Риболов 57 15 7
Рударство 118 15 7
Производство 7203 482 424
Производство и
достава на ел.
енергија и гас
81 12 31
Градежништво 3700 12 31
Големопродажба
и малопродажба
28619 275 115
Хотели,
ресторани
3688 53 18
Транспорт и
складирање
6381 78 37
Финансиско
посредување
296 78 39
Недвижности 4474 87 54
Јавна
администрација и
одбрана
109 37 73
Образование 508 169 300
Здравство,
социјала
3302 65 130
Социјално
работење
2911 190 21
Вкупно 64317 1602 1319
Извор: Централен регистар на РМ
Од табелата може да се забележи дека во секторот малопродажба и
големопродажба има најмногу активни деловни субјекти. Од
приложената табела, само 1602 средни деловни субјекти се активни, а
тие се најактивни во производствениот сектор, околу 37%.
Бројот на деловните субјекти во Република Македонија постојано
се зголемува. Во последните пет години е со линеарен раст, за време на
безбедносната криза немаше никаков раст. После таа ситуација, бројот
на деловните субјекти во Република Македонија се зголеми за 17 %, со
што може да се каже дека истиот тренд продолжува затоа што
најголемиот број од регистрираните се микро и мали. Структурната
сопственост на деловните субјекти во Македонија е доста важен
показател кога станува збор за капиталот на деловните субјекти. Во Р.
Деловните субјекти и македонската економија ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 131
М. во 2009 година 95 % од деловните субјекти беа приватни, 850 се
регистрирани како мешовити, а 313 се регистрирани како државни.
Малите деловни субјекти се најмногубројни. Многу е битна и
вработеноста бидејќи таа обезбедува средства за задоволување на
личните потреби и потребите на домаќинствата. Повеќето од
економистите и политичарите се согласуваат дека намалувањето на
невработеноста е примарна економска цел. Иако со големи напори,
Република Македонија постојано се обидува да ја достигне стапката и
условите за работа на вработените како тие во земјите на ЕУ, но на тој
пат се соочува со многу проблеми. Според податоците од Државниот
завод за статистика, стапката на вработеност во РМ изнесува 34, 5 %,
што претставува однос на вработените со целокупното активно
население во државата. Споредбено со меѓународни просеци овој
процент е многу мал, но треба да се напомене дека вкупниот број на
вработени се намалува, а бројот на вработени во малите деловни
субјекти е во постојан пораст. Оваа состојба се јавува поради
отпуштањата на работници од големите деловни субјекти и нивното
започнување на бизнис или поради тоа што големите деловни субјекти
претрпеле реконструкција и биле поделени во повеќе помали единки.
Малите и средни деловни субјекти овозможуваат вработување на
работоспособното население на државата. Најголемо вработување во Р.
Македонија има во преработувачката индустрија.
Вработеноста кај малите претпријатија е со исти тренд. Кај
малите претпријатија во просек изнесува 3,4 вработени, кај средните
143, а кај големите просечниот број на вработени е 667. Бројот на
вработените кај малите претпријатија е во постојан пораст. Највисок
процент на вработеност има во Скопје со нагорен тренд, исто така и во
Битола со просечен раст од 19 %, а Скопје со 20 %.5
Ако се направи паралела меѓу бројот на вработени во 2004 и
вработеноста во 2009 година може да се донесе заклучок дека бројот на
вработени е зголемен два пати. Според податокот од Агенцијата за
вработување бројот на вработените е 629 901 заклучно до 31.12.2009
година. Невработени има околу 339 222, од кои во градовите бројот на
невработени е 225 457, додека во приградските населби и селата е 102
422.
Според советот на Народна банка на Македонија анализира дека
поволните движења на работната сила продолжиле и во 2009 и покрај
влошената состојба во реалната економија. Така, стапката на
вработеност во 2009 година изнесуваше 38,4%, наспроти 37,3 % во 2008
година. Растот на вработеноста се објаснува со порастот на лица
5www.stat.gov.mk.
Лидија Ѓошевска
132 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
вработени во секторите на јавната администрација. Имајќи ги предвид
карактеристиките на македонската економија, тешко е да се утврдат
вистинските причини за пореметувањата на пазарот на трудот. Треба да
се спомне и фактот дека за 3,6 % пораснале нето- платите во јануари,
споредбено со истиот месец во минатата година. 12,6% зеле повисоки
плати во секторот на рударството и вадење на камен, 1,2 % зеле
повосока плата во преработувачката индустрија . За 7,6 % е намален
бројот на работници во индустријата споредбено со минатата година,
8,3 % помалку регистрираше заводот за статистика во рударскиот
сектор,8,1 % е намален бројот на работници во преработувачката
индустрија.
Капиталните инвестиции носат економски развој, а не
непродуктивни трошоци, ,,Бруто- надворешниот долг е поголем за 60
% од БДП и е веќе високо ниво на задолженост на Македонија. На долг
рок тоа е проблем на сервисирање на обврските поради слабиот извоз,
од една страна и земањето на кредити со високи камати за
порамнување на надворешниот долг. Изворите на капитал се многу
скапи и земјата треба да внимава како да се задолжува.
Анализата на Народната банкапокажува дека повисокото надворешно
задолжување се должи на зголеменото зајмување на капитал од
приватниот и од јавниот сектор. Од аспект на роковите, најголем дел
од долгот се однесува на долгорочните заеми како одраз на зајмување
на државата со издавање на обврзници. Владата веќе најави дека ќе
издаде нова еврообврзница во втората половина годинава, за покривање
на буџетската дупка, што дополнително ќе го појача нивото на јавниот
долг. Еврообврзницата ќе биде во вредност од 300 милиони евра, за што
се одбрани веќе две банки кои ќе ги понудат нашите обврзници на
Лондонската берза. Бизнис секторот поддржува поголемо задолжување
во странство за државата и за приватниот сектор, но само доколку
парите што се зајмуваат се инвестираат корисно. Секоја корисна
инвестиција со себе привлекува и економски развој на определен
регион и на земјата воопшто.
Македонија, за да има економски развој мора да има вложувања во
истражување и развој, а таа е на ранг на Пакистан, Кагзастан, Боливија
и Кувајт. Се издвојуваат одвај 0.08 % од БДП за наука и
истражување.Според сите математики, ова е премалку доколку земјата
сака да стане конкурентна на глобалните пазари, поголемите
вложувања се неопходни не само посакуваниот влез во НАТО и ЕУ,
туку и поради неоспорниот факт што научно истражувачкиот развој и
економскиот развој се во корелативна врска. Владата донесе ред
антикризни мерки со кои ќе и помогне на економијата, а особено на
МСДС. Во земјата може да се заклучи дека има економски развој
Деловните субјекти и македонската економија ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 133
според изјавите на македонските компании кои планираат да го
зголемат бројот на вработени, а оние кои работат да им се зголеми
платата.
Овие податоци се добри за нашата земја, но не треба да се
заборави фактот дека на Македонија секогаш ќе и треба финансиска
помош, а таа зависи и од пронаоѓање на соодветни можности за
инвестирање.
Иако финансиските и економските услови почнаа да се
подобруваат, ризиците се уште постојат, особено поради големиот
дефицит на тековната сметка и нејасните текови за подобрување и
напредок на глобалната економија и на финансиските пазари во светот.
Политиката на нашата земја треба да се движи кон намалување на
ризиците и во насока на поддржување на растот. Предвидувањата што
ги прави ММФ се дека Македонија ќе закрепнува во втората половина
оваа година, како резултат на растот на трговските партнери на
Македонија, подобрените финансиски услови и релативно стабилната
позиција на македонскиот банкарски сектор.
Прелевањето на економските проблеми од Грција ќе биде
ограничено, тврдат експертите. Меѓутоа, Грција е еден од главните
партнери на Македонија. Штрајковите во Грција можат да се одразат на
трговските врски на некои деловни субјекти кои се зависни од
солунското пристаниште. Друг извор на прелевање е самиот
меѓународен пазар на капитал. Зголемената загриженост на
инвеститорите околу кредитниот ризик во регионот веројатно би
резултирал во позатекнати и попроменливи услови за задолжување.
Но, треба да се има предвид фактот дека во Македонија имаше
помала зафатеност од економската криза, поради државните девизни и
фискални резерви, како и стабилноста на банкарскиот ситем.
Експертите се оптимисти за македонската економија и тврдат дека
флексибилноста ќе ја одведе земјата во права насока на раст и развој.6
Македонската економија во сегашните услови е зависна од
меѓународното, односно светското опкружување. Бројката на раст на
бруто домашниот производ од 1,2 % во последниот квартал од 2009
година е реален факт.
Но, мислењата на граѓаните се идиферетни, не дека не ги засега,
туку затоа што ним им е сеедно. Тие се постојано во латентна криза, тие
трошат и кога се во криза, кога е подем или рецесија. Тоа го
потврдуваат и последните податоци од Државниот завод за статистика.
Доколку не беше потрошувачката во домаќинствата, пред се во
прехрамбените производи, односно простата егзистенција, ќе немаше
6Kapital- business magazine
Лидија Ѓошевска
134 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
раст на БДП. Населението во 2009 година потроши 312,4 милијарди
денари, што е две третини повеќе од вкупната вредност на БДП за
406,6 милијарди денари. Но, ако се земе предвид увозната зависност на
земјата, се доаѓа до заклучок дека поголем дел од потрошувачката е
покриена со увозни производи. Тоа се потврдува со податокот за
одлеаноста на 248,8 милијарди денари за увозни производи, што е
околу двојно повеќе од вредноста на извозот. Придонесот во растот на
БДП од страна на стопанствениците е многу мал. Во Македонската
економија македонската Влада е сконцетрирана на одржување на
ликвидноста. А токму инвестициите и извозот се темелат на секој здрав
раст на БДП во една земја. Без нив се друго има краток век на траење
затоа што ќе се прекине кругот на создавање на нова вредност. Владата
креираше, економските политики поставени пред кризата и
антикризните мерки во 2009 година кои помогнаа македонското
стопанство да ја помине кризата со најмали последици.
Како најуспешни мерки се издвоени репрограмирањето на долгот
на деловните субјекти кон крајот на 2008 година, намалување на
ставките на социјалните придонеси, укинување на данокот на добивка
за делот што се реинвестира, можноста закористење на поволни
кредити од Европската инвестициска банка, оптимално поставената
фискална политика и зголемените инвестиции во инфраструктурата.
Кога станува збор за македонската економија треба да се споменат
и странските инвестиции. Од 1997 до 2007 година во Македонија влегле
странски директни инвестиции околу 2,5 милијарди евра. Над 70 % од
овие инвестиции се приватизации, односно продажба на домашни
компании на странски компании.
Повеќето од половина милијарда евра од овие пари отпаѓаат на
продажбата на Телекомот на германската Дојче телеком и на ЕСМ на
австриската ЕВН. Според податоците на Народна банка, од 2007 до
2009 година за време на мандатот на сегашната Влада, во Македонија
влегле над една милијарда евра странски инвестиции. Во 2007 година,
една од најдобрите години за Македонија, како странски влпжувања се
евидентирани околу 500 милиони евра. Следната година Македонија ја
заврши со странски инвестиции со околу 150 милиони евра.
Странските инвестиции се вечна тема за која како да се нема јасна
стратегија или се нема капацитет да се донесат во земјава. Уште
пострашно е што регионов може да биде пример за привлекување на
странски инвеститори, изградба на инфраструктурата во функција на
инвестициите и освојување на странските пазари. Нашата земја е
промовирана во 30 земји во светот од каде се очекуваат барем
потенцијални инвеститори, но податоците друго кажуваат , регионов со
ништо не предничи во однос на инвестирањата. Македонија нема
Деловните субјекти и македонската економија ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 135
инвестициски предности и глобално гледано не нуди нешто
поспецифично во регионов. Можеме единствено да се докажуваме со
резултати. За на крајот на денот да имаме економски резултати,
независно од тоа дали се работи за домашни или за странски
инвестиции, нашата способност се докажува според фактичката
состојба, Ако странскиот инвеститор нуди кеш во една држава, тогаш
тој има доверба во таа држава. Отсуството на стратешки и финансиски
инвестиции во Македонија укажува дека земјата нема политичка
стабилност и рамнотежа. 7
Ако се зборува со голема доза на реалност би се дала една целосна
слика на македонската економија во 2009 година :
- Забавување на економскиот раст за околу 4 % заради пад на
извозот и намалување на странските инвестиции и намалување на
личната потрошувачка;
- Намалување на инфлацијата на 2,5 % до 3 %, заради пад на
цените на нафтата и храната, поради намалена лична потрошувачка;
- Пад на извозот, посебно на металургијата и текстилната
индустрија, како резултат на помалата побарувачка од странство;
- Понатамошен раст на дефицитите на платните биланси во
странство и зголемен притисок врз курсот на денарот, од што ќе зависат
монетарната и фискалната политика;
- Намалување и одложување на странските инвестиции како
последица на намалената ликвидност и кризата ;
- Намалување на домашните инвестиции како резултат на
отежнатото финансирање преку банките ;
- Кредитите за стопанството ќе има се помалку, ќе бидат поскапи,
ќе се добиваат потешко и ќе бидат на пократки рокови;
- Забавување на сите економски процеси и реформи заради
ангажираноста на администрацијата и повеќето министри на изборите;
- Отпуштање на стотоци работници во текстилната, кожарската и
металната индустрија, во првиот квартал на 2009 година .8
Резиме
Малите и средни деловни субјекти се посебно важни за развојот
на економијата во Р. Македонија. Постои голема разлика меѓу
деловните субјекти кои се регистрирани и оние кои се активни.
Активните се фактор за економскиот развој со нивната егзистенција и
успешно работење, при што се овозможува и развој на економијата.
Активниот деловен субјект остварува приход, вработува и врши
7Џон Јоновски- економски аналитичар, интервју во Kapital 2009.
8Капитал- бизнис магазин.
Лидија Ѓошевска
136 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
плаќања и секоја година доставува завршна сметка во управата за јавни
приходи. На крајот од 2009 година бројот на регистрирани деловни
субјекти беше 192 000, но само 35% се активни, околу 70 710.
Политиката на нашата земја треба да се движи кон намалување на
ризиците и во насока на поддржување на растот. Предвидувањата што
ги прави ММФ се дека Македонија ќе закрепнува во втората половина
оваа година, како резултат на растот на трговските партнери на
Македонија, подобрените финансиски услови и релативно стабилната
позиција на македонскиот банкарски сектор.
Summary
The development of the economySmall and medium-sized business
entities are of an immense importance for the development of the economy
in Republic of Macedonia. There exists a big discrepancy with the registered,
on the one hand and the active business entities, on the other. The active
companies by means of their existence and efficiency are the factor of
ensuring economic growth. The active companies generate income, employ
personnel, make payments and furthermore they annually submitthe final
account to Public Revenue Office. At the end of 2009 the number of
registered business entities was 192 000 out of which 35% were active i.e.
about 70 710.
The policy of our country should focus on lowering the risks and on
the encouragement of the growth. According to the suppositions of IMF,
Macedonia will recover in the second half of this year as a result of the
growth of the Macedonian business associates, the improved financial state
and the rather stable position of the Macedonian banking sector.
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
1. Grupaautora,Preduzetnićkimenažment,
Institudzarazvojmalihisrednipredužeća d.o.o.Beograd i Centar za investicije
d.o.o Zagreb, 2004.
2. Paunović,S.Predužetništvo:od biznis ideja do
realizacija,UniverzitetBK,Beograd,2003.
3. Penezić,N :Kako postati preduzetnik,Republićka agencija za razvoj malihi
srednjih preduzeća i preduzetništva,Beograd,2002.
4. S.Paunović, Preduzetništvo, Univerzitet BK, Beograd,2003.
5. Radovanović. T.Osnivanje i vođenje malog biznisa, Nacionalna sluzba
zazapošlavanje, Beograd, 2003.
6. Siropolis,N. Menadžment malog preduzeća, Mate d.o.o. i Hrvatska
obrtnićka komora, Zagreb 1995.
7. V.Novaković i D.Samardžiĉ,Mali biznis ipreduzetništvo,Beograd,
2000str.65.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 137
УДК 341.222 (497.7)351.755(497.7)
Роберт КАЛАЈЏИЕВСКИ1
ГРАНИЧНА КОНТРОЛА
Апстракт
Граничната контрола се врши на подрачјето на граничниот
премин непосредно по доаѓањето на превозното средство односно
патникот.При влезoт во Република Македонија граничната контрола се
врши пред царинската и друг вид контрола, додека на излезот од
Република Македонија граничната контрола се врши последна, по
извршените останати видови контроли.
За преминување на државната граница секое лице мора да
поседува валидна и важечка патна исправа издадена од надлежниот
орган.
BORDER CONTROL
Abstract
Border control is performed in the area of border crossing shortly
after the arrival of the vehicle or passenger. At the entry into the Republic of
Macedonia border control is performed before the customs and the other
kind of control at the exit from the Republic of Macedonia control is
performed after performing the last of all other types of controls.
To cross the border each person must possess a valid and current passport
issued by the competent authority.
Вовед
лавната цел на граничната контрола2 (граничните проверки) на
граничните премини е да потврди дали сите лица што ја
преминуваат границита ги исполнувааат условите за влез–излез
од територијата на Република Македонија.При остварувањето на оваа
цел мора да се има предвид следното:
Сите патници имаат право да бидат информирани за карактерот
на контролата на професионално, на пријателско и на културно
1Магистер по правни науки од областа на кривичното право и криминологијата,
вработен во МВР с.Долно Дупени – Ресен е-маил: robertdd@t-home.mk
2Граничната контрола се спроведува исклучиво при намерно преминување на
државната граница или непосредно при преминувањето на државната граница.
Г
Роберт Калајџиевски
138 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
однесување, во согласност со применливото меѓународно и национално
право, како и правото на меѓународната заедница.
Полицискиот службеник одговорен за граничниот премин мора
да распореди соодветен персонал и доволен бројизвршители заради
извршување ефективна гранична контрола. Полициските службеници
мора секогаш да се обидуваат да направат рамнотежа меѓу потребата,
од една страна, да обезбеди непречено преминување на границата на
лица кои ги исполнуваат условите за влез - излез и кои го претставуваат
најголемиот дел од патниците (на пример: туристи, бизнисмени,
студенти итн.,) и потребата, од друга страна, секогаш да бидат
внимателни и да ги откријат лицата кои претставуваат ризик за јавната
политика и внатрешната безбедност, како и потенцијалните илегални
мигранти.
Сите лица мораат да поминат низ минимална проверка или
основна гранична контрола при влезот и излезот, меѓу кои и
споредување на идентитетот на лицето со документите кои му
овозможуваат да ја премине границата.Минималната проверка, обично
се состои од брза и директна верификација на патниот документ заради
проверка на неговата валидносткако и откривање присуство на знаци за
фалсификување.Оваа проверка, исто така, може да вклучува и
консултации во релевантните бази на податоци (ИС) за проверка на
информации во врска со стоп-листите, како и во врска со
фалсификувани, украдени, проневерени, загубени или невалидни
документи, моторни возила и др.
ОСНОВНА (ПРИМАРНА) ГРАНИЧНА КОНТРОЛА
Основната гранична контрола ги опфаќа сите лица кои ја
преминуваат државната граница.
Оваа гранична контрола опфаќа извршување минимални
граничнипроверки со цел3:
- Проверка и утврдување на идентитетот на лицето врз основа на
приложениот патен документ;
- Проверка на исполнувањето на условите за влез и престој;
- Проверка во базите на податоци (стоп-листите).
Главниот услов кој треба да биде потврден при излезот се состои
од верификување на валидноста на документот со кој му се дозволува
на неговиот носител на истиот да ја премине границата и, кога е тоа
можно, да докаже дека не претставува опасност по јавниот ред,
здравјето на луѓето, внатрешната безбедност или меѓународните односи
3МВР,Стандардни оперативни процедури за надзор на државната граница Март 2007
година.
Гранична контрола
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 139
на некоја од странските држави, како и верификување на патниот
документ заради проверка на знаците од фалсификување, промена на
фотографијата или употреба на туѓ документ.
ДЕТАЛНА (СЕКУНДАРНА) ГРАНИЧНА КОНТРОЛА
Деталната проверка4 при влезот се состои од верификување на
исполнувањето на сите услови за влез, односно:
- проверка на потребните документи со кои се утврдува дека
условите за влез се исполнети;
- проверка на валидноста на визата издадена од наше ДКП во
странство во согласност со визниот режим на Република
Македонија;
- Верификување дека странскиот државјанин поседува документ
или документи валидни за преминување на граница кои не се со
помината важност и дека, кога е тоа потребно, тие се
надополнети со потребната виза или дозвола за престој.
При ова, потребен е детален преглед на патниот документ за
пронаоѓање знаци на фалсификување. Кога е тоа соодветно,
прегледувањето на патните документи, визите и дозволите за престој
треба да се изврши со споредба на специмен од тековните документи со
кои може да се премине границата и со специмени од налепниците за
виза како и со користење на опрема како што е: УВ ламба,
лупи,ретриевал-лампи,микроскопи,а кога е неопходно и
пософистицирана техника иопрема како штое: видео спектрум, доку-
бокс и сл.
Прегледување на печатите за влез и излез во патниот документ
на странскиот државјанин, заради верификување преку споредба на
датумите на влез и излез, дека лицето веќе не го надминало
максималното дозволено времетраење на дозволен престој на
територијата на една држава.
Државјаните на земја со која што Република Македонија има
воспоставено визен режим мора да бидат подложени на детална
гранична контрола која треба да биде извршена на начинот опишан
погоре.Сепак, важат специјални правилаза следниве категории на лица:
- Шефови на држави и влади;
Шефовите на држави и влади како и други лица, и членовите на
нивните делегации за чие што пристигнување и заминување е доставена
официјална најава преку МНР, е проследена до овластените службени
лица на граничниот премин, при нивното службено патување не
4МВР,Стандардни оперативни процедури за надзор на државната граница Март 2007
година.
Роберт Калајџиевски
140 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
подлежат на гранична контрола или проверка на границата. За нивно
непречено преминување на државната граница потребно е да се
обезбеди посебна слободна коловозна лента или други соодветни
простории (ВИП салон на аеродромите и сл.)
- Пилоти на авиони и членови на посадата (авионскиот екипаж)
Сопственикот на пилотска дозвола или потврда за член на
екипажот, согласно Анекс 9 од Конвенцијата за цивилен
Авиосообраќај5, во рамките на извршување на нивните должности и врз
основа на овие документи:
- можат да излезат и да влезат од аеродромот каде што
преноќуваати да престојуваат на територијата на општината
и градот;
- да отидат со какво било транспортно средство од аеродром до
аеродром и обратно, за да се качат на авион што полетува од
тој аеродром.
При проверките на членовите на авионските екипажи секогаш
кога тоа е можно предност им се дава на членовите на екипажот на
авионот.Особено, тие треба да се проверуваат или пред патниците или
на специјални места за таа намена лоцирани понастрана.
Ако членовите на екипажот им се познати на задолжените за
спроведување на контролата и кога тие се на должност, може да
подлежат на поединечни проверки само од време на време.
Во сите други случаи, мора да бидат исполнети сите општи
услови за влез за странски државјани.
- Носители на дипломатски, официјални или службени пасоши и
членови на меѓународни организации
Имајќи ги предвид привилегиите и имунитетот што им
припаѓаат на сопствениците на дипломатски, официјални или службени
пасоши издадени од трети земји или нивните влади, а се прифатени од
страна на Република Македонија, како и сопствениците на документи
издадени од меѓународните организации кои патуваат по службена
должност, треба да добијат приоритет при проверките на граничните
премини, пред другите лица, иако останува барањето за виза доколку е
таа потребна за влез во земјата.
Од лицата сопственици на вакви документи нема да се бара
доказ дека поседуваат задоволителна количинасредства за издржување.
Кога на граничниот премин ќе се појави лице кое се претставува
и се повикува на привелигии, имунитет или исклучок, овластеното
службено лице може да побара од него доказ за таквиот негов/нејзин
статус, при што лицето треба да покаже соодветни документи, особено
5Конвенцијата за цивилен авиосообраќај од 7.12.1944 година
Гранична контрола
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 141
потврди издадени од државата, дипломатски пасош или друго средство.
Доколку постои сомневање за тоа, во итен случај, овластеното службно
лице може да се обрати и да побара потврда од Министерството за
надворешни работи.
Исто така, службените лица не смеат да го одбијат влезот на
територијата на една земја на акредитираните членови на
дипломатските мисии и на сопствениците на дипломатски, официјални
или службени пасоши без претходно да се консултираат со соодветните
надлежни државни служби.Истата постапка треба да се примени и кога
е доставено предупредување за таквите лица во смисла на забранет
влез, мерка апсење или слично во информатичкиот систем.
Акредитираните членови на дипломатски мисии и конзуларни
претставништва и нивните семејства може да влезат на територија на
Република Македонија откако ќе презентираат дипломатска или
службена лична карта издадена од Министерствата за надворешни
работи и документ кој им дозволува да ја преминат границата – валидна
патна исправа.
Проверката за исполнување на условите за влез не е неопходна
кога дипломатот влегува на територија на Република Македонија како
акредитиран, и кога тој/таа има право на престој.
Кога постои ризик и оправдано сомневање за лошо постапување
или криминална активност на дипломатите, веднаш мора да биде
информирано Министерството за надворешни работи.
Согласно Виенската конвенција за дипломатски односи6,
дипломатите уживаат неповредливост и други имунитети само во
земјата во која се акредитирани и земјите низ кои транзитираат за да го
заземат или да се вратат на својата позиција, или кога се враќаат во
сопствената земја.Ова не важи ако тие патуваат во приватни цели.
Членовите на меѓународни организации кои поседуваат
документи издадени од страна на меѓународните организации наведени
подолу и кои ја извршуваат својата должност, кога е тоа можно, може
да добијат првенство во преминување и постапките за време на
граничните проверки.
ОПЕРАТИВНИ УПАТСТВА И ПЛАНОВИ ЗА ГРАНИЧНАТА
КОНТРОЛА
Стандардите утврдени во политиката и стратегијата за
граничната контрола треба да доведат до конкретни оперативни
упатства кои треба да го имаат предвид значењето на воспоставувањето
поврзаност меѓу централно лоцираните едииници за спроведување на
6Виенската конвенција за дипломатски односи од 18 април 1961 година.
Роберт Калајџиевски
142 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
законот и граничните премини и контролните станици во
внатрешноста.
Упатствата за главните постапки при гранична контрола и
инспекција треба да се собрани во форма на прирачник за секоја
референтна точка.Целиот персонал треба да располага со ажурирана
верзија. Овие прирачинци меѓу другите, треба да го опфатат следното7:
- проток на информации - на централно,регионално и локално
ниво и меѓу нив од горе надолу и од долу нагоре, како, од кого
и за која единица;
- контролни постапки - постапки за редовен работен проток и за
непредвидени работи;
- упатства и цели за анализа на ризик;
- постапки за земање мостри;
- документирање, вклучувајки стандардни модели,издавање
документи, доставување до клиентите и други и служби за
архивирање.
Одговорноста за извршување на оперативните упатства за
гранична контрола треба јасно да се утврди и пренесе до сите
соодветни раководни нивоа кои работат на граничното управување и
управувањето во внатрешноста.Управителите т.е. менаџерите на
гранчините премини треба периодично да разговараат за извршување
на надлежностите и да го набљудуваат спроведувањето на
оперативните упатства за контрола на границата и внатрешноста.
Секој менаџер т.е. командир на граничен премин треба да има
цесолна збирка на документација, која содржи8:
- Операвитен профил - оперативни упатства за гранична
контрола/контрола во внатрешноста, вклучувајки и насоки за
добра практика идокуменатција за стратешко планирање и
систем за известување.
- Профил на ризик - информации за локалната животна стредина,
природата и обемот на сообраќајот, системи за доверливи
информации кака и проценка на ризикот, вклучувајки и
тестирање на ризикот.
- Оперативни планови и извештаи.
- Менаџерски профил - упатства за персоналот, кодекс на
однесувањето, обуката,алатите и опремата.
7Насоки за интегрирано гранично управување на западниот Балкан, јануари, 2007,
стр.44.
8Насоки за интегрирано гранично управување на западниот Балкан, Јануари, 2007,
стр.45.
Гранична контрола
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 143
Остварувањето на целите на граничните премини и контролните
служби во внатрешноста треба да се набљудува и за нив треба да се
известува преку централен систем.
Заради спроведување на оперативните упатства се препорачува
менаџерите на граничните премини и контролните служби во
внатрешноста да изготват оперативен планза нивниот граничен премин
во тесна консултација со персоналот. Оперативинот план ги поставува
различните задачи и ги утврдува соодветните надлежности.
Сите службеници треба да го знаат оперативниот план и нивните
надлежности во поглед на спровдувањето.Менаџерите на граничните
премини и контролните служби во внатрешноста се одговорни за
спроведувањето на оператиивните планови и редовно да ги известуваат
своите надлежни за напредокот.
ЕДНОШАЛТЕРСКА КОТРОЛА
Со цел дополнително да се подобри соработката и да се обезбеди
понепречен проток на сообраќајот, Советот на ЕУ усвои препорака за
користење флексибилни мерки меѓу членките на ЕУ кои учествуваат во
Шенгенската спогодба и нивните соседи во областа нa земна гранична
контрола. Намерата на документот беше да се развие процес кој ќе
доведе до заедничка контрола што ќе ја спроведуваат компетентни
власти што ја чуваат границата.
Со оглед на тоа дека ваквиот напор во никој случај не е ограничен само
на државите-членки на ЕУ, сличнирешенија може да усвојат и другите
земји.
Како стандард на добра практика, соодветната спогодбаза
упростена гранична соработка треба да го пропише следното9:
• Што, како и каде контролните власти работат;
• Редослед на контролата;
• Кој, каква надлежност и обврска има (униформа, оружје);
• Дефинирање на одредена област каде секоја власт може да
гиврши своитедолжности;
• Каде и во каква форма може да се вршат поинтензивни
контроли, заеднички или независно, и каква треба да биде
содржината на овие контроли;
• Каков е процесот во случај на откривање на незаконски акт (кој
има надлежност и какви видови надлежности и задачи
постојат);
9Насоки за интегрирано гранично управување на западниот Балкан, Јануари,
2007,стр.94.
Роберт Калајџиевски
144 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
• Каков е редот на влегување, престој или враќање на граничните
премини (областа каде што се врши контролата одредува која
власт за гранична контрола е одговорна за редот на граничниот
премин);
• Доколку е можно, треба да се стават посебни контролни ленти,
кадепривилегирани граѓани, граѓани кои подлежат на визни
барања или граѓани кои подлежат на поинтензивна контрола
може да ја минат границата;
• Ред на контролата на ленти за автобуси.
Онаму кадшто се воведени едношалтерски контроли мора да се
следат и стриктно да се применуваат директивите, барањата и
ограничувањата од националните закони и меѓународните спогодби со
цел да се гарантира соодветна соработка.Од големо значење е да се
дефинираат правата и обврските, како и задачите на експертите и
назначениот персонал, и да се договорат методи за
контакт.Извршувањето на задачите утврдени во спогодби за соработка
мораат да се оценуваат секој месец на локално ниво, на половина
година на регионално ниво, и годишно на централно ниво.
Едношалтерската контрола треба да се воспостави на страната од
границата каде што просториите се уредни или подобрувањето на
работните услови е поевтино – по договор меѓу соседните
земји.Големината на параваните за гранична контрола и санитарните
простории треба да одговараат на зголемените барања10.
Резиме
Основните права наведени во Европската конвенција за
човекови права и Повелбата за основните права на Европската Унија
мора да им бидат гарантирани на сите лица кои сакаат да ја преминат
границата.Затоа граничната контрола мора целосно да ја почитува
забраната за нечовечко или деградирачко однесување и забраната за
дискриминација специфично наведени, во членовите 3 и 14 од
Европската конвенција за човекови права и членовите 4 и 21 од
Повелбата за основните права на Европската Унија11.
Полициските службеници мора, при извршувањето на своите
должности, целосно да го почитуваат човечкото достоинство и не смеат
да дискриминираат поради половата припадност, расно или етничко
10Владите на Албанија и Црна Гора имаат потпишано меморандум за заедничка
соработка односно заедничко место за гранична контрола на граничниот премин
Муриган(североисточна Албанија).
11Европска конвенција за човекови права и Повелба за основните права на Европската
Унија.
Гранична контрола
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 145
потекло или верување, инвалидитет, возраст или сексуална
ориентација. Сите мерки преземени при извршувањето на своите
должности мора да бидат пропорционални со целите кои треба да се
постигнат со таквите мерки.
Sumмary
The basicrights enshrinedin the EuropeanConventionon
HumanRightsand the Charterof FundamentalRights of the EuropeanUnion
mustbe guaranteedto all personswishingto crossthe
border.Bordercontrolsthereforemust fullyrespect theprohibition
ofinhumanordegrading treatmentand the prohibitionof
discriminationlistedspecificallyin Articles3 and14 of the
EuropeanConventionon HumanRightsand Articles4 and21 ofthe Charterof
FundamentalRights of the EuropeanUnion.
Police officersmust,in carrying outtheir duties,fullyrespecthumandignityand
must notdiscriminatebecause ofgender, racial or ethnicoriginor belief,
disability, age or sexualorientation.All measurestaken inthe performance of
theirdutiesmust beproportionate tothe objectivesto be achievedby
suchmeasures.
Користена литература
1. Арнаудовски Љ и Стојановски Т., Трговија со луѓе – криминалитет,2002;
2. Закон за кривична постапка(” Службен весник на Република Македонија”
број 15/97, 44/2002, 74/2004 , 83/2008 и 67/2009);
3. Закон за надзор на државната граница(“ Службен весник на Република
Македонија “број 71/2006 и 52/2009);
4. Закон за странци (“Службен весник на Република Македонија” број35/2006,
66/2007, 117/2008 и 92/2009);
5. Закон за Азил и привремена заштита (“Службен весник на Република
Македонија” број49/2003, 66/2007, 142/2008 и 146/2009);
6. Закон за полиција(“Службен весник на Република Македонија” број 114/2006
и 6/2009);
7. Закон за Царинската управа (“Службен весник на Република Македонија”
број 46/2004, 81/2005, 107/2007, 103/2008, 64/2009 и 105/2009 и 47/2010);
8. Калајџиевски Р., Интегрирано гранично управување во функција на
сузбивање на новите форми на криминалитет, 2002;
9. Камбовски В., Организиран криминал,2005;
10. Коалиција”Сите за правичносудење”, Казнено правен одговор на
организираниот криминал, 2007;
11. Кривичен закон на РМ (“Службен весник на Република Македонија” бр.
37/96, 80/99, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 60/2006, 73/2006, 7/2008 , 139/2008 и
114/2009);
12. Комуникација од комисијата до Советот и Европскиот парламент кон
интегрираното управување на надворешните граници на државите членки на
ЕУ, 2002;
13. Миленковски М.,Државните граници на Република Македонија и
асоцирањето во Европската Унија,2005;
Роберт Калајџиевски
146 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
14. Министерство за внатрешни работи, Подршка и координација на стратегии за
Интегрирано гранично управување;
15. Министерство за внатрешни работи, Стандардни оперативни процедури за
надзор на државната граница,2007;
16. Надворешен надзор на органите за спроведување на законот,Анализа на
меѓународните стандарди, домашното законодавство, механизмите
институциите и практиката;
17. Насоки за интегрирано гранично управување со Западен Балкан, 2007 ;
18. Нацрт-заклучоци на Советот во поглед на улогата на царината во
интегрираното управување на надворешните граници,2003;
19. Национална стратегија за интеграција на РМ во ЕУ,2004 ;
20. Национална стратегија за интегрирано гранично управување,2003;
21. Национален акционен план за интегрирано гранично управување ,2005;
22. Одлука за формирање Национален координативен центар за интегрирано
гранично управување(“Службен весник на Република Македонија” број
35/2007);
23. ОПСЕ,Реформа на Македонската полиција, 2003;
24. Постапка за меѓусебна размена на информациимеѓу институциите кои имаат
надлежности во интегрираното гранично управување од 26.08.2008 година;
25. Правилник за обезбедување на државната граница(“ Службен весник на
Република Македонија” број 71/2006);
26. Правилник за вршење на работите во Министерството за внатрешни работи
на РМ, (“ Службен весник на Република Македонија” број /);
27. Програма за обука на фалсификувани документи, 2004 година;
28. Правила за координација на мерките и активноститешто ги превмемаат
институциите при граничното управување,2008;
29. Правила за координација при мониторинг на ситуација на граница меѓу
институциите кои имаат надлежности во Инегрираното гранично
управување,2008;
30. Протокол помеѓу МВР на РМ и Министерството за финансии на РМ,2009;
31. Работен договор за воспоставување на оперативна соработка помеѓу
ФРОНТЕКС и МВР на РМ;
32. Стандардни постапки со цел да се обезбеди проценка на релативниот
ризикпри граничното управување,2008;
33. Талески Ј., Границите на Република Македонија,1998;
34. Царински Закон(“Службен весник на Република Македонија” број 39/2005,
4/2008 и 47/2010);
35. CARDS,Assistance programme to the western Balkans: Regional strategy paper
2002-2006 ,Brisel,2001;
36. Council of Europe,Cross Border Cooperation in the Combating of Organised
Crime, Strasbourg, 2003;
37. DCAF,Parliamentary oversight of the security sector DCAF,2003;
38. Migration Questionnaire December,2006;
39. http://www.cards-regional-ibm.org;
40. http://www.customs.gov.mk;
41. http://www.frontex.europa.eu;
42. http://www.igu.gov.mk;
43. http://eprints.lse.ac.uk;
44. http://www.mfa.gov.mk;
45. http://www.mvr.gov.mk;
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15- 16 147
УДК 336.714 (497.7)
Ирена ЛЕКОСКА1
ПОТРЕБАТА И МОЖНОСТИТЕ ЗА РАЗВОЈ НА
ИНВЕСТИЦИСКОТО БАНКАРСТВО ВО
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА2
Апстракт
Основната цел кон која е насочено истражувањето во
трудот е да се потенцира улогата на финансискиот пазар на
Република Македонија во етаблирањето и идниот развој на
инвестициското банкарство. За трансформацијата на
Македонскиот банкарски систем, односно, за создавањето
услови за развој на инвестициското банкарство придонесува и
процесот за приспособување на банкарскиот систем на
потребите на идниот развој на Македонија.
Создавањето услови во блиска иднина да се постават
темелите за развој на инвестициските банки, паралелно би
создало услови во нашата земја да се развијат и новите
финансиски инструменти аранжирани и најкористени од
инвестициските банки, а тоа се финансиските деривати.
Клучни зборови: инвестициско банкарство,
финансиски пазари, финансиски систем, банкарски систем,
финансиски деривати.
The need and possibilities for the development of
Investment banking in the republic of macedonia
Abstract
1 Магистер по економски науки, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“-
Скопје, Економски институт-Скопје, е-маил: ilekoska@yahoo.com,
Пролетерски бригади бр. 43, 6330 Струга.
2 Извадок од магистерски труд „Инвестициско банкарство“, 10.03.2010
година, Економски институт-Скопје
Ирена Лекоска
The main objective of this paper is the role of financial
market in the establishment and development of investment
banking in the Republic of Macedonia. Transformation and
modernization of the banking system in Republic of Macedonia
also has a great influence in the creation of preconditions for the
development of investment banking.
The creation of conditions for the development of
investment banking in the near future, parallel would create
conditions for development of financial derivatives that are most
used by investment banks.
Key words: investment banking, financial markets,
financial system, banking system, financial derivatives.
Вовед
елта на трудот е да ја прикаже потребата и можностите
за развој на инвестиционото банкарство во Република
Македонија, како и неопходноста од модернизација на
банкарскиот сектор, со цел опстојување во немилосрдната
конкуренција на светските финансиски пазари.
Ц
Во функција на постигнување на поставените цели,
концепциски трудот е осмислен во два дела. Во првиот дел се
согледани карактеристиките на финансискиот пазар, степенот
на неговиот развој, како и потребата и можноста да го поддржи
етаблирањето и развојот на инвестициското банкарство. Во
вториот дел главен акцент е ставен на потребата од
трансформација на македонскиот банкарски систем заради
создавање модерен тип банки кои нудат голем број услуги,
вклучувајќи ги и услугите на инвестициското банкарство.
1. Финансиски пазар
Финансискиот пазар претставува јадро на секој
финансиски систем, што значи од неговата развиеност и
стабилност зависат можностите за развој на инвестициските
банки кои се главни учесници на овој пазар, на другите
финансиски институции, како и иновативноста на
финансиските инструменти, кои, пак, влијаат врз сигурноста и
ефикасноста во извршувањето на финансиските трансакции.
Пазарот на пари во Република Македонија има
ограничен ефект врз одредување на цената и условите за
финансирање, незначителна улога во распределбата на
ликвидносните вишоци на различните сектори во домашната
148 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Потребата и можностите за развој на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 149
економија и слаби можности да го поддржи евентуалното
етаблирање на инвестициските банки.
Најголеми издавачи на краткорочни хартии од вредност
во Република Македонија се НБРМ (со спроведување аукции
на благајнички записи наменети за банките, како инструмент
на монетарната политика) и Министерството за финансии (со
спроведување аукции на државни записи). Вкупниот износ на
благајнички записи3 коишто беа издадени во текот на 2009
година изнесуваше 147.027 милиони денари, што е намалување
за 131.985 милиони денари, односно за 47,3% во споредба со
2008 година.
На секундарниот пазар (пазарот преку шалтер),
вкупниот истргуван износ на благајнички записи изнесуваше
340 милиони денари, што е помалку за 1.325 милиони денари,
во споредба со 2008 година.4
Зголемената понуда и побарувачка за државни записи
во текот на 2009 година, придонесе кон поголема длабочина и
ширина на примарниот пазар на државни хартии од вредност.
Министерството за финансии во текот на 2009 година издаде
записи во вкупен износ од 31.732 милиони денари, што
претставува пораст за 17.808 милиони денари (или за 127,9%)
во споредба со 2008 година.
Уште една негативна карактеристика на пазарот на пари
е неговата неатрактивност за субјектите од корпоративниот
сектор, кои своите потреби од краткорочни финансиски
средства воопшто не ги задоволуваат со издавање краткорочни
хартии од вредност. Компаниите во Република Македонија
немаат големо искуство во процесите на емисија на хартии од
вредност, со оглед на фактот што при нивната приватизација
не се користел методот за јавна понуда на нивните акции на
широката јавност, туку биле употребени постапките на
интерно купување на акции од страна на менаџментот и
вработените. Ваквата состојба предизвикала компаниите по
инерција и понатаму да ги одбегнуваат финансиските пазари и
3 Благајничките записи претставуваат монетарен инструмент којшто се
користи во насока на стерилизација на ефектите од девизните трансакции
на НБРМ, со што посредно се влијае врз регулирањето на ликвидноста на
банкарскиот систем. „Извештај за финансиската стабилност во Република
Македонија во 2007 година“, НБРМ, Скопје, јули, 2008 година, стр.56.
4 „Извештај за финансиската стабилност во Република Македонија во 2009
година“, НБРМ, Скопје, јули, 2010 година, стр. 55-56.
Ирена Лекоска
150 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
како извор на парични средства да ги користат
,,традиционалните" кредити на комерцијалните банки.
Со цел заживување на активностите поврзани со
краткорочните хартии од вредност на пазарите на пари, во
блиска иднина акцентот треба да се стави врз поттикнувањето
на компаниите се помалку да се задолжуваат кај депозитните
банки, односно, како алтернативен извор на финансирање се
повеќе да ја користат емисијата на краткорочни хартии од
вредност. Тоа би довело до јакнење на потребата од развој на
инвестициските банки кои ќе бидат главни посредници во овој
процес.
Покрај пазарот на пари, за развој на инвестициското
банкарство е значајно и нивото на развој на пазарот на капитал.
Првиот сегмент на пазарот на капитал е воспоставен во
текот на 1995 година со формирањето на берзата на
долгорочни хартии од вредност, каде се врши секундарно
тргување со акции. Во текот на 2000 година пазарот на капитал
покажувал знаци на активност преку тргувањето со државните
обврзници (деноминирани во евра) издадени за надоместување
на штедачите со заробени девизни заштеди во банкарскиот
систем, по што следеле државните обврзници (деноминирани
во евра) издадени за денационализација.
Ваквиот развој на финансиските пазари во Република
Македонија до 2004 година имал еден недостаток, а тоа било
непостоењето на сегментот на државни хартии од вредност
деноминирани во домашна валута, којшто е основа за развој на
останатите сегменти на финансиските пазари.
Развојот на финансиските пазари во Македонија
коишто, меѓу другите предности, треба да овозможат
поефикасна монетарна трансмисија, е една од целите на
Стратегијата за развој на пазарот на државни хартии од
вредност изготвена во текот на 2003 година од страна на
Народната банка и Министерството за финансии5.
Паралелно со развојот на примарниот пазар, биле
преземани активности за развој на секундарниот пазар на
5 Претходно, државата има издадено три обврзници деноминирани во
денари коишто не беа наменети за редовно финансирање на буџетот, туку за
решавање одредени проблеми во банкарскиот систем. Величковски Игор,
„Монетарна трансмисија преку каналот на каматни стапки и финансиски
пазари во Македонија: што направивме, што остваривме и што научивме?“,
Дирекција за централнобанкарски операции и девизни резерви, НБРМ,
Скопје, септември, 2006 година, стр. 17.
Потребата и можностите за развој на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 151
државни хартии од вредност. Народната банка, во соработка со
Министерството за финансии, со цел да се намалат
трансакциските трошоци, како и за да се скрати времето за
порамнување на склучените трансакции, во текот на април
2005 година воспоставила пазари преку шалтер во Република
Македонија. Активностите за инфраструктурно подобрување
на пазарот на државни хартии од вредност продолжиле и во
текот на 2006 година кога бил воспоставен електронски систем
за котации и тргување со депозити и краткорочни хартии од
вредност меѓу банките на пазарите преку шалтер (Tenfore
Spider Bond)6. Тргување со државни обврзници на пазарите
преку шалтер било овозможено од почетокот на јули 2006
година.
Вкупната вредност на новите емисии на долгорочни
хартии од вредност во 2009 година, како резултат на
зголемениот износ на акции издадени од нефинансиските
друштва забележал зголемување во однос на претходната
година. Во 2009 година биле спроведени девет нови емисии на
долгорочни хартии од вредност во вкупен износ од 6.818
милиони денари, односно се бележи пораст за 1.153 милиони
денари (или за 20.4%) во споредба со новите емисии на хартии
од вредност во 2008 година7. Најактивен издавач на
долгорочни хартии од вредност во текот на 2009 година биле
нефинансиските друштва коишто реализирале три нови емисии
на акции во вкупен износ од 5.170 милиони денари. Сите
емисии на хартии од вредност на нефинансиските друштва
биле остварени по пат на приватна понуда, а акциите ги
презела Владата на Република Македонија врз основа на јавни
давачки во траен влог во друштвата АД ,,Охис" Скопје, АД
,,ЕМО"Охрид, ,,Тутунски комбинат" АД Прилеп, и ,,11
6 Величковски Игор, „Монетарна трансмисија преку каналот на каматни
стапки и финансиски пазари во Македонија: што направивме, што
остваривме и што научивме?“, Дирекција за централнобанкарски операции
и девизни резерви, НБРМ, Скопје, септември, 2006 година, стр. 17.
7 За споредба, во текот на 2009 година, само по пат на јавна понуда, беа
издадени акции во вкупна вредност од 1.201,7 милиони американски долари
на Унгарскиот пазар на капитал, односно во вкупна вредност од 2.791,2
милиони американски долари на Полскиот пазар на капитал, Global
Financial Stability Report, April/2010, IMF., „Извештај за финансиската
стабилност во Република Македонија во 2009 година“, НБРМ, Скопје, јули,
2010 година, стр.60.
Ирена Лекоска
152 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Октомври -Еурокомпозит" АД Прилеп (,,Службен весник на
РМ" бр. 159/2008)8.
Во овој пазарен сегмент сéуште постои слаба
раздвиженост која е последица од недоволниот интерес на
компаниите за издавање корпоративни обврзници, но и на
недостатокот од доволно ниво на банкарска експертиза (во
доменот на инвестициското банкарство) во врска со
структурирањето и промовирањето на овој вид хартии од
вредност. Нефинансиските компании во Република
Македонија, иако во 2009 година беа најактивен издавач на
долгорочни хартии од вредност, покажуваат и понатаму
недоволен интерес за финансирање на своите активности преку
пазарот на капитал.
Затоа, приоритет треба да ни биде развојот и
стабилноста на малите и средни компании кои би
претставувале едни од главните катализатори на активностите
на примарниот пазар на капитал. Тоа би предизвикало потреба
за основање на инвестициски банки кои би посредувале во
активностите поврзани со хартиите од вредност на овие пазари
и би овозможиле поголемо усовршување и конкурентност на
пазарот на капитал преку збогатување на палетата на
финансиски инструменти и воведување финансиски иновации.
Главна карактеристика на секундарниот пазар на
капитал на Република Македонија во текот на 2009 година
биле зголемената променливост и непредвидливост на
ценовните движења. Релативно високата респонзивност на
движењата на глобалните берзи, на информациите во врска со
должничката криза во Грција и променливите прогнози за
идните насоки на нејзиното одвивање, со посредство на
регионалните берзи, се очекува да има неповолен одраз и врз
движењата на Македонската берза. Потенцијален ризик, пак, за
вредноста на финансискиот имот на инвеститорите,
претставуваат надолните придвижувања на ценовните нивоа на
Македонската берза. Во текот на 2009 и 2010 година продолжи
падот на берзанското тргување кој беше карактеристичен за
2008 година. Во услови на намалена економска активност и
влошени финансиски показатели на домашните претпријатија,
намалениот промет на Македонската берза беше сосема
очекуван.
8 „Izve{taj za finansiskata stabilnost vo Republika Makedonija vo
2009 godina“, NBRM, Skopje, juli, 2010 godina, str.61.
Потребата и можностите за развој на ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 153
Во 2009 година, трендот на одлив на странски
инвеститори од Македонската берза, што почна уште во
претходната година, продолжи.
Зголемувањето на интересот на странските инвеститори
за повторно враќање на Македонската берза е условено од
влијанието на повеќе фактори9: а) од остварувањето на
прогнозите за конечно заздравување на глобалните берзи и од
брзината со која тоа би се рефлектирало во нашиот регион; б)
начинот на кој државите ќе управуваат со идната фискална
политика; в) од степенот на подготвеност на странските
инвеститори за преземање ризик во еден посткризен и
неизвесен период; г) од брзината на заздравување на
домашниот реален сектор; д) од унапредувањето на
финансиската позиција на домашните претпријатија, како и од
ѓ) приносите коишто би ги обезбедиле домашните хартии од
вредност.
Поради ваквите карактеристики на пазарот на капитал
на Република Македонија, неопходно е итно преземање на
мерки кои ќе овозможат негова стабилност и креирање на
услови за развој на инвестициското банкарство. Паралелно со
збогатувањето на палетата на инвестициски можности,
воведувањето нови финансиски инструменти, зголемувањето
на бројот на учесниците на финансиските пазари преку
стимулирањето на домашните компании да ги финансираат
своите активности преку емисијата на хартии од вредност,
клучен предизвик за натамошниот развој на пазарот на
капитал, кој пак ќе создаде услови за развој на инвестициското
банкарство, ќе биде токму привлекувањето инвеститори кои
доаѓаат надвор од балканскиот регион.
2. Трансформација на банкарскиот систем
На трансформацијата на Македонското банкарство,
односно, на создавањето услови за развој на инвестициските
банки придонесува и процесот на приспособување на
банкарскиот систем на потребите на идниот развој на
Македонија10. Во сегашнава фаза од развојот на Македонија,
политиката на потпирање врз сопствените сили добива прв
9 "Извештај за финансиската стабилност во Република Македонија во 2009
година" НБРМ, Скопје, јули, 2010 година, стр. 63-64.
10 Арсовски Драгољуб, „Ризици во банкарското работење“, Центар за
научно-истражувачка работа при ФУВ , Охрид, 2004 година, стр. 327.
Ирена Лекоска
приоритет, а процесот на преструктурирање на стопанството,
развојот на технолошко-иновацискиот систем, поттикнување
на извозот, пред се, на конвертибилните пазари во светот,
институционалните промени во областа на малото стопанство,
изградбата на соодветна кадровска политика и т.н., се само
некои од останатите пунктови врз кои ќе се темели идниот
развој на Македонија. Во овој домен, трансформацијата на
банките заради остварување на развојот на нашата земја
претставува сложен процес кој не завршува само на
приспособувањето на новата законска регулатива. Тоа е процес
кој бара постојано усовршување, постојана стручна и научна
подлога за создавање модерен тип банки кои даваат голем број
услуги, вклучувајќи ги и услугите на инвестициското
банкарство.
Создавањето услови во блиска иднина да се постават
темелите за развој на инвестициските банки, паралелно би
создало услови во нашата земја да се развијат и новите
финансиски инструменти аранжирани и најкористени од
инвестициските банки, а тоа се финансиските деривати. Како
што веќе истакнавме, пазарите на хартии од вредност во
Република Македонија поради повеќе причини се релативно
неефикасни и неразвиени, па оттаму не претставува
изненадување што во услови кога не постои развиено тргување
на секундарните пазари со основните видови хартии од
вредност (акции и обврзници), да отсуствува какво било
тргување со нивните деривати.
Клучен фактор за побрзо или побавно создавање на
условите за развој на инвестициските банки, што подразбира и
развој на финансиските деривати и нивните пазари во
Република Македонија, ќе биде процесот на приближување и
интегрирање во ЕУ.
Резиме
Анализата на финансискиот систем во Република
Македонија јасно укажува дека нашата земја има недоволно
развиен финансиски пазар. На примарниот пазар на капитал се
уште постои слаба раздвиженост која е последица од
недоволниот интерес на компаниите за издавање корпоративни
обврзници, но и на недостатокот на доволно ниво банкарска
експертиза (во доменот на инвестициското банкарство) во
врска со структурирањето и промовирањето на овој вид хартии
од вредност.
154 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Потребата и можностите за развој на ...
Главна карактеристика на секундарниот пазар на
капитал во Република Македонија во текот на 2009 година
биле зголемената променливост и непредвидливост на
ценовните движења.
Поради ваквите карактеристики на Македонскиот
финансиски пазар, неопходно е итно преземање на мерки кои
ќе овозможат негова стабилност и креирање на услови за развој
на инвестициското банкарство.
Паралелно со збогатувањето на палетата инвестициски
можности, воведувањето нови финансиски инструменти,
зголемувањето бројот на учесниците на финансиските пазари,
стимулирањето на домашните компании да ги финансираат
своите активности преку емисијата на хартии од вредност,
клучен предизвик за натамошниот развој на пазарот на капитал
ќе биде и привлекувањето на странски инвеститори (надвор од
балканскиот регион).
Од досегашните анализи на финансискиот систем на
нашата земја, можеме да заклучиме дека, моментално,
развитокот на инвестициските банки, како и примената на
финансиските деривати во нивните трансакции, односно,
развојот на дериватните пазари, не претставуваат приоритет за
нашата земја. Далеку поважно е да се оживее економската и
инвестициската активност и да се развијат основните облици за
тргување на пазарот на капитал. Доколку ги оствариме овие
процеси и институционално се приближиме кон ЕУ, развојот
на инвестициското банкарство како и употребата на
финансиските деривати нема да бидат повеќе прашање на
далечната иднина, како што, всушност, изгледа денес.
Summary
The analyses of the financial system of the Republic of
Macedonia shows that our country has underdeveloped financial
market. The poor movements in the primary capital market are
consequence of the insufficient interest of the companies for issuing
corporate bonds, as well as of the lack of the additional level of
banking expertise (within investment banking domain) regarding
the structuring and the promotion of this type of securities.
The higher variability and unpredictability of the price
movements are the main feature of the Macedonian capital market.
Because of such circumstances, it is necessary to be taken
urgent measures to facilitate the development of financial market in
Macedonia and creates the conditions for development of
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 155
Ирена Лекоска
156 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
investment banking. Parallel with the increases of investment
opportunities, the introduction of new financial instruments,
increasing the number of participants in financial markets, a key
challenge for financial market development will be attracting
foreign investors.
From the recent analysis of the financial sector, we can
conclude that currently the development of investment banks and
the use of financial derivatives do not represent a priority for our
country.
More important is to revive economic and investment
activities and to develop basic forms of trading on the capital
market. If we accomplish these processes and institutionally come
closer to the EU, the development of investment banking and the
use of financial derivatives would not be a matter of the distant
future which actually looks like today.
Користена литература
1. Арсовски Драгољуб, „Ризици во банкарското
работење“, Центар за научно-истражувачка работа при ФУВ ,
Охрид, 2004 година.
2. Величковски Игор, „Монетарна трансмисија преку
каналот на каматни стапки и финансиски пазари во
Македонија: што направивме, што остваривме и што
научивме?“, Дирекција за централно банкарски операции и
девизни резерви, НБРМ, Скопје, септември, 2006 година.
3. Витанова Гордана, „Финансиски пазари и институции“,
Битола, 2003 год.
4. Петковски Михаил, „Финансиски пазари и институции“,
Универзитет Св. Кирил и Методиј-Економски факултет Скопје,
ноември, 2004.
5. Трајкоски Бранко, „Деловни финансии со финансиски
менаџмент“, Економски факултет-Прилеп, 1997 год.
6. Čurčič N. Uroś, „UPRAVLJANJE RASTOM I
PERFORMANSIMA BANKE“, Strategijsko upravljanje rastom,
korporativnim i portfolio performansama banke, Mladost
HOLDING, d. d., Novi Sad, 2003 god.
7. „Извештај за финансиската стабилност во Република
Македонија во 2008 и 2009 година“, НБРМ.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15- 16 157
УДК 343.2:340.63
Златко ДУКОСКИ1
ВЛИЈАНИЕТО НА ОБЈЕКТИВНАТА
ОДГОВОРНОСТ ВРЗ УТВРДУВАЊЕТО НА
НЕПРЕСМЕТЛИВОСТА ВО КАЗНЕНОТО ПРАВО
Апстракт
Во овој труд ќе биде презентирана улогата на пресметливоста во
утврдувањето на одговорноста и вината. Бидејќи во Казненото
право особено внимание се посветува на потребните услови и
начинот за утврдување на вината, се јавува одредено влијание на
објективната одговорност која се сретнува при утврдувањето на
пресметливоста. Во анализата ќе бидат земени предвид
конкретни случаи и ќе бидат презентирани законски услови кои
се предвидени во Кривичниот законик на РМ за утврдување на
непресметливоста.
Клучни зборови: Непресметливост, кривична одговорност, свест
за дело, биолошки и психолошки својства, психичко растројство.
INFLUENCE OF OBJECTIVE LIABILITY IN
DETERMINING NO COMPUTABILITY IN THE
CRIMINAL LAW
Abstract
In this paper will be presented computability role in
determining the responsibility and guilt. Because criminal law special
attention is paid to the requirements and methods for determination of
guilt appears certain influence on the objective responsibility that
meets the determination of computability. The analysis will take into
account specific cases will be presented legal conditions stipulated in
the Criminal Code of the Republic to establish no computability.
1 М-р на правни науки, Кривично право и криминологија, Министерство за
внатрешни работи, zlatkodukoski@yahoo.com
Златко Дуковски
158 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Keywords: Not accountable, criminal responsibility, awareness of
crime, biological and psychological attributes psychological disorder.
Непресметливоста и услови за
кривична одговорност
ривично е одговорен секој човек кој со своето
однесување и делување ќе преземе одредено дејствие со
кое ќе прекрши определени норми предвидени со
законот. За да биде извршено кривичното дело, кај сторителот
одредени елементи и предуслови треба да бидат присутни и
исполнети во моментот на извршувањето на делото. Тоа значи
дека сторителот можел да го разликува доброто од злото,
односно бил пресметлив, притоа целокупното дејствие за
извршување на делото треба да биде негативно изразено во
општествениот живот да служи како основа за вина. Покрај
наведените елементи, исто така потребно е да постои свест за
противправноста (дека бил свесен, односно можел да биде
свесен за делото), но сепак постапил спротивно на законот. Секој
човек е пресметлив додека не се утврди неговата
непресметливост и тогаш ќе настапат условите за исклучување
на кривичната одговорност.2 Според традиционалното сфаќање
пресметливоста е основа на вината, бидејќи односот меѓу нив е
детерминирачки.
2 ,,Службен весник на РМ” бр.15/2005, Закон за кривична постапка,
7.Вештачење, Член 272: (1) ако се јави сомневање дека е исклучена или е
намалена пресметливоста на обвинетиот поради трајна или привремена
душевна болест, привремена душевна растроеност или заостанат душевен
развој, ќе се определи вештачење со психијатриски преглед на обвинетиот.(2)
Ако, според мислењето на вештакот, потребно е подолго посматрање,
обвинетиот ќе се испрати на посматрање во соодветна здравствена установа.
Решение за тоа донесува истражниот судија. Посматрањето може да се
продолжи над два месеца само на образложен предлог од управникот на
здравствената установа по претходно прибавено мислење од вештаци, но не
може во никој случај да трае подолго од рокот за притвор.(3) Ако вештаците
установат дека душевната состојба на обвинетиот е растроена, ќе ја определат
природата, видот, степенот и трајноста на растроеноста и ќе дадат свое
мислење за тоа какво влијание имала таквата душевна состојба и какво се
уште има врз сфаќањето и постапките на обвинетиот, како и дали и во
колкава мера постоело растројство на душевната состојба во време на
извршувањето на кривичното дело
К
Влијанието на објективната одговорност врз ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 159
Пресметливоста претставува правно медицински поим кој
го означува нормалното функционирање на психичкиот живот
на човекот во времето на извршување на кривичното дело,
својствен на психички здрава личност. Заради тоа кога ќе се
појават одделни индикатори, што ќе го стават под сомнение
исправното психичко поведение на човекот, се пристапува кон
утврдување на непресметливоста.3 Од ова произлегува дека
пресметливоста е составен дел од елементите за кривичната
одговорност и делот за вината, добиена со извршување на
незаконското дејствие. Поради тоа, како и самиот факт што до
одредени заклучоци за психичката способност на човекот се
доаѓа по апстрактно логички пат, пресметливоста е категорија
која се претпоставува.
За пресметливоста постојат одредени сознанија кои
датираат од V век пред нашата ера, а се сретнуваат во Римското
право каде непресметливите лица не биле повикувани на
одговорност. Најчесто, непресметливи и неодговорни лица за
сторен деликт биле душевно болните лица кои ги нарекувале
фуриози и ментално ретардираните лица наречени фатуи кои
судот ги ослободувал од одговорност поради нивната
неспособност да го разберат значењето на делото, или пак
неможност да управуваат со своите постапки. Во
Јустинијановиот кодекс се наоѓале три критериуми за
непресметливост: патолошки развој на личноста, патолошки
процес и патолошка рекација. Душевната болест се нарекувала
инсанија, состојбите со поматена свест и со халуцинации,
деменции, и менталната ретардација со растроено однесување,
морија. Истиот закон предвидувал биолошка непресметливост
која е поврзана со возраста и тоа апсолутна за деца до 7 години,
инфантес и релативна за деца до 14 години, импуберес.4
Слични сфаќања се јавувале и во другите цивилизации се
до Средниот век кога душевната болест, црквата ја прогласувала
за анатема, а душевно болниот доживотно го азилирала надвор
од цивилазциските текови. Од половината на осумнаесетиот век
во правните документи и закони на одделни напредни држави се
појавија можности за ослободување од вина на некои обвинети
кои боледуваа од некакво душевно растројство. Англискиот суд
уште во 1723 година предложил ослободување од казна на
3 Проевски Јован - Кривичен законик, објаснувања, коментари и судска
практика, Скопје 1998, стр.67-68
4 Чадловски Георги - Криминилогија и психијатрија, Скопје, 2006,стр.219-227
Златко Дуковски
160 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
обвинет кој има ментално растројство. Исто така и во руското
законодавство за времето на Петар Велики не се сметал за
виновен оној кој делото го извршил во безумие и лудост.5 Дури
во втората половина на XIX век почнаа да се развиваат некои
судско психијатриски критериуми кои во одередени точки се
задржуваат до денес и се практикуваат во модерните
законодавства.
Процесот за утврдување на непресметливоста е
комплексен, поради што се јавува потреба да се утврдат
поодредени и пообјективни поими со кои би се обезбедила
правната сигурност. Затоа при утврдувањето на
непресметливоста од аспект на психичките процеси тоа,
всушност, и се случува, бидејќи тие навистина во мала мера
се од објективна природа. Тргнувајќи од тоа дека психички
болните луѓе во принцип се одговорни, се појавува проблем
околу утврдување на степенот на нивната одговорност. Во
одредувањето на степенот на кривичната одговорност би
требало да постои определена скала по која ќе се одредува
степенот на растројство и во колкава мера психофизички е
нарушено нивното здравје, врз основа на кое ќе се утврдува
одговорноста.
Претпоставената пресметливост е својствена за човек што
поседува збир на биолошки и психолошки својства кои го прават
способен за свесно расудување и волево одлучување. Ако во
психичкиот живот на една конкретна личност се јавува извесно
отстапување од ,,просечното“, се доведува во прашање моќта и
свеста да го сфати значењето на делото и да управува со своите
постапки. Заради тоа потребно е да се пристапи кон утврдување
на неговата непресметливост врз основа на биолошкиот,
психолошкиот и мешовитиот метод.6
Според биолошкиот метод непресметливоста се
определува врз основа на душевното растројство, и ако се утврди
дека бил душевно растроен, се смета дека е непресметлив. Се
утврдува само душевната состојба и не се бара утврдување на
последиците од таквата состојба врз психичките функции. За
утврдување на непресметливоста, според овој концепт, доволно
е да се констатира постоење на душевна болест или растројство
кај сторителот за време на извршувањето на кривичното дело.
5 Jaan Sootak - Theories of Punishment and Reform of Criminal Law, Juridica
International, V/2000, стр.70-75
6 Новотни Љубиша - Судска психијатрија, Скопје, 1990, стр.14
Влијанието на објективната одговорност врз ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 161
Психолошкиот метод непресметливоста ја определува врз
основа на определени психички пречки, меѓутоа без утврдување
на душевните растројства кои претставуваат нивна причина.
Сторителот е непресметлив кога неговото свесно и слободно
волево однесување е попречено со тешкотии во нормалното
одвивање на менталните функции. Во англо-саксонското право,
пак како основен критериум за постоење на лудило се зема
способноста на сторителот да го разликува ,,доброто од злото”.
Мешовитиот метод непресметливоста ја определува
преку примената на биолошкиот и психолошкиот метод.
Мешовитиот метод се применува во речиси сите современи
кривични законодавства, меѓу кои е и нашето законодавство.
Според мешовитиот метод, во КЗ на РМ во член 12 сторителот е
непресметлив кога во време на извршувањето на кривичното
дело кај него ќе се утврди постоење на трајна или привремена
душевна болест, привремена душевна растроеност, заостанат
душевен развој или други особено тешки душевни пречки и
неспособност да го сфати значењето на делото или да управува
со своите постапки.7
Тргнувајќи од потребата при утврдување на
пресметливоста да се говори со дефинирани норми во правото,
останува нерешлива енигмата дали човековата психа е егзактна
или пак сосема релативна работа. Едноставно кажано, не
постои начин за утврдување на пресметливоста изразено преку
точно утврдени математички формули, бидејќи станува за
психолошки феномени кои кривичното право прави обид на
секој можен начин да ги објективизира.8
За утврдување на непресметливоста значајно место
зазема и социјално-историската компонента, бидејќи во
различни периоди од општествениот развиток предизвикан со
промените во општествено економските, културните и
морални трендови постоеле различни гледишта и сфаќања за
тоа што е прифатливо и нормално, и се разликува од она што
е општествено неприфатливо и ненормално. Гледано од
7 ,,Службен весник на РМ” бр.19/04, член 12 став 1: Не е пресметлив
сторителот кој во време на извршувањето на кривичното дело не можел да го
сфати значењето на своето дело или не можел да управува со своите постапки
поради трајна или привремена душевна болест, привремена душевна
растроеност или заостанат душевен развој (непресметливост), или други
особено тешки душевни пречки.
8 Марјановиќ Ѓорѓи - Македонско кривично право, општ дел, Скопје, 2003,
стр.167-174
Златко Дуковски
162 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
историски аспект, тоа значи дека во еден друг временски
период одредени реакции и дејствија, како оние на Џордано
Бруно, биле третирани како неморални. Денес, истото тоа
однесување се гледа и се разбира сосема поинаку, а тоа значи
дека одредени сфаќања за определни норми понекогаш се
релативни и променливи.9
Преку нормалноста, пресметливоста треба сосема успешно
и прецизно да се изедначи со поимот просечност и вообичаеност,
бидејќи го олеснува оперирањето со тој поим. Од друга страна, се
отвараат низа други проблеми, бидејќи пресметливоста е состојба
што овозможува дејствијата кои ги презема лицето да
претставуваат продукт на неговото автентично, природно и
свесно битие. Исто така битен момент претставува фактот дека
од просекот на нормалност, освен лудаците се издвојуваат и
генијалците. Ова го поткрепивме со фактот што одредени луѓе кои
во минатато се сметале за луди и искокнувале од општеството со
некои нивни идеи и реакции, денес за истото може да се
констатира дека дошле до значајни откритија за човештвото кои
се од огромно и несомнено значење, но во тоа време, под одредени
околности, биле прогласувани за луди и неморални.
Во кривичното право постои претпоставка дека секое
лице извршител на кривично дело кое е нормално, е
пресметливо. Тоа значи дека во кривичната постапка не се
утврдува пресметливоста на сторителот, туку само на оној во
чија пресметливост судот се посомневал врз основа на неговото
поведение. Во рамките на пресметливоста, како пример може да
го спомнеме убиството на д-р Угриновска, директор на Заводот
за рехабилитација - Скопје, случен во мај, 2010 година. Д-р
9 http://www.znanje.org/i/i22/02iv08/02iv0801/djordano_bruno.htm. Џордано
Бруно 1548-1600, е претставник на схоластичкото учење. Според него
најважни поими биле разумот и слободното изразување. Велел дека
универзумот се состои од мноштво светови и сметал дека целата природа е
жива и продуховена. Тој и дал пантеистичка смисла на ренесансата, која
гласи: "Природата е бог, односно господова моќ која се јавува во се околу
нас. Бог не е надвор од светот туку тој е трансцендентален, тој е душата на
универзумот, сила која е присутна во се што не опкружува. Џордано Бруно
сметал дека универзумот е бесконечен и дека се состои од мноштво монади
кои се центар на силата. Самиот човек е всушност дел од целината и самиот
го гради својот живот и среќа на свој начин и самостојно. Бил противник на
религијата и на тоа како црквата и воопшто христијанството не ги прифаќале
таквите учења за светот и универзумот како всушност што не ги прифаќале и
низата други учења од ваков тип (пример: Никола Коперник, Галилео Галилеј
и многу други надвор од овие временски рамки). Поради тоа бил обвинет дека
ја развивал науката за мноштвото светови и бесконечноста на универзумот.
Влијанието на објективната одговорност врз ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 163
Угриновска беше убиена со 17 убоди од нож во својата
канцеларија од колега доктор со кого работела долг временски
период, при што кај сторителот не е исклучена можна состојба
на психијатриски болести, односно параноја, според наводите од
вештаците.10 Дали овде треба да се бараат причините во
непреземањето на систематски медицински прегледи, со кои
постои можност навремено да се утврдат одредени здравстевни
пореметување и нарушувања на здравјето, земајќи го предвид
фактот дека сторителот работел како лекар и доаѓал во контакт
со пациенти. Сепак по настанот психијатрите се обидуваат да
разграничат дали бил пресметлив и дали кајнего влијаело
одредено подолготрајно психичко вознемирување и
малтретирање на работното место, популарно наречено
“Мобинг“,11 земајќи ги предвид мотивите поради кои тоа го
сторил.12 Фактот што влегол во канцеларијата на директорката
со нож во рака, и без никаква кавга само ја избодел може да се
смета дека бил пресметлив и имал намера за извршување на
убиство, но дали така ќе се одлучи во судската постапка.
Ваквиот пример ни укажува на тоа колку е тешко да се
разграничи кој е пресметлив, а кој не е пресметлив.
Според Кривичниот законик на РМ за утврдување на
пресметливоста најпрво треба да се утврди дали сторителот на
кривичното дело е непресметлив, потоа потребно е да се утврди
дали бил душевно растроена личност и дали кај него постоела
душевна растроеност. Откако ова ќе биде утврдено, потребно е
да се утврди дали поради таквата состојба бил во можност да го
сфати значењето на своето дело и можел да управува со своите
постапки.13 Оттука произлегува дека биолошката основа за
исклучување на пресметливоста претставува одредено душевно
растројство која според наведената одредба, може да се појави
во следните форми: трајна душевна болест, привремена душевна
болест, привремена душевна растроеност, заостанат душевен
развој, други особено тешки душевни пречки, неспособност за
10 Дукоски Златко - Објективна одговорност во казненото право, Магистерски
труд, Скопје, 2011, стр.63
11 ,,Службен весник на РМ” бр.16/2010, Закон за работните односи, член 9-а
,,Психичко вознемирување на работното место (Мобинг)“.
12 Маневска Бранкица - Мобинг во современиот бизнис; Зборник на трудови
на студентите на МСИ, Филијала Македонија, Битола: Меѓународен
славјански институт ,,Ѓ.Р.Державин” г.Москва, Филијала Македонија, 2008,
стр.80-88
13 Чадловски Георги - Криминологија и психијатрија, Скопје,2006,стр.107-110
Златко Дуковски
164 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
расудување и одлучување, неспособност за одлучување и
намалена пресметливост.
Комплексните проблеми поврзани со пресметливоста
преку објективизација крајно би се поедноставиле бидејќи, тогаш,
човечката психа, всушност, би се третирала на крајно објективен
начин. Така, дилемата дали сторителот бил свесен за значењето
на своето дело и дали можел да управува со своите постапки би
добила поедноставен тек и одговор. Од друга страна, пак, со
објективизацијата на пресметливоста и психолошките феномени,
всушност, ќе доведе до објективизација на кривичната
одговорност. Со објективизација на човековата свест, всушност,
на посреден начин се доведува до поставување на субјективната
компонента кај кривичната одговорност и воведување на
објективната одговорност.
Секоја необјективност е нешто што во кривичното право
не би требало да биде својствено, но доколку е така, треба да се
надмине, бидејќи позади секоја субјективност постои опасност од
арбитрарност, нееднаквост и произволност. Во кривичното
правото се инсистира на објективност во водењето на процесот.
Поради тоа се јавува проблемот при утврдување на субјективната
страна на нечија кривична одговорност, бидејќи често само еден
чекор ги дели субјективните елементи од објективизација на
нечија свест и волја. Имајќи го предвид односот на кривичното
право, од една страна, и психологијата и психијатријата од друга
страна, во пракса често тој однос се сведува на чиста формалност.
Судовите, особено кога се во прашање психијатриско-
психолошките вештачења, многу ретко пристапуваат кон нивно
користење, но и кога ги користат тие се крајно воздржани. Сепак,
се прифаќаат мислењата на вештаците сметајќи ги како сосема
релативни, особено кога се работи за мислења околу
предумислата и мотивацијата.14 Иако вештаците во одредувањето
на непресметливоста се произнеле со одредено мислење кое
судот од нив го барал, стручниот наод може да користи како
добра основа во понатамошниот процес, но судот е тој кој го има
последниот збор, да донесе пресуда по слободно судско
убедување.
14 Ќириќ Јован - Објективна одговорност у кривичном праву, Београд, 2008,
стр.69-70
Влијанието на објективната одговорност врз ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 165
Резиме
Утврдувањето на непресметливоста е комплексен процес
поради тоа што судот треба да го има психолошкиот профил на
личноста на која и суди. Тоа може да се постигне на начин кога
сите личности што се или биле дел од неговиот живот ќе бидат
ислушани (но може да се јават и одредени недоследности и разни
субјективности, страв, пристрасност, антипатија), како и низа
други околности кои сериозно би можеле да ја доведат во
прашање објективноста на судот. Затоа судовите најчесто
одлучуваат врз база на сопствените знаења, искуства и вештини
за расудување како и се она што е релативна постојаност во
правните односи.
Summary
The determination of no computability is a complex process
because the court should have the psychological profile of the person
and judge. This can be achieved when all manner of persons who are
or were part of his life will be heard (but can occur and certain
inconsistencies and various subjectivities, fear, prejudice, antipathy),
and many other circumstances that could seriously to bring into
question the objectivity of the court. Because courts often make
decisions based on their knowledge, experience and skills of
reasoning and what is relative consistency in legal relations.
Користена литература
• Aćimović Mihajlo - Sudska psihologija, Beograd 1983
• Дукоски Златко - Објективна одговорност во казненото право,
Магистерски труд, Скопје, 2011
• Маневска Бранкица - Мобинг во современиот бизнис; Зборник
на трудови на студентите на МСИ Филијала Македонија, Битола:
Меѓународен славјански институт "Ѓ.Р.Державин" г.Москва,
Филијала Македонија, 2008
Златко Дуковски
166 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
• Марјановиќ Ѓорѓи - Македонско Кривично право општ дел,
Скопје, 2003
• Новотни Љубиша - Судска психијатрија, Скопје, 1990
• Проевски Јован - Кривичен законик, објаснувања, коментари и
судска практика, Скопје 1998
• Sootak Jaan - Theories of Punishment and Reform of Criminal
Law, Juridica International, V/2000,
• Службен весник на РМ бр.16/2010, Закон за Работните односи
• Службен весник на РМ бр.19/04, Кривичен законик
• Ќириќ Јован - Објективна одговорност во кривичном праву,
Београд, 2008
• Чадловски Георги - Криминологија и Психијатрија, Скопје,
2006
• http://www.znanje.org/i/i22/02iv08/02iv0801/djordano_bruno.htm
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 167
УДК 330.16:334.722.012.63/64
Лидија ЃОШЕВСКА1
ПРЕТПРИЕМНИВОСТА ВО МАЛИТЕ И СРЕДНИ
ДЕЛОВНИ СУБЈЕКТИ2
Апстракт
Претприемчивоста најчесто се споредува со бројот на
новосоздадени десетици или стотици илјади деловни субјекти кои
на сите меридијани на земјата се многу често изразувани и се во
правец на исто објаснување. Со нив се настојува да се афирмира
масовната појава на новите деловни субјекти, со кои непосредно се
изразува претприемачката идеја и функција. Зависно од големината
на земјата, може да се зборува за десетици, стотици илјади ,
милиони мали деловни субјекти годишно, во кои како основачи се
јавуваат еден, двајца или неколку основачи, сопственици,
претприемачи. Истовремено оваа активност е почеток на
остварување на претприемничката можност, преку соодветна
организациона форма утврдена како модел на рационално
однесување насекаде во светот.
Клучни зборови: претприемчивост, деловен
субјект,организациона форма.
1 Магистерпоекономскинауки, Универзитет,,Св. КлиментОхридски”- Битола,
Економскифакултет- Прилеп, е-mail: lidija.gosevska@hotmail.com, ул.Отешево бр.3
Битола
2Извадокодмагистерскитруд,,Финансирањенапретприемачкитепотфатинамалите и
средниделовнисубјекти“4.05.2011,Економски факултет-Прилеп.
Лидија Ѓошевска
168 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Lidia Gosevska3
Entrepreneurship insmall and middle businesses4
Abstract
Entrepreneurship is most often compared to the number of tens or
thousand newly founded businesses on all meridians on the earth, and
are often expressed in that same direction. The idea and function of
entrepreneurship is directly expressed, through the striving to confirm the
massive trend of new businesses. Depending of the magnitude of a
country, we can talk about tens, hundred thousand, million small business
per year, where we find one or two cofounders, owners, entrepreneurs. At
the same time this activity is the beginning of the achievement of the
entrepreneurial chance, through an appropriate organizational form
determined as a model of a rational behavior throughout the world.
Key words: entrepreneurship, business, organizational form.
ретприемнивоста најчесто се споредува со бројот на
новосоздадени десетици или стотици илјади деловни
субјекти, кои на сите меридијани на земјата се многи често
изразувани и се во правец на исто објаснување. Со нив се настојува
да се афирмира масовната појава на новите деловни субјекти, со кои
непосредно се изразува и претприемничката идеја и функција.
Зависно од големината на земјата, може да се зборува за десетици,
стотици илјади, милиони мали деловни субјекти годишно, во кои
како основачи се јавуваат еден, двајца или неколку основачи,
сопственици, претприемачи. Истовремено оваа активност е почеток
на остварување на претприемничката можност, преку соодветна
организациона форма утврдена како модел на рационално
однесување насекаде во светот.
3MA in economics , University St. KlimentOhridski – Bitola, Faculty of economy
Prilepе-mail: lidija.gosevska@hotmail.com, street Otesevo no.3 – Bitola
4Extract from the master thesis “ Financing of small entrepreneurs in big and small
businesses” “4.05.2011,Faculty of economy - Prilep.
П
Преприемнивоста во малите и средните деловни субјекти
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 169
Претприемнивоста е поттикнувана со мерките на владите во
развиените земји кои ги донесуваат со целза што посилно
изразување на малиот бизнис.
Со тоа се овозможува уште помасовно опфаќање на идеите и
можностите согледани од претприемачите во креирањето на
иницијативите за инвестирање во мали и средни деловни субјекти.
Исто така, малите и средни деловни субјекти пазарно се насочуваат
кон зголемување на извозот и кон флексибилно приспособување на
растечките и променливи барања на домашниот и светскиот пазар.
Во денешните современи услови успеваат оние деловни субјекти
односно претприемачи кои постојано учат, се менуваат и
приспособуваат кон конкурентската борба на пазарот. И токму тоа е
основата за нивниот најбрз можен успех.
Флексибилноста кон приспособувањата на барањата на пазарот
и адаптилноста во однос на нивното задоволување, овозможува
посилно изразување на претприемничките активности во смисла на
креирање на нови производи и услуги. Но, секојдневието покажува
дека голем дел од малите и средни деловни субјекти не остануваат
активни, туку пазарните законитости безмилосно ги отфрлаат оние
што не успеваат да се приспособат и да одговорат на барањата и
потребите што се продуцираат. Онолку деловни субјекти колку што
успеваат на пазарот, исто толку се отфрлаат оние што не успеваат да
се приспособат и да одговорат на барањата и потребите што се
продуцираат. Онолку деловни субјекти колку што успеваат на
пазарот, исто толку и се отфрлаат за неуспешни претприемнички
зафати. Во таа смисла е многу илустративен примерот на Велика
Британија, каде што во периодот 1980- 1982 година беа основани
360 000 нови деловни субјекти, а истовремено банкротираа 340 000
стари деловни субјекти.5
Исто така во САД , ,, само две од десет мали претпријатија ја
преживуваат десеттата година на своето постоење”, а во Австралија,
во периодот меѓу 1973-1985 година се нотирани над половина
неуспешни претпријатија пред истекот на нивниот прв роденден, а
три четвртини завршиле со неуспех до крајот на втората година од
нивното постоење.6
5Според MirkoMarkovic:,, Poslovnapolitika” стр. 140.
6Според Слободан Марковски : ,,Улогата на малото стопанство во процесот на
транзиција”, во зборникот на МАНУ-Економската транзиција, состојви проблеми ,
перспективи”, Skopje, 1994 година, стр.84.
Лидија Ѓошевска
170 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Ова е нормално секојдневие, но секоја развојна економија
настојува овие загуби во национални рамки да бидат помали и
институциите на системот да придонесат овие загуби да бидат што
помали во услови на опстанок и конкуренција. Се прават напори да
нема нов пад туку да се отпочне со нов претприемнички обид, да не
се создаваат препреки туку да се иницира слободната
претприемчивост, но тоа е тешко ако не е проследено со нови
креативни иновативни промени диктирани од струјните движења на
пазарот. Доколку тие можности се остварат, ризиците се
наградуваат со големи профити и со можности за развој на
општеството во целина. Оттаму, како што беше и предходно кажано,
малите деловни субјекти имаат практична, секојдневна значајна
улога во динамизирање на развојот, вработувањето, воведување на
технолошките иновации и сл.
Праксата покажува дека најразвиените земји во светот имаат
најразвиено мало стопанство, односно најголем број мали и средни
претпријатија кои применуваат иновации, имаат флексибилни
програми, доста се приспособливи кон пазарот и имаат развиена
отпорност спрема меѓународниот пазар и рецесивните движења.
Во сегашни услови, за опстанок и борба на пазарот, тие
создаваат нова програма на активности, фокусирајќи се на
интелектуалната сопственост поврзани со нивните потреби, како и
потребите за нови и успешни производи на светскиот пазар.
Секоја компанија се стреми и да произведува успешни
производи на пазарот, според желбите на купувачите. Но, за таа цел
секој мал, среден или голем деловен субјект треба да денесе
различни видови маркетинг стратегии со цел да имаат близина на
пазарот во лицето и предизвикот на зголемената конкуренција. Без
добро проучување на пазарот, иако производот е добар, МСП би
произведувал со загуба.
Секој деловен субјект има желба неговите производи и услуги
да се бараат на пазарот, домашниот и меѓународниот. За таа цел,
претежно сите МСДС имаат веб- сајтови со листа на различни
производи понудени од нив. Но, многу интернети се скапи и се
надвор од дофатот на МСДС. Се комуницира преку Б2Б, кој
овозможува атрактивност и мобилност на пазарот.
Најновите показатели од ОЕЦД покажуваат дека рапидно се
зголемува бројката на мали и средни деловни субјекти со кои се
придонесува до растот и развојот на економијата. Во целиот свет,
малите и средни деловни субјекти се прифатени како двигатели на
Преприемнивоста во малите и средните деловни субјекти
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 171
економскиот раст и развој. Како да се отвори мал бизнис и да се
опстои пред предизвиците што ги бара пазарот во денешно време не
претставува тешкотија.
Не се потребни поголеми финансиски средства, но тој износ
може и понатаму да се зголемува. Пазарот е немилосрден ако
станува збор за неразвиените економии, а други се условите во
развиените економии. Кај првоспомнатите, за нивно опстојување се
потребни идеи, финансии и сигурност во работењето.
За да се има идеја потребно е да се посматраат случувањата на
пазарот, да се има знаење и искуство. Преголемиот број на идеи
можат да внесат конфузија и одовлекување на вниманието од
најдобрата. Финансиите ќе доведат до остварување на идејата, с
сигурноста треба да ја обезбеди државата со своите механизми.
Спроти нив, егзистираат ненадејните законски регулативи,
нелојалната конкуренција, црниот пазар, турболенцијата на
финансискиот пазар и сл.
Но, самодовербата, самовработувањето, неависноста,
заработувачката, вработувањето на семејството, искористувањето на
постојните можности на пазарот и предизвикот се причините за
опстојување, како и стартирање на малите и средни бизниси.
Дејвид Гордон,7осврнувајќи се на МСДС, потенцира :
1. Во почетните стадиуми на индустријализација, малите
бизниси во земјите во развој можат да играат динамична и
водечка улога во производството на домашната
потрошувачка, а подоцна и во извозот на земјата. Овие
деловни субјекти имаат незначителни трошоци во
одржувањето на техниката, а мали административни
трошоци, а нивната големина е добро одмерена според
апсорционата моќ на националниот пазар. Затоа, на ваквите
капацитети, за разлика од крупните, не им е потребно
никакво субвенционирање од страна на државата.
2. Малите деловни субјекти стартуваат со попроста техника и
технологија која бара помал капитал и користи поволна
работна сила достапна за националниот пазар.
7ATSP No.10-11, Beograd 1979, str. 13-19
Лидија Ѓошевска
172 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
3. Малите и средни деловни субјекти го стимулираат развојот
на крупната индустрија овозможувајќи услуги за нив, по
многу поволни цени.
4. Таму каде што постои мрежа на успешни мали и средни
деловни субјекти кои добро функционираат и обезбедуваат
разноликост и рамотежа, има повеќе изгледи да станат
рентабилни, да напредуваат без субвенции и претерана
заштита, отколку таму кај што претставуваат осамени
споменици на современоста, на неразвиената средина.
Имајќи го во предвид значењето на МСДС за
функционирање на пазарната економија особено, внимание му се
посветува на Законот на малиот бизнис на Европа, кој се однесува
на сите компании што се независни и имаат помалку од 250
вработени, и кои претставуваат 99 % ид сите европски фирми.
Според оваа информација, МСДС се со енормна бројка и
придонесуваат за стабилно функционирање на европскиот пазар.
Ако се надоврзе и податокот дека политиката на МСДС е столб на
Европската Унија, што значи дека земјите членки на ЕУ прават
напори за нивен раст и развој и регрутираат ресурси од нивните
членки како од потенцијалните така и од сите европски земји, за
помош на малите и средни бизниси и расчистување на патот за оние
кои сакаат да создадат повеќе работни места на европскиот пазар и
пошироко. Инвеститори, политичари и професионалци за развој
посветија големо внимание на развојот на МСП , како Светска банка
и ООН со нивните програми за развој со внимание и помош кон
нивно промовирање. МСДС е значаен фактор на економскиот раст,
но со нивните предизвици и нивните ветувачки и иницијативи за
поддршка на овој сектор од страна на меѓународните инвестициски
бизнис фондови им даваат очигледна, јасна и определена значајна
улога на МСДС.
Преприемнивоста во малите и средните деловни субјекти
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 173
Резиме
Претприемнивоста е поттикнувана со мерките на владите во
развиените земји кои ги донесуваат со целза што посилно
изразување на малиот бизнис.
Со тоа се овозможува уште помасовно опфаќање на идеите и
можностите согледани од претприемачите во креирањето на
иницијативите за инвестирање во мали и средни деловни субјекти.
Исто така, малите и средни деловни субјекти пазарно се насочуваат
кон зголемување на извозот и кон флексибилно приспособување на
растечките и променливи барања на домашниот и светскиот пазар.
Во денешните современи услови успеваат оние деловни субјекти
односно претприемачи кои постојано учат, се менуваат и
приспособуваат кон конкурентската борба на пазарот. И токму тоа е
основата за нивниот најбрз можен успех.
Summary
The governments of the developed foreign countries encourage
the entrepreneurial skills owing to the measures they take in order to give
a vast support of the business. Consequently, there is the substantial
acknowledgement of the ideas and prospects perceived by the
entrepreneurs in the process of creating the initiatives for investments in
small and medium-sized companies. Furthermore, small and medium-
sized companies are market directed towards export increase and flexible
adjustment of rising and fluctuating demands of the domestic and world
market. Regarding the present day situation, the success can be
subscribed to those firms i.e. entrepreneurs that are constantly involved in
the process of learning, changing and adjusting to the competing conflicts
within the market. That is indeed the base of achieving their most
remarkable and rapid success.
Лидија Ѓошевска
174 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
1. Б. Шуклев,Менаџмент на мали бизниси, Економски
факултет-Скопје, 2000г.
2. Б. Шуклев Менаџмен на мали бизниси, Економски
факултет-Скопје, 2003г.
3. Б. Шуклев, Љубомир Дракуловски, Менаџмент Лексикон,
Економски факултет, Скопје, 1996г.
4. Ј. Пејковски, Претприемништво и развој, Експрес, Скопје,
1997
5. Т.Фити, В. Хаџи-Василева Марковска, Претприемаштво и
претприемачки менаџмент, Економски факултет, Скопје,
6. Борис Блажевски, Малите бизниси двигател на
вработеноста и развојот, труд од симпозиумот „Стопански
и регионален економски развој, семејни бизниси и
здружување“, Скопје 2003г.
7. Коста Јовчевски, „Бизнис во семејна сопственост “, труд од
симпозиумот „Стопански и регионален економски развој,
семејни бизниси и здружување“, Скопје 2003
Применети науки и медицина
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 177
УДК 616.895.4
Гордана РИСТЕВСКА-ДИМИТРОВСКА1
Весна ПЕЈОСКА ГЕРАЗОВА
Стојна РИСТЕВСКА
НИЗОК СЕРУМСКИ НЕВРОТРОПЕН ФАКТОР СО
МОЗОЧНО ПОТЕКЛО (BDNF) КАЈ ДЕПРЕСИВНО
РАСТРОЈСТВО
Апстракт
BDNF е невротропен фактор кој учествува во неврогенезата и
невроналната пластичност. Постојат докази за намалени серумски
вредности на BDNF кај депресивни испитаници. Средна вредност на
серумските нивоа на BDNF кај депресивната група (n=30) беше
12.51±6.17, а кај контролната група (n=30, соодветни по пол и возраст)
26.89±9.67, p<0.05. Наодот на пониски нивоа на BDNF кај пациентите
со депресија од нивоата на здравите испитаници укажува на присутна
улога на невротропните фактори кај депресивното растројство.
Клучни зборови: депресивно растројство, BDNF, невротропен фактор
LOW SERUM BRAIN-DERRIVED NEUROTROPHIC
FACTOR (BDNF) IN MAJOR DEPRESSION
Abstract
BDNF is neurotropic factor that is involved in neurogenesis and neuronal
plasticity. Evidence show lower serum BDNF values in depressive patients.
Mean values of serum BDNF levels in depressed group (n=30) was
12.51±6.17, and in control group (n=30. age and sex matched) was
26.89±9.67, p<0.05. The finding of lower BDNF levels in patients with
depression compared to healthy control subjects indicates that neurotrophic
factors play an important role in depressive disorder.
Key words: depression, BDNF, neurotrophic factor
1 Д-р. Гордана Ристевска Димитровска е помлад асистент на Високата медицинска
школа Битола gordana.md@gmail.com. Проф. д-р Весна Пејоска Геразова е
Раководител на катедрата по психијатрија и медицинска психологија на Медицински
факултет Скопје. Проф. д-р Стојна Ристевска е професор и директор на Високата
медицинска школа Битола.
Гордана Р.Димитровска, Весна П.Геразова, Стојна Ристевска
В
рецизната невробиологија, која е во основата на растројствата
на расположението, засега е непозната. Еден начин да се
бориме со овие растројства би бил да откриваме нови биолошки
маркери за нив, кои потенцијално би направиле револуција во нивното
препознавање и третман. (Lakhan, 2010). Идентификувањето на
биомаркерите ќе помогне и во дијагнозата на овие растројства и во
развојот на ефикасни психотропни лекови за третман, а може да бидат
основа во напорите за рана интервенција и превенција кај личностите
кај кои постои ризик. Засега, не постојат достапни дијагностички
биомаркери за растројствата на расположението, иако лесно достапните
телесни течности како крв, урина и цереброспинален ликвор се
потенцијални извори за идентификација на биомаркери.
П
овед
BDNF е невротропен фактор кој во последната деценија е во
фокусот на интензивно истражување. BDNF припаѓа на невротропното
семејство на фактори на раст и влијае врз опстанокот и функцијата на
невроните во ЦНС. Неговата физиолошка улога е да го поттикнува
никнувањето на дендрити од нервните завршетоци и да помогне да се
стабилизираат врските меѓу невроните.
BDNF е сепак невообичаен невротропен фактор затоа што
неговите широко распространети функции во мозокот се протегаат над
традиционалната улога на факторите за раст кои го поддржуваат растот,
опстанокот и одржувањето на клетките. Покрај поддржувањето на
опстанокот и отпорноста на повреди, BDNF има и можна улога во
потпомагањето на пластичноста која е зависна од активност, што лежи
во основа на капацитетот за учење и меморија. Регионите во мозокот во
кои пластичноста е особено важна ги вклучуваат хипокампусот и
кортексот во кои се наоѓаат критичните центри за учење и меморија.
Хипокампусот е централна компонента во која се шифрираат нови
информации, и неговото оштетување тешко го нарушува учењето. Од
гледна точка на пластичноста, недоволно количество на BDNF ќе ја
ослаби силата или капацитетот за синаптичко кодирање, додека од
невротропен аспект, намаленото количество на BDNF ги прави
хипокампалните неврони поосетливи на инсулт или дегенерација.
Два потентни стимулуси брзо го зголемуваат нивото на BDNF во
хипокампусот: физичките вежби и учењето (Garcia, 2003). Доста студии
покажуваат дека неврогенезата расте во околности кои ја стимулираат
невроналната активност (како што се поддржувачка средина, учењето и
редовните физички вежби), што укажува дека овој процес е исто така
позитивно регулиран од, и може дури да е зависен од невроналната
пластичност (Kempermann, 2002).
178 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Низок серумски невротропен фактор со мозочно потекло...
Големо тело на докази воспостави врска помеѓу стресните
животни настани и егзацербацијата на депресијата. Неодамнешни
студии укажуваат дека стрес - индуцираната атрофија и губитокот на
хипокампални неврони може да придонесе во патофизиологијата на
депресија. На клеточно ниво, доказите укажуваат на невронална
атрофија и клеточна загуба при одговор на стрес и кај депресија. На
молекуларно ниво, беше укажано дека овие клеточни дефициенции,
главно, откриени во хипокампусот, се јавуваат заради намалената
експресија на BDNF поврзана со покачувањето на гликокортикоидите.
Добро познато е дека гликокортикоидните и минералокортикоидните
хормони, ослободени од адреналните жлезди при стрес, придонесуваат
за депресија делувајќи на хипокампусот (Стефановски, 2005). Тие се
врзуваат за специфични рецептори во овој регион и со тоа
предизвикуваат пад во BDNF mRNA и BDNF протеинот во невроните.
Со оглед на спротивните ефекти на стресот и антидепресивите на
хипокампалната неврогенеза, сосема е веродостојно тврдењето дека
промените во хипокампалната неврогенеза се суштински за клиничкиот
синдром на депресија (D’Sa, 2002).
Неколку истражувачки струи покажуваат дека BDNF молекулата
веројатно е „крајниот заеднички пат“ за различни антидепресивни
пристапи. Тука се вклучени антидепресивните лекови,
електроконвулзивната терапија (Duman, 1998), физичките вежби (Oliff,
1998) и репетитивната транскранијална магнетна стимулација (Müller,
2000). Сите овие третмани го зголемуваат BDNF барем кај глувци, а
веројатно и кај луѓе, што е поддржано преку директно мерење на BDNF
во крвотокот (Karege, 2005).
BDNF е исто така присутен во крвта, иако е со повисока
концентрација во мозочното ткиво (Radka, 1996). Претходно е објавено
дека BDNF може да ја помине крвно-мозочната бариера, (Pan, 1998) и
дека нивоата на BDNF во мозокот и серумот поминуваат низ слични
промени за време на созревањето и стареењето кај стаорци (Karege,
2002b), укажувајќи на тоа дека серумските нивоа на BDNF ги
одразуваат BDNF нивоата во мозокот. Karege и сор. (Каrege, 2002a)
откриваат дека серумските нивоа на BDNF значајно се намалени кај
пациенти со МДР кои не примале антидепресиви. Последователно,
неколку студии покажаа намалени BDNF нивоа кај пациентите со
депресивно растројство.
Мета-анализата на Sen и сор., даде силен доказ дека нивоата на
BDNF се пониски кај депресивните испитаници отколку кај здравите
контролни испитаници (P < 6.8 х 10-8). (Sen, 2008).
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 179
Гордана Р.Димитровска, Весна П.Геразова, Стојна Ристевска
Материјал и метод
Истражувањето е спроведено на Универзитетската клиника за
психијатрија во Скопје. Во истражувањето беа вклучени пациенти кои
ги задоволуваа инклузивните критериуми, а се лекуваат амбулантски на
Универзитетската клиника за психијатрија во период од најмалку 6
недели во 2011 година. Дијагнозите F 32.X и F 33.X се поставуваа
според критериумите на МКБ-10. За целите на истражувањето беа
формирани 2 групи: експериментална група од 30 пациенти кои
боледуваат од депресивна епизода или депресивна епизода во склоп на
рекурентно депресивно растројство, кои не биле третирани со
антидепресиви и контролна група од 30 испитаници кои не боледуваат
од соматско и психијатриско растројство.
Земањето на крвта се изведуваше во периодот од 09 до 13 часот
наутро. После отстојување од 30 минути за да коагулира, крвта се
центрифугираше 15 минути на 1000 вртежи и добиениот серум се
замрзнуваше на -20 Целзиусови степени. Серумите од сите испитаници
беа изработени на една калибрација во серија со цел да се постигнат
оптимално изедначени услови на работа. Анализите беа работени на
ЕЛИСА апарат Humareader Single (HUMAN GmbH, Wiesbaden,
Germany) со BDNF Emax Immunoassay System kit (Promega, Madison,
WI), според упатството на производителот. Овој кит е наменет
исклучиво за експериментална научно - истражувачка работа.
Резултати
Слика 1. Измерени вредности на серумски BDNF кај сите испитаници
Слика 2. Просечни вредности на BDNF на двете групи
180 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Низок серумски невротропен фактор со мозочно потекло...
Дискусија
Оваа студија покажа дека постои статистички значајна разлика
меѓу серумските BDNF нивоа кај депресивните пациенти пред третман
(12.51±6.17), споредено со здравите контролни испитаници
(26.89±9.67), p<0.05.
Резултатите се слични на претходно објавените релевантни
студии на оваа тематика откако Karage и сор. (2002a), прв пат објавија
наод на пониски BDNF нивоа кај депресивните пациенти, не третирани
со антидепресиви 3 недели. Споредбата на нашите наоди со другите
студии може да се види од графичкиот приказ на мета - анализата на
средните вредности на BDNF кај здрави контроли и не третирани
депресивни испитаници.
Слика 3. Мета анализа на релевантни студии за серумска
концентрација на BDNF кај депресија. Споредба меѓу здрави контроли, не
третирани и третирани депресивни испитаници. Прикажано е името на првиот автор
на студијата и годината на објавување на резултатите. Графикот е преземен и
модифициран од студијата на (Hashimoto, 2010).
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 181
Гордана Р.Димитровска, Весна П.Геразова, Стојна Ристевска
Средната вредност на BDNF кај нашите депресивни пациенти
пред третман е повисока од наодите на Yoshimura (2007), Huang (2007),
Karege (2005), а пониска од наодите на Shimizu (2003), Piccini (2010),
Monteleone (2008), Karege (2002a), Gonul (2005), Gervasoni (2005),
Aydemir (2006,2007).
Нивоата на BDNF кај испитаниците не се значајно статистички
различни меѓу жените и мажите. Во нашиот примерок не се следи
полова разлика набљудувана во BDNF нивоата, резултати објавени во
истражувањето на Gervasoni (2005).
Овие резултати укажуваат на тоа дека ниската вредност на
серумскиот BDNF е важна карактеристика на депресијата. Наодот на
пониски нивоа на BDNF кај пациентите со депресија од нивоата на
здравите контролни испитаници укажува на присутна улога на
невротропните фактори кај депресија.
За BDNF да биде периферен маркер за депресија, тој треба да се
менува (односно да се намалува) кај депресивното растројство. Нашата
студија и повеќе други студии го потврдуваат тоа. Потребни се
натамошни истражувања кои ќе проверат како BDNF се менува после
аплицирањето на антидепресивни третмани и колку промената е
стабилна во тек на подолг временски период.
Нашите наоди укажуваат дека е веројатно серумската вредност
на BDNF да претставува неспецифичен биолошки маркер за депресивно
растројство кој ја отсликува моменталната клиничка состојба, и се
добра основа за натамошно истражување на оваа тематика.
Резиме
Покрај релативно малиот примерок во нашата студија и засега малиот
број студии за споредба, нашите наоди укажуваат на тоа дека BDNF нивоата
се пониски кај депресивните пациенти кои не примаат антидепресиви, што
182 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Низок серумски невротропен фактор со мозочно потекло...
укажува на тоа дека BDNF може да има важна улога во неврогенезата и
невропластичноста кај депресивното растројство.
Нашите наоди потврдуваат дека серумското ниво на BDNF кај
депресивното растројство е променето, што може да се смета за потенцијален
биолошки неспецифичен периферен маркер кој се менува како резултат на
изразената клиничка слика.
Summary
Our findings indicate that BDNF levels are lower in patients with
depression who do not receive antidepressive medication, which implies that BDNF
may play pivotal role in the neurogenesis and neuroplasticity in depressive disorder.
The study limitations are relatively small sample and restricted number of relevant
studies to compare with.
Our findings confirm that serum BDNF level in depressive disorder is
changed. This result of lower serum BDNF levels may be considered as potential
biological nonspecific peripheral marker that changes as a result of exacerbated
clinical features.
Користена литература
1. Aydemir O, Yalcin ES, Aksaray S et al. Serum brain-derived neurotrophic factor (BDNF)
changes in the serum of depressed women. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry
2006; 30: 1256–1230.
2. Aydemir O, Deveci A, Taskin OE, Taneli F, Esen-Danaci A. Serum brain-derived
neurotrophic factor level in dysthymia: A comparative study with major depressive disorder.
Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry 2007;31: 1023–1026.
3. D’Sa C, Duman RS. Antidepressants and neuroplasticity. Bipolar Disord 2002; 4:183-
194.
4. Duman RS, Vaidya VA. Molecular and cellular actions of chronic electroconvulsive
seizures. J ECT. 1998; Sep;14(3):181-93.
5. Garcia C, Chen MJ, Garza AA, Cotman CW, Russo-Neustadt A. The influence of specific
noradrenergic and serotonergic lesions on the expression of hippocampal brain-derived
neurotrophic factor transcripts following voluntary physical activity. Neuroscience 2003;
119: 721-732.
6. Gervasoni N, Aubry JM, Bondolfi G et al. Partial normalization of serum brain-derived
neurotrophic factor in remitted patients after a major depressive episode.
Neuropsychobiology 2005; 51: 234–238.
7. Gonul AS, Akedeniz F, Taneli F et al. Effect of treatment on serum brain-derived
neurotrophic factor levels in depressed patients. Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 2005;
255: 381–386.
8. Hashimoto K. Brain-derived neurotrophic factor as a biomarker for mood disorders: An
historical overview and future directions: Psychiatry and Clinical Neurosciences 2010; 64:
341–357
9. Huang TL, Lee CT, Liu YL. Serum brain-derived neurotrophic factor levels in patients
with major depression: effects of antidepressants. J. Psychiatric. Res. 2007; 45:521–525.
10. Karege F, Perret G, Bondolfi G, Schwald M, Bertschy G, Aubry JM. Decreased serum
brain-derived neurotrophic factor levels in major depressed patients. Psychiatry Res 2002a;
109:143-148.
11. Karege F, Schwald M, Cisse M. Postnatal developmental profile of brain-derived
neurotrophic factor in rat brain platelets. Neurosci. Lett. 2002b; 328: 261–264.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 183
Гордана Р.Димитровска, Весна П.Геразова, Стојна Ристевска
184 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
12. Karege F, Bondolfi G, Gervasoni N et al. Low brain derived neurotrophic factor (BDNF)
levels in serum of depressed patients probably results from lowered platelet BDNF release
unrelated to platelet reactivity. Biol. Psychiatry 2005; 57: 1068–1072.
13. Kempermann G. Regulation of adult hippocampal neurogenesis - implications for novel
theories of major depression. Bipolar Disord 2002; 4: 17-33.
14. Lakhan SE, Vieira K, Hamlat E. Biomarkers in psychiatry: Drawbacks and potential for
misuse. Int. Arch. Med. 2010; 3: 1.
15. Monteleone P, Serritella C, Martiadis V, Maj M. Decreased levels of serum brain-
derived neurotrophic factor in both depressed and euthymic patients with unipolar
depression and in euthymic patients with bipolar I and II disorders. Bipolar Disord. 2008;
10:95–100.
16. Müller MB, Toschi N, Kresse AE, Post A, Keck ME. Long-term repetitive transcranial
magnetic stimulation increases the expression of brain-derived neurotrophic factor and
cholecystokinin mRNA, but not neuropeptide tyrosine mRNA in specific areas of rat brain.
Neuropsychopharmacology. 2000; Aug; 23(2):205-15.
17. Oliff HS, Berchtold NC, Isackson P, Cotman CW. Exercise induced regulation of brain-
derived neurotrophic factor (BDNF) transcripts in the rat hippocampus. Brain Res Mol Brain
Res 1998; 61:147-153.
18. Pan W, Banks WA, Fasold MB, Bluth J, Kastin AJ. Transport of brain-derived
neurotrophic factor across the blood-brain barrier. Neuropharmacology 1998; 37: 1553–
1561.
19. Piccinni A, Marazziti D, Catena M et al. Plasma and serum brain-derived neurotrophic
factor (BDNF) in depressed patients during 1 year of antidepressant treatments. J. Affect.
Disord. 2008; 105: 279–283. Psychiatry and Clinical Neurosciences 2010; 64: 341–357
20. Radka SF, Holst PA, Fritsche M, Atlar CA. Presence of brain-derived neurotrophic
factor in brain and human and rat but not mouse serum detected by a sensitive and specific
immunoassay. Brain Res. 1996; 709: 122–130.
21. Sen S, Duman R, Sanacora G. Serum brain-derived neurotrophic factor, depression, and
antidepressant medications: Meta-analyses and implications. Biol. Psychiatry 2008; 64:
527–532.
22. Shimizu E, Hashimoto K, Okamura N, et al. Alterations of serum levels of brain-derived
neurotrophic factor (BDNF) in depressed patients with or without antidepressants. Biol
Psychiatry 2003; 54:70-75.
23. Стефановски Б., Психоневроендокринолошки особености на афективните
растројства. Докторска дисертација. 2005; Медицински факултет Скопје, Универзитет
Св. Кирил и Методиј.
24. Yoshimura R, Mitoma M, Sugita A et al. Effects of paroxetine or milnacipran on serum
brain-derived neurotrophic factor in depressed patients. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol.
Psychiatry 2007; 31: 1034–1037.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 185
УДК 159.922.7 – 056.14:616.89-008.47 (497.774)
Христо ГЕОРГИЕВСКИ1
Омер СУЛЕЈМАН2
Сашо КОЧАНКОВСКИ3
Хиперкинетскиот синдром во развојниот период кај
децата
Абстракт
Целта на овoј труд е да се прикаже застапеноста на
хиперкинетскиот синдром (ADHD) кај децата на подрачјето од општина
Битола. Со трудот се опфатени 82 деца со ADHD (73% со машки пол и
27% со женски пол, нивниот сооднос е 2,7:1). Предшколската возраст е
застапена со 32%, а школската возраст со 68%. Кај 10% од децата се
регистрирани промени на EEG снимањето.
Во однос на образованието кај децата од школска возраст,
доволен успех е постигнат кај 12%, добар успех кај 45%, многу добар
кај 36%, и одличен успех кај 7% од школските деца со ADHD.
Застапеноста на ADHD во однос на возрасните групи е следна:
со 30% возрасната група од 3-5 год, со 32% возрасната група од 5-7 год,
со 21% возрасната група од 7-9 год, и со 17% возрасната група над 9
год.
Клучни зборови: хиперкинетски синдром, предшколска возраст,
школска возраст, машки пол, женски пол.
Hyperkinetic syndrome in children with developmental
period
Abstract
The aim of this paper is to show the presence of hyperkinetic
syndrome (ADHD) in children in the area of Bitola. The paper included 82
children with ADHD (73% of males and 27% for females, their ratio is 2,7:1.
Preschool age is represented by 32%, and school age with 68%. In 10% of
1 Магистер по дефектолошки науки, Центар за ментално здравје при Клиничката
болница во Битола, ice6666@t-home.mk
2 Лекар, специјалист психијатар, субспецијалист педопсихијатар, Центар за ментално
здравје при Клиничката болница во Битола.
3 Магистер по психолошки науки, Центар за ментално здравје при Клиничката
болница во Битола.
Христо Георгиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
children registered changes in the EEG recording. In terms of education
among children of school age, sufficient success has been achieved in 12%,
good success with 45%, very good in 36%, and a great success with 7% of
school children with ADHD.
The prevalence of ADHD in terms of age groups is as follows: 30%
age group of 3-5 years, with 32% age group of 5-7 years, with 21% age
group from 7-9 years and 17 % age group over 9 years.
Key word: Hyperkinetic syndrome (ADHD), preschool age, school
age, male, female.
В
иперкинетскиот синдром, однсно хиперактивноста е
нарушување во развојот што се јавува уште во најраната детска
возраст. Главните карактеристики се: претерана активност,
раздразливост, импулсивност, слабо внимание, неможност да се
сконцентрираат, слаб успех во учењето, мируваат само кога спијат
186 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
овед
4.
Памтењето може да биде сосема добро. Успехот во училиштето
најчесто е слаб5. Покрај релативно добрите интелектуални капацитети
нивото на интелектуалното фунционирање е понизок кај скоро ¾ од
оваа група6.
Х
Овие деца се посебно активни, не можат да седат на едно место,
постојано се во движење. Моторните вештини не им се добро развиени,
често се повредуваат, се непредвидливи. Често имаат импулсивни
реакции, не можат да играат со врсниците, се чувствуваат отфрлени
што им создава револт, раздразливост, лутина, агресија. Не можат да
седат мирни на час во училницата, ги задеваат другите деца, ја
попречуваат наставата7.
Импулсивноста е зголемена и детето реагира бурно на
минимални поводи, со што е склон кон повредување кое е поголемо
отколку кај другите деца. Толеранцијата е ниска, детето е раздразливо,
добива напади на бес, стапува во судир со другарите и возрасните,
често и на своја штета.
Хиперкинетскиот синдром не е единствена нозолошка целина на
истоветна етиологија8. Причините можат да бидат психолошки (кои
делуваат во рамките на семејството), органски, неврофизиолошки,
4Morić-Petrović S., Psihijatrija, Medicinska kniga, Beograd-Zagreb, 1987. str. 410.
5Cantwell, P.,(et al), Hyperkinetic syndrome, London: Blackwell Scient. Publ, 1977
6Palkes, H., (et al), Intellectual Ability and Performance of Hyperactive children, Amer. J.
Orthopsychiatry, 42,35
7Tadić, N., Psihijatrija detinjstva i mladosti, Naucna knjiga, Beograd, 1985, str.105
8 Firestone, P., (et al), Minor Physical Anomalies in Hyperactive Retarded and normal
children and their families, J. Child. Psychol 19,155, 1978
Хиперкинетскиот синдром во развојниот период кај децата
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 187
генетски и др. Спорно е дали овие промени се од примарно или
секундарно потекло, како реакција на ставовите на семејството,
училиштето и групата на другари. Ако околината не ги менува своите
ставови, секундарно се развиваат депресивни реакции, загриженост и
асоцијално однесување9. Прогнозата зависи од етиологијата10.
Невролошкиот наод најчесто е уреден или се наоѓаат дискретни
испади. Моторниот развој е нормален а тонусот е снижен11.
Хиперактивноста во детството е со преваленција од 3%-5% помеѓу
училишните деца, а односот машки-женски деца е од 4:1 до 9:112.
Во третманот на хиперактивноста се користи медикаментозна
терапија, психотерапија, психомоторно-реедукативен третман.
Лекувањето трае од 3-6 месеци, а кај возрасни пациенти до година.
Успешноста на излекувањето е 95%13.
Цел на истражувањето
Целта на истражувањето се лицата со хиперкинетски синдром во
општина Битола.
Задачи на истражувањето
Задачите на истражувањето се да се утврди застапеноста на
лицата со хиперкинетски синдром, според возраста, полот, според EEG
снимањето (EEG без промени и EEG со промени), според редоследот на
раѓање во семејството (прво,второ,трето,четврто дете) и според
постигнатиот успех во образованието на школските деца.
Материјали и методи
Со ова истражување се опфатени 82 деца на возраст од 3 до 11
години кои се третирани под дијагноза хиперкинетски синдром во
Центарот за ментално здравје при Клиничката болница во Битола.
Притоа користени се оформени лични здравствени досиеја од
невропсихијатриски, психолошки, дефектолошки, педијатриски и од
социјален аспект на лицата со хиперкинетски синдром.
9Eisenberg, L., Hyperkinetic reactions, Noshpitz, J., (Ed) Basic Handbook of child
Psychiatry, NewYork: Basic Books, 1979.
10Shaffer, D., (et al), A Critical note on the Predictive Validity of the hyperkinetic
syndrome, J. Child Psychol. Psychiatric 20,61
11Bojanin, S., Neurolopsihologija razvojnog doba i opsti reedukativni metod, Beograd:
Privremena stampa, 1979.
12Трајковски В., Медицински основи на инвалидноста.Филозофски факултет,
Институт за дефектологија, Скопје 2008. стр.169
13http://stosljevic.co.yu/hiperaktivnost.php
18.02.2010
Христо Георгиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
188 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Од методите беа користени методот на дескриптивна и
ретроспективна лонгитудиналана анализа, а од техниките-анализа на
документација.
Податоците во истражувањето беа групирани, средувани,
табеларно прикажани и статистички обработени при што беше
употребен X 2 тест и Students t-test.
Резултати со дискусија
Табела 1. Дистрибуција на хиперкинетскиот синдром според полот
и возраста
Возраст машки женски вкупно X 2 df p
предшколска 23 3 26 (32%) 4,84 1 <0,05
школска 37 19 56 (68%)
вкупно 60 (73%) 22 (27%) 82
(100%)
Според табела 1. групата ја сочинуваат 82 деца со
хиперкинетски синдром (73% машки и 27% женски) и тоа во
предшколска возраст 26 (32%) деца, а во школска возраст 56 (68%)
деца. Кај сите испитаници земена е детална анамнеза, потоа извршен
невролошки и психијатриски преглед.
Според Ана К. Микуш ADHD е почесто застапен кај машките деца (2:1
до 5:1)14.
Меѓу варијаблите (предшколска и школска возраст) постои статистички
значајна разлика p<0,05.
Табела 2. Дистрибуција на хиперкинетскиот синдром според полот
и EEG снимање
Пол EEG без
промени
EEG со
промени
вкупно X 2 df p
машки 52 8 60 (73%) 3,91 1 <0,05
женски 22 22 (27%)
вкупно 74 (90%) 8 (10%) 82
(100%)
14Копачев, Д. Невропсихологија, општ и клинички дел- скрипта, Филозофски
факултет, Институт за дефектологија, Скопје, 1999.
Хиперкинетскиот синдром во развојниот период кај децата
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 189
Со извршеното EEG снимање на CNS, кај 74 (90%) од
испитаниците EEG снимањето беше без промени, додека кај 8 (10%) од
испитаниците беа констатирани промени во EEG снимањето.
Меѓу двете варијабли (EEG без промени и EEG со промени)
постои статистички значајна разлика p<0,05.
Табела 3. Дистрибуција на хиперкинетскиот синдром според пол и
според тоа кое дете е по ред во семејството
Дете по
ред
Машки Женски Вкупно X 2 df p
I дете 34 14 48 (58%) 6,79 3 <0,10
II дете 15 8 23 (28%)
III дете 8 8 (10%)
IV дете 3 3 (4%)
вкупно 60 22 82 (100%)
Од вкупниот број на деца со хиперкинетски синдром кој
изнесува 82, 48 (58%) деца се јавуваат како прво дете во семејството, 23
(28%) деца како второ дете, 8 (10%) деца како трето дете и 3 (4%) деца
како четврто дете во семејството.
Меѓу четирите варијабли (I, II, III, IV дете) постои статистички значајна
разлика p<0,10.
Табела 4 Дистрибуција на хиперкинетскиот синдром според
полот и според постигнатиот успех во образованието кај школските
деца
Пол Доволе
н успех
Доба
р
успех
Мног
у
добар
успех
Одличе
н успех
вкупн
о
X 2 d
f
p
машки 7 15 11 4 37
(66%)
12,0
4
3 <0,0
1
женск
и
10 9 19
(34%)
вкупно 7 (12%) 25
(45%)
20
(36%)
4 (7%) 56
(100%
)
Христо Георгиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
190 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Школските деца кои манифестираат хиперкинетски синдром, во
образованието го постигнуваат следниот успех: доволен успех
постигнуваат 7 (12%) деца, добар успех 25 (45%), многу добар успех
постигнуваат 20 (36%) деца и одличен успех во образованието
постигнуваат само 4 (7%) деца.
Меѓу четирите варијабли (доволен, добар, многу добар, одличен
успех) постои статистички значајна разлика p<0,01.
Табела 5. Дистрибуција на хиперкинетскиот синдром според
возрасните групи и полот
Возрасни групи Машки Женски Вкупно (%)
3-5 год 16 9 25 (30%)
5-7 год 18 8 26 (32%)
7-9 год 14 3 17 (21%)
Над 9 год 12 2 14 (17%)
Вкупно 60 22 82 (100%)
Кај децата со ADHD чиј број изнесува 82, најзастапена е
возрасната група од 5-7 год со 32%, возрасната група од 3-5 год со 30%,
возрасната група од 7-9 год со 21% и возрасната група над 9 год со
17%.
При статистичката обработка на податоците е применет Students
t-test и се добиени следните резултати:
Students t-test
dif 9,5
S 0,86
t 10,98
df 3
p<0,001
Mеѓу четирите варијабли (возрасни групи) постои статистички
многу сигнификантна разлика p<0,001.
Резиме
Целта на овој труд е да се укаже на застапеноста на
хиперкинетскиот синдром кај децата во предшколска и школска возраст
на подрачјето на општина Битола.
Опфатени се 82 деца (73% од машки пол и 27% од женски пол),
кои манифестираат хиперкинетски синдром и биле регистрирани и
третирани во Центарот за ментално здравје на деца и младинци при
Клиничката болница во Битола.
Хиперкинетскиот синдром во развојниот период кај децата
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 191
Резултатите на анализата на статистички обработените податоци
укажуваат дека односот на хиперактивноста машки-женски деца е 2,7:1.
Во однос на возраста хиперактивноста во предшколската возраст е
застапена со 32%, а школската возраст со 68%. Промени на EEG се
верифицирани кај 10% од децата, додека кај 90% од децата EEG
снимањето е со уреден наод.
Според тоа кое дете по ред во семејството манифестира ADHD,
резултатите се следни: прво дете со 58%, второ дете со 28%, трето дете
со 10%, и четврто дете во семејството со 4%.
Застапеноста на ADHD во однос на возрасните групи е следна:
со 30% возрасната група од 3-5 год, со 32% возрасната група од 5-7 год,
со 21% возрасната група од 7-9 год, и со 17% возрасната група над 9
год.
Во однос на успехот во образованието кај децата од школска
возраст, доволен успех е постигнат кај 12% од децата, добар успех е
постигнат кај 45% од децата, многу добар успех е постигнат кај 36% од
децата и одличен успех во образованието е постигнат кај 7% од деца.
Summary
The purpose of this paper is to indicate the presence of hyperkinetic
syndrome in children in pre-school and school age in Bitola area.
Included 82 children (73% male and 27 female) who manifest
hyperkinetic syndrome and were registered and treated at the Center for
mental health of children and youth at the Clinical hospital in Bitola.
The results of statistical analysis of processed data suggest that the
ratio of male-female hyperactivity children is 2,7:1. In terms of age
hyperactivity in pre-school age is represented by 32%, and school age with
68%. EEG changes were verified in 10% of children, while 90% of children
with EEG recording orderly finding.
Therefore in order that a child in a family manifesting ADHD, the
results are as follows: first child by 58%, the second child 28%, third child
with 10%, and the fourth child in a family with 4%.
The prevalence of ADHD in terms of age groups is as follows: 30%
age group 3-5 years, with 32% age group of 5-7 years, with 21% age group
from 7-9 years, and 17% age group over 9 years.
In terms of success in the education of children of school age,
sufficient success is achieved in 12% of the children, good success has been
achieved in 45% of children, very good success was achieved in 36% of
children and great success in education is achieved in 7% of children.
Христо Георгиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
192 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
1. Morić-Petrović S., Psihijatrija, Medicinska kniga, Beograd-Zagreb,
1987. str. 410.
2. Cantwell, P.,(et al), Hyperkinetic syndrome, London: Blackwell
Scient. Publ, 1977
3. Palkes, H., (et al), Intellectual Ability and Performance of
Hyperactive children, Amer. J. Orthopsychiatry, 42,35
4. Tadić, N., Psihijatrija detinjstva i mladosti, Naucna knjiga, Beograd,
1985, str.105.
5. Firestone, P., (et al), Minor Physical Anomalies in Hyperactive
Retarded and normal children and their families, J. Child. Psychol 19,155,
1978
6. Eisenberg, L., Hyperkinetic reactions, Noshpitz, J., (Ed) Basic
Handbook of child Psychiatry, NewYork: Basic Books, 1979.
7. Shaffer, D., (et al), A Critical note on the Predictive Validity of the
hyperkinetic syndrome, J. Child Psychol. Psychiatric 20,61
8. Bojanin, S., Neurolopsihologija razvojnog doba i opsti reedukativni
metod, Beograd: Privremena stampa, 1979.
9. Трајковски В., Медицински основи на
инвалидноста.Филозофски факултет, Институт за дефектологија,
Скопје, 2008. стр.169.
10. http://stosljevic.co.yu/hiperaktivnost.php
11. 18.02.2010
12. Копачев, Д. Невропсихологија, општ и клинички дел- скрипта,
Филозофски факултет, Институт за дефектологија, Скопје, 1999.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 193
УДК 616.895.8:615.214.2Ј:616.153
Снежана НАЈДОВСКА1,
Валентина ТАЛЕВСКА2
ВРЕДНОСТИ НА BMI (BODY MASS INDEX),
GLYCAEMIA, TRIGLYCERIDES AND CHOLESTEROL),
КАЈ ПСИХИЈАТРИСКИТЕ ПАЦИЕНТИ ТРЕТИРАНИ
СО НЕВРОЛЕПТИЦИ
Апстракт
Цел- Испитување на вредности на BMI( body mass index),
glicemia, trigliceridi i holesterol кај психијатриски пациенти третирани со
невролептици, хоспитализирани во Психијатриската болница во Демир
Хисар.
Материјал и методи-Анализирани се 60 пациенти со
псхијатриски заболувања третирани со типични и атипични
невролептици во Психијатриската болница во Демир Хисар.
Резултати-Пациентите третирани со атипични невролептици во 56 %
случаи имаат повишени вредности на BMI , а кај пациентите третирани
со класични невролептици овој процент изнесува 34%.
Заклучок-Вредностите на BMI (body mass index), glicemia,
trigliceridi i holesterol кај пациентите третирани со класични
невролептици се повишени.
Клучни зборови-невролептици, BMI (body mass index), glycaemia,
triglyceride i cholesterol
VALUES OF BMI (BODY MASS INDEX), GLYCAEMIA,
TRIGLYCERIDE AND CHOLESTEROL AMONG
PSYCHIATRIC PATIENTS TREATED WITH
NEUROLEPTICS
Abrstract
Goals.-Examination of the values of BMI (body mass index),
glycaemia, triglycerides and cholesterol among psychiatric patients treated
with neuroleptics, and were hospitalized in the Psychiatric Hospital
in Demir Hisar.
1 Снежана Најдовска, Психијатриска болница во Демир Хисар, +389 75 622 143, + 389
47 276 611, e-mail: snezanaint@yahoo.com
2 Валентина Талевска, Психијатриска болница во Демир Хисар, +389 70 207 350, е-
маил: talevskav@yahoo.com
Снежана Најдовска, Валентина Талевска
Materials and methods- analyzed 60 patients with psychiatric
diseases treated with typical and atyypical neuroleptics in Psychiatric
Hospital in Demir Hisar.
Results-Patients treated with atypical neuroleptics in 56% of cases
have elevated values of BMI, and patients treated with classical neuroleptics
this percentage was 34%.
Conclusion-The values of BMI (body mass index), glycaemia,
triglycerides and cholesterol in patients treated with classical neuroleptics
are elevated.
Keywords- neuroleptics, BMI (body mass index), glycaemia,
triglycerides and cholesterol.
Вовед
1. BMI(
ндексот на телесна маса (BMI, body mass index) преставува
статистичка мерка која го претставува односот на тежината и
квадратот од височина и кај мажите и кај жените и е поврзана
со телесните масти и одредените здравствени ризци.(3,5,7)( Табела бр.
1)
body mass index)
И
Табела бр.1 Формула за пресметување на BMI (body mass index)
Ако индексот на телесната маса е поголем од 25, се смета дека
личноста има покачена телесна тежина. Нормалната вредност на
индексот се движи од 18,5 до 24,9. Доколу индексот е помал, се смета
дека личноста не е доволно хранета.Оваа пресметка важи
ИСКЛУЧИТЕЛНО за возрасните личности.(10,11)
Индексот на телесната маса е добар индикатор за премалата или
преголемата тежина кај возрасните. Овој индекс често се споредува со
маснотиите во телото, но сепак не може да се интерпретира како
одреден процент на маснотии, бидејќи тој процент зависи од возраста и
полот на лицето.
Овој индекс најмногу се користи заедно со другите тестови за
испитување и пронаоѓање на ризиците кон здравјето на луѓето. Затоа,
BMI сам по себе не е дијагноза.
194 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Вредности на BMI (BODY MASS INDEX), GLYCAEMIA, …
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 195
Едно здраво возрасно лице треба да има BMI меѓу 18.5 и 24.9.
Високиот BMI предвидува смрт од кардиоваскуларна болест.
Дијабетесот, ракот и високиот крвен притисок се многу честа
последица од преголемата тежина кај возрасните.(15)
Премала тежина - ИТМ помал од 18.5
Нормална тежина - ИТМ меѓу 18.5 и 24.9
Голема тежина - ИТМ меѓу 25.0 и 29.9
Преголема тежина - ИТМ над 30.0
2. Гликемија( шекер во крв)
Поимот гликемија или шеќер во крвта го означува
концентрацијата на гликоза во крвта. Гликозата е главен извор на
енергија за клетките во организмот и најопштиот показател на
метаболизмот на јаглехидратите( шеќерите ).
Кај здравите луѓе вредностите на шеќер во крвта на гладно се меѓу 3,89
и 6,1 mmol/l.
Кај болните со диабет за проценка на ефективноста од лекуавњето :
диета или диета во комбинација со медикаменти – таблетки или
инсулин , се прави комплетен профил. Се испитува шеќерот во крвта
во различни периоди на денот, кои ќе ги определи лекар, така што при
некои од мерењата кај пациентот, да е на гладно, а при други после
хранењето.
Во болнички услови гликемијата може да се испитува и на 3 часа, а во
амбулантски услови(за следење) најчесто се прави 4-кратен профил:
напр. в 7, 12, 15 и 18 часа - така што три од мерењата се на гладно и
едно по хранењето.(1,2,4,6)
Според добиените вредности се суди за метаболната компензација на
диабетот, т.е. постигнати ли се целните вредности на шеќерот во крвта,
при кои ризикот од компликации на диабетот е сведен до минимум.
Снежана Најдовска, Валентина Талевска
196 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
3. Holesterol i Trigliceridi
Холестерол и триглицериди се два типа на липиди, или масти. Без
холестерол и триглицериди нема живот. Холестеролот, меѓу другото, е
потребeн да се изградaт клеточните мембрани и производството на
природни хормони. Триглицеридите, кои се по состав синџир на масни
киселини, се високо-енергетски и обезбедуваат поголем дел од
енергијата потребна за нормално функционирање на клетките. (8,9,12)
Кои се изворите на холестерол и триглицериди?
Постојат два извори на овие липиди: извори во исхраната и ендогени
извори (на пример, кога тие се произведуваат од страна на телото). (13)
Што е LDL, HDL?
LDL е ,,ниска густина", и HDL ,,висока густина нa липопротеини."
,,Лошиот" холестерол во крвта се пренесува преку LDL а ,,добриот"
холестерол преку HDL. Повеќето холестерол во крвта доаѓа од LDL, а
HDL холестеролот претставува само мал дел. Така, вкупното ниво на
холестерол во крвта ја одразува висинатата на ЛДЛ холестеролот.
Зошто е нездраво да имаат висок холестерол?
Кога LDL холестеролот (или ,,лош" холестерол) е премногу висок,
тогаш LDL има тенденција да се лепи на површината на крвните
садови, што доведува до стимулација на ,,атеросклероза," или
стврднување на артериите. Атеросклеротичните ,,плаки"прават
стеснување на артериите, кое може да предизвика срцев удар или
мозочен удар. Поради тоа зголемениот ЛДЛ-холестерол е главен
фактор на ризикот за срцевите заболувања и мозочниот удар.
Максималната концентрација на холетеролот во крвта е 5.5 mmol/l.
Концентрацијата на HDL во крвта треба да биде помала од 1.6 mmol/l
Концентрацијата на LDL во крвта треба да биде помала од 3.4 mmol/l
3. Материјал и методи
Анализирани се 60 пациенти со псхијатриски заболувања третирани со
типични и атипични невролептици во Психијатриската болница во
Демир Хисар. Тие се анализирани според полот и возраста, а
Вредности на BMI (BODY MASS INDEX), GLYCAEMIA, …
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 197
дијагностицирани според ICD-10 класификација. Од нив 35 пациенти
беа третирани со класични невролептици (Haldol, Nozinan, Prazine,
Moditen…..), а 25 пациенти со атипични невролептици (Leponex,
Olanzapine, Risperidon). Кај пациентите лабораториски анализирани се
следните вредности во крв: BMI (body mass index), glicemia, trigliceridi i
holesterol. Контролната група се состои од испитаници на кои се
анализирани вредностите на BMI (body mass index), glicemia, trigliceridi i
holesterol, а не се лекувани со невролептици, т.е. тие се испитаници без
психијатриски заболувања.
4. Резултати
Бројот на психијатриски пациенти третирани со класични и атипични
невролептици лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар, е
прикажан на Табела бр. 2.
Табела бр 2. Психијатриски пациенти третирани со класични и
атипични невролептици, лекувани во Психијатриската болница во
Демир Хисар.
Вид на невролептик бр. %
Класични невролептици 35 59
Атипични невролептици 25 41
Вкупно 60 100
Вредностите на BMI кај пациентите третирани со класични
невролептици, лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар,
прикажани се во Табела бр. 3.
Табела бр. 3. Вредностите на BMI кај пациентите третирани со
класични невролептици, лекувани во Психијатриската болница во
Демир Хисар
Вредности на BMI
Бр. на
пациентите
третирани со
класични
невролептици
% на
пациентите
третирани со
класични
невролептици
Намалени вредности-под 18.5кг/м2 5 15
Нормални вредности-18.5-24.9кг.м2 18 51
Снежана Најдовска, Валентина Талевска
198 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Повишени врености- 25-29.9 12 34
Вредности кои укажуваат на
дебелина-над 30кг/м2 0 0
Вкупно 35 100
Вредности на BMI кај пациенти третирани со атипични невролептици,
лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар, се прикажани
во Табела бр. 4.
Табела бр.4. Вредностите на BMI кај пациентите третирани со
атипични невролептици, лекувани во Психијатриската болница во
Демир Хисар
Вредности на BMI
Бр. на
пациентите
третирани со
атипични
невролептици
% на
пациентите
третирани со
атипични
невролептици
Намалени вредности-под 18.5кг/м2 3 12
Нормални вредности-18.5-
24.9кг.м2 8 32
Повишени вредности- 25-29.9 14 56
Вредности кои укажуваат на
дебелина-над 30кг/м2 0 0
Вкупно 25 100
Пациентите третирани со атипични невролептици во 56 % од случаите
имаат повишени вредности на BMI , а кај пациентите третирани со
класични невролептици овој процент изнесува 34%.
Вредностите на gliкemia кај пациентите третирани со класични
невролептици, лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар,
се прикажани во Табела бр 5.
Табела бр 5. Вредностите на glikemia кај пациентите третирани со
класични невролептици, лекувани во Психијатриската болница во
Демир Хисар
Вредности на glikemia
Бр. на пациентите
третирани со
класични
% наа пациентите
третирани со
класични
Вредности на BMI (BODY MASS INDEX), GLYCAEMIA, …
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 199
невролептици невролептици
Намалени-под 3.89 mmol/l 5 14.5
Нормални -3.89-6.1 mmol/l 27 77
Зголемени-над 6.1 mmol/l 3 8.5
Вкупно 35 100
Вредностите на glikemia кај пациентите третирани со атипични
невролептици, лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар,
се прикажани во Табела бр 6.
Табела бр 6. Вредностите на glikemia кај пациентите третирани со
атипични невролептици, лекувани во Психијатриската болница во
Демир Хисар
Вредности на glikemia
Бр. на
пациентите
третирани со
атипични
невролептици
% на пациентите
третирани со
атипични
невролептици
Намалени-под 3.89 mmol/l 8 32
Нормални -3.89-6.1 mmol/l 13 52
Зголемени-над 6.1 mmol/l 4 16
Вкупно 25 100
Кај пациентите третирани во Психијатриската болница во Демир Хисар
со класични невролептици во 8.5% од случаите има покачување на
вредностите на glikemia, а кај пациенти третирани со атипични
невролептици во 16% од случаите.
Повишените вредности на холестеролот кај пациенти третирани со
класични невролептици наспроти повишените вредности на
холестеролот кај пациентите третирани со атипични невролептици,
лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар се прикажани во
Табела бр. 7.
Табела бр. 7. Повишени вредности на холестерол кај пациенти
третирани со класични невролептици наспроти повишени вредности на
холестерол кај пациенти третирани со атипични невролептици,
лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар
Снежана Најдовска, Валентина Талевска
200 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Повишени вредности на холестерол
% на пациентите со
повишени вредности
на холестеролот
Кај пациентите третирани со атипични
невролептици 25%
Кај пациентите третирани со класичи
невролептици 13%
Процентот на повишените вредности на холестеролот кај пациентите
третирани со класични невролептици наспроти повишените вредности
на холестеролот кај пациенти третирани со атипични невролептици е
помал.
Повишените вредности на триглицеридите кај пациентите третирани со
класични невролептици наспроти повишените вредности на
триглицеридите кај пациентите третирани со атипични невролептици,
лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар, прикажани се
во Табела бр. 8.
Табела бр. 8. Повишените вредности на триглицеридите кај пациентите
третирани со класични невролептици наспроти повишените вредности
на триглицеридите кај пациентите третирани со атипични
невролептици, лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар.
Вредности на триглицеридите
% на
пациентите со
повишени
вредности на
триглицеридит
е
Повишени вредности на тригилицеридите кај
пациентите Третирани со атипични невролептици 28%
Повишени вредности на триглицеридите кај
пациентите Третирани со класичи невролептици 12%
Процентот на повишените вредности на триглицеридите кај пациентите
третирани со класични невролептици наспроти повишените вредности
на триглицеридите кај пациентите третирани со атипични
невролептици, лекувани во Психијатриската болница во Демир Хисар, е
помал.
Вредности на BMI (BODY MASS INDEX), GLYCAEMIA, …
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 201
При анализа на испитаниците по пол добивме резултати дека полот
воопшто не влијае врз промената на вредностите на BMI( body mass
index), glicemia, trigliceridi i holesterol.
При анализата на испитаниците по возраст добивме резултати дека во
најголем број испитаници, зголемени вредности на BMI( body mass
index), glicemia, trigliceridi i holesterol има кај испитаниците на возраст
од над 41 годинa.
Во споредба со контролната група не се забележани значајни разлики
во промената на вредностите на BMI( body mass index), glicemia,
trigliceridi i holesterol во сите претходни испитувања.
Резиме
Вредностите на BM I(body mass index), glicemia, trigliceridi i
holesterol, кај пациенти третирани со класични невролептици, лекувани
во Психијатриската болница во Демир Хисар, се повишени но во помал
процент во споредба со резултатите добиени при испитување на
пациентите третирани со атипични невролептици.
Атипичните невролептици при долготраен третман во поголем
процент ги повишуваат вредностите на BMI (body mass index), glicemia,
trigliceridi i holesterol, во споредба со класичните невролептици.
Summary
The values of the BMI (body mass index), glicemia, trigliceridi and
holesterol, in patients treated with classical neuroleptics, treated at the
Psychiatric Hospital in Demir Hisar, are elevated but in lower percentage
compared to the results obtained in the examination of patients treated with
atypical neuroleptics.
Atypical neuroleptics in long-term treatment in larger percentages
elevate the values of BMI (body mass index), glicemia, trigliceridi and
holesterol, compared with classical neuroleptics.
Користена литература
1. Abelson P, Kennedy D. The obesity epidemic. Science
2004;304:1413-1413 CrossRef | Web of Science | Medline
2. Haslam DW, James WP. Obesity. Lancet 2005;366:1197-1209
CrossRef | Web of Science | Medline
3. WHO Expert Consultation. Appropriate body-mass index for Asian
populations and its implications for policy and intervention strategies. Lancet
2004;363:157-163[Erratum, Lancet 2004;363:902.] CrossRef | Web of
Science | Medline
4. DerSimonian R, Laird N. Meta-analysis in clinical trials. Control Clin
Trials 1986;7:177-188 CrossRef | Medline
Снежана Најдовска, Валентина Талевска
202 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
5. Whitlock G, Lewington S, Sherliker P, et al. Body-mass index and
cause-specific mortality in 900 000 adults: collaborative analyses of 57
prospective studies. Lancet 2009;373:1083-1096 CrossRef | Web of Science |
Medline
6. Gu D, He J, Duan X, et al. Body weight and mortality among men
and women in China. JAMA 2006;295:776-783CrossRef | Web of Science |
Medline
7. Jee SH, Sull JW, Park J, et al. Body-mass index and mortality in
Korean men and women. N Engl J Med 2006;355:779-787Full Text | Web of
Science | Medline
8. Pischon T, Boeing H, Hoffmann K, et al. General and abdominal
adiposity and risk of death in Europe. N Engl J Med 2008;359:2105-
2120[Erratum, N Engl J Med 2010;362:2433.]Full Text | Web of Science |
Medline
9. Willett WC, Dietz WH, Colditz GA. Guidelines for healthy weight. N
Engl J Med 1999;341:427-434Full Text | Web of Science | Medline
10. Lewis CE, McTigue KM, Burke LE, et al. Mortality, health
outcomes, and body mass index in the overweight range: a science advisory
from the American Heart Association. Circulation 2009;119:3263-3271
CrossRef | Web of Science | Medline
11. Calle EE, Thun MJ, Petrelli JM, Rodriguez C, Heath CW Jr. Body-
mass index and mortality in a prospective cohort of U.S. adults. N Engl J
Med 1999;341:1097-1105Full Text | Web of Science | Medline
12. Adams KF, Schatzkin A, Harris TB, et al. Overweight, obesity, and
mortality in a large prospective cohort of persons 50 to 71 years old. N Engl
J Med 2006;355:763-778Full Text | Web of Science | Medline
13. Van Gaal LF, Mertens IL, De Block CE. Mechanisms linking obesity
with cardiovascular disease. Nature 2006;444:875-880
CrossRef | Web of Science | Medline
14. Manson JE, Bassuk SS, Hu FB, Stampfer MJ, Colditz GA, Willett
WC. Estimating the number of deaths due to obesity: can the divergent
findings be reconciled? J Womens Health (Larchmt) 2007;16:168-176
CrossRef | Web of Science | Medline
15. Allison DB, Faith MS, Heo M, Kotler DP. Hypothesis concerning the
U-shaped relation between body mass index and mortality. Am J Epidemiol
1997;146:339-349Web of Science | Medline
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 203
УДК 616.71-007.234-07/-08
Елизабета ПОПОВА РАМОВА1
Магадела ПЕТКОВСКА ЈОВАНОВСКА2
Билјана АНГЕЛОВСКА3
Ирина БОЖИНОВСКА4
Никола ЛОЗАНОВСКИ5
Зоран СТАВРЕВСКИ6
ПРЕВЕНЦИЈА НА ОСТЕОПОРОЗАТА-
НЕФАРМАКОЛОШКИ МЕНАЏМЕНТ
Апстракт
Остеопорозата е системско и метаболно заболување на коските
кое со едукација на населението и употреба на стандардни
прашаланици за одредување на ризикот може да се превенира. Цел на
трудот е да се проценат нефармаколошките превентивни мерки за
превенција на остеопорозата. Материјал и метод: Анкетирани 20
испитаници на возраст од 60-80 години за ризик фактори и примена на
превентивни мерки. Резултати: Кај испитаниците беа присутни 3 и
повеќе ризик фактори кај 60%, а превентивни мерки 2-3 кај 90%.
Дискусија и заклучоци: Популацијата има висок ризик за скршеници,
што е карактеристично за возрасната група, но постои и висок процент
на превенција.
Клучни зборови: остеопороза, превенција.
1 д-р.сци Елизабета Попова Рамова, Висока Медицинска Школа-Битола,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола, Дом.адреса Ул.Иван Милутиновиќ,,Бр.92/19 Битола, емаил
betiramova62@yahoo.com.
2 Магдалена д-р. Петковска Јовановска, ПЗО,,Др.Магдалена,, Ул.,,Кочо Рацин,, бб,
Ресен, Ул.,, 11ти Септември,, бр.30 Ресен, емаил pzu_dr.magdalena@yahoo.com
3Билјана Ангеловска, демонстратор, Висока Медицинска Школа-Битола ,,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола, Ул,,Климент Охридски,,бр.23/13, Битола, емаил,
biljana_angelovska@hotmail.com
4 Ирина Божиновска, демонстратор, Висока Медицинска Школа-Битола ,,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола, Ул.,,29тиНоември,,Бр.117, Ресен, емаил
medicushelp.bt@yahoo.com
5 Никола Лозановски, студент, Висока Медицинска Школа-Битола ,,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола,Ул,,Борислав Радосављевиќ-Гоце, бр.,25,Битола, емаил
nikolalozanovski@yahoo.com.
6 Зоран Ставревски,, студент,Висока Медицинска Школа-Битола ,,Ул.Васко
Карангелески ,,ББ, Битола, Ул,,Едвард Кардељ,, бр.26/37 Битола. Емаил
zoranstavrevski@yahoo.com
Елизабета П.Рамова, Магдалена П.Јовановска, Билјана Ангеловска...
Abstract
Osteoprosis is systemic and metabolic disaster of bones, which with
education of population and use of standard questioner can prevent. The
purpose of this study is to access non pharmacological preventive activities
for prevention of osteoporosis. Material and method: There were
interwueved 20 patients on age 60-80 years, for risk factors and preventive
activities. Results: It is showing persisting of 3 risk factors by 60%, and
preventive activities 2-3 by 90% of population. Discussion and conclusions:
The population had high risk for fracture what is characteristic for this age
group, but they have and high prevention also.
Key words: osteoporosis, prevention.
Вовед
стеопорозата е системско и метаболно заболување на
коските кое се карактеризира со намалување на
микроархитектониката во коскеното ткиво кое може да се
спречи. Иако е одговорна за висок морбидитет и уште повеќе за смрт,
примарната остеопорозане е болест во права смисла на зборот.2 Се
смета дека во 21 век остеопорозата ќе можеда се предвиди исто како
предвидувањата на рахитот и дефицитот на витамин Д.
Постигнувањето на оваа цел ќе зависи од два фактори:
О
Едукација на народот за важноста на развивањето на максималната
коскена маса пред менопауза1.
Воведување на лесно достапниот систем за здравствена заштита и
идентификација на жените со ризикот од остеопороза16,18,19,20,23.
Исполнувањето на овие цели ќе придонесе за овозможување на
превентивна заштита. Три главни фактори се одговорни за кршливоста
на коските: намалената коскена маса, микрооштетувањето преди-
звикано од нормалната употреба на коската проследено со прекин на
континуитетот на трабекулата и зачестени паѓања13.
Поради нарушување на микроанатомијата на коската и неможноста да
се открие клинички, дијагностицирањето на примарната остеопороза е
овозможено со препознавање на редуцираната коскена маса. Во овој
контекст важно е да се направи разлика меѓу остеопенијата ( намалена-
та коскена маса) како причина на коскена синтеза и остеопорозата за-
болување на коскениот систем кој се карактеризира со микро-
архитектонски промени и зголемена кршливост. Остеопенијата е ризик
фактор, а остеопорозата е заболување. Инциденцата на остеопорозата е
многу поголема кај жени отколку кај мажите и настанува примарно
после менопауза. Затоа што остеопенијата може да се смета како
204 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Превенција на отеоропорозата – нефармаколошки менаџмент
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 205
почетна состојба на остеопорозата, следните мерки можат да помогнат
во нејзината превенција.
-Пременопауза: обезбедување на максимална коскена маса,
-Перименопауза: скрининг за остеопороза,
-Постменопауза: контролирање на губитокот на коскените минерали.
Поради напредокот во технологијата и нашето разбирање за
патогенезата и третманот на остеопорозата, никогаш не е касно да се
третираат настанатите остеопенија и остеопороза.9,10,11,12
И покрај спротиставените аргументи, скринингот на жените во
менопауза за откривање на намалената коскена маса е ефективна
здравствена активност1. Со откривањето на жените со висок ризик за
остеопороза уште во раната возраст, може многу да биде направено за
зачувување на коскената густина преку вежби, правилна исхрана и
здрав начин живот, како и со суплементарна терапијас со калциум и
витамини.
Цел на овој труд е да се проценат нефармаколошките превентивни
мерки кај испитуваната популација за превенција на остеопорозата.
Материјал и метод
За да може да се реализира целта, направена е анкета на 20
испитаници (16 жени и 4 мажи) на возраст од 60-80 години,
хоспитализирани во Заводот за белодробни заболувања во Отешево, и
во регионот на Општина Ресен.
Испитаниците се анкетирани со ФРАКС прашалникот за ризик од
остеопороза и со анкетен прашалник за процена на физичката актив-
ност.
Според бројот на ризик факторите, испитаниците се групирани по
скор во следните групи: 0-ризик фактори-нема ризик, 1-2 ризик
фактори-да се вклучи третман, 3 и повеќе ризик фактори- голем ризик
со престоечки фрактури.
Според бројот на превентивните мерки испитаниците се групирани
во скор во следните групи: 4-5 превентивни мерки-висока превенција,
2-3 превентивни мерки средна превенција, 1 превентивна мерка- ниска
превенција.
Статистичката обработка на податоците е направена со процентуална
застапеност на испитаниците по ризик фактори и превентивни мерки, а
значајноста помеѓу овие два скора со разлика на пропорции.
Резултати
Резултати од ФРАКС прашалникот
Процентуалната застапеност на ризик факторите за остеопороза кај 20
испитаници на возраст над 60 години е прикажана во табела 1. Од
табелата 1 може да се воочи застапеноста на ризик факторите за појава
на остеопороза и ризик од скршеница. Најголем ризик фактор
Елизабета П.Рамова, Магдалена П.Јовановска, Билјана Ангеловска...
206 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
претставувасистемското земање на кортикостероиди, бидејки
испитаниците се лекуваат од хронична белодробна опструктивна
болест. Индексот на ниска телесна маса, пушењето и консумирањето на
алкохол се со најмала процентуална застапеност од сите ризик фактори.
Резултати од прашалникот за физичка активност
Податоците за проценка на физичката активност се прикажани во
табела 2, од која може да се воочи дека најчеста физичка активност кај
испитаниците се прошетки, одреден процент спроведува јога и возат
велосипед, додека аеробикот, фитнесот, џогирањето, пливањето, танцот
и играорната не се применуваат. Сите испитаници се способни за
самозгрижување, а мал дел од нив користи помагало, односно бастум.
Од оние кои спроведуваат прошетки 90% од нив кај 35% се застапени
секој ден.
Проценка на ризик факторите по возрасни групи е дадена во табела 3.
Застапеноста на популацијата со 3 и повеќе ризик фактори е најголема
и изнесува 60%. Од табела 3 може да се види дека ниту еден од
испитаниците на возраст од 60 години не е без ризик фактор, кај 40% од
нив постојат 1-2 ризик фактори и е потребно да се вклучи терапија.
Застапеноста од 90% е на превентивни мерки 2-3. Ниту еден од
испитаниците нема висока превенција, Резултатите од скорот за
превенција се прикажани во табела 4.
Имајќи во предвид дека ризик факторите 3 се најмногу застапени
60%, а превенцијата е средна 2-3 превентивни мерки кај 90% од
испитаниците, со разлика на пропорции ја определивме значајноста на
овие параметри при тоа т=3.125, р<0.01. значајна е разликата и треба да
се зголемат не само превентивните мерки, туку и терапевтски да се
делува. Испитаниците се посебна категорија на лица-пациенти кои
имаат опструктивна белодробна болест и примаат кортико препарати.
Дискусија
Од пред 10 години два клинички алгоритми почнаа да се применуваат
во проценка на ризикот за настанување на компликациите од присутна
остеопороа: алгоритмите FRAX и Q -Fractures Scores.21.22
Ефикасноста на овие прашалници во проценка на компликациите од
остеопороза е испитувана во повеќе консултирани трудови. Цел на овие
студии била да се спореди ефикасноста на овие алгоритми во
испитувањето и проценката на ризикот за фрактури кај шест центри во
Велика Британија. При тоа се заклучило дека овие два алгоритми имаат
значење за примарната здравствена заштита за идентификација на
пациенти во заедницата кои имаат ризик за остеопороза и кршливост на
коските, што е многу важно за понатамошно испитување и тераписки
интервенции21,22,23.
Превенција на отеоропорозата – нефармаколошки менаџмент
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 207
Искуствата од споменатите студии како и препораките на Светската
здравствена организација да се користи ФРАКС прашалникот во
проценка на ризикот од фрактури го употребивме и кај нашата
анкетирана група16,18,19,23. Висок ризик за скршеница со 2-3 ризик
фактори е значајно застапен. Нискиот телесен масен индекс, пушењето
и алкохолот се наведуваат како ризик фактор за остеопороза, кај нашата
група тие не беа значајно застапени. Системското земање кортико
препарати е значајно застапено4,5,7,14,15.
За постигнување на оптимално здравје на скелетот, потребно е
рамнотежа меѓу сите хранливи материи, здрав начин на живот и
физичка активност. Во повеќето консултирани студии се докажува
корисниот ефект и различните типови на вежби врз коскената
маса8,9,10,11,13,23, Физичката активност има примарно значење за
постигнување на оптималната коскена маса и вежбите комбинирани со
даден отпор ја зголемуваат густината на коската и кај постмено-
паузални жени. Најголемиот бенефит на вежбите кај пациенти со
остеопороза е подобрување на мускулната сила и координацијата што
ја намалува фреквенцијата на паѓање како причина за скршеница и
висока смртност или инвалидност3,4,6,7,17.
За мускулната сила и балансот се потребни индивидуални целни
вежби кои можат да го редуцират бројот на паѓањата и повредите до
35%. Тие ја намалуваат стапката на месечни паѓања, а со тоа и ризикот
за скршеница. Кај нашата група физичката активност во дневни
прошетки е најмногу застапена, додека вежби не се спроведуваат за
баланс и рамнотежа. За проценка навкупната регионална застапеност на
превентивните мерки и ризик факторите, како карактеристика на
превентивната здравствена заштита, потребни се анализи на голема
популација.
Од нашата анкета може да се донесат следните заклучоци:
1. Остеопорозата е системско метаболно заболување кое може да
се превенира, а на неа не е исклучено и нашето население,
2. ФРАКС прашалникот е општо прифатен од СЗО и применлив е
на наша популација,
3. Употребата на ФРАКС прашалникот во нашето истражување
покажа значајна застапеност на ризикот за остеопороза и
потреба од вклучување на терапија кај испитуваната популација.
4. Превентивните мерки се важни за сите возрасни групи, при тоа
физичката активност кај нашата популација е застапена во
најголем дел со прошетки.
Елизабета П.Рамова, Магдалена П.Јовановска, Билјана Ангеловска...
208 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Таб.1 Резултати од ФРАКС прашалникот
Ризик фактор
60‐64
65‐70 71‐74
75‐80
Вкупно %
1. Низок БМИ 1 / / / 1 5
2. Скршеница 1 1 2 2 6 30
3. Позитивна
фамилијарна
присутност
5 / 2 1 8 40
4. Системско
земање
кортико-
препарати
5 4 3 4 16 80
5. Пушење 1 1 / / 2 10
6. Консумира
алкохол
1 / 1 / 2 10
7. Ревматоиден
артрит
0 0 0 0 0 0
8.Секундарна
остеопороза
1 / 2 / 3 15
1.Зема суплементарно
калциум
3 5 2 3 13 65
2.Зема
антиресорптивна
терапија
2 2 2 1 7 35
3. Направена ДЕХА
дијагностика
3 1 2 2 8 40
Превенција на отеоропорозата – нефармаколошки менаџмент
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 209
Таб.2 Физичка активност
1.Спортска активност Да Не Проценти
1.1.Аеробик / / /
1.2.Фитнес / / /
1.3.Џогирање / / /
1.4.Јога 1 / 5%
1.5.Велосипед 2 / 10%
1.6. Пливање / / /
2.Танц неделно
2,4,6,8 часа
/
/
/
3.Играорна / / /
4.Прошетки дневно 18 / 90%
4.1 Колку пати во неделата?
1-2 20%
3-4 25%
5-6 10%
7 35%
5.Способност за
самозгрижување
20 / 100%
5.1. Користи помагало 6 / 30%
Таб.3 Присуство на ризик факторите по возрасни групи
Ризик факторr 0 1-2 3 и повеќе
60-64 / 3 5
65-69 / 2 2
70-74 / / 3
75-80 / 3 2
Вкупно / 8 12
Проценти 0 40 60
Таб.4 Застапеност на превентивните мерки по возраст
Превентивни
мерки
1 2-3 4-5
60-64 2 6 /
65-69 / 4 /
70-74 / 3 /
75-80 / 5 /
Вкупно 2 18 /
Проценти 10 90 0
Елизабета П.Рамова, Магдалена П.Јовановска, Билјана Ангеловска...
210 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Резиме
Остеопорозата е системско и метаболно заболување на косите кое се
карактеризира со намалување на микроархитектурата во коскеното
ткиво кое може да се спречи. Иако е одговорна за висок морбидитет и
уште повеќе за смрт, примарната остеопороза не е болест во права
смисла на зборот. Инциденцата на остеопорозата е многу поголема кај
жени отколку кај мажите и настанува примарно после менопауза. Ризик
факторите и превентивните мерки денес се точно дефинирани, а
проценката се прави со ФРАКС прашалникот. Кај нашата испитувана
група на средна возраст од 60-80 години, застапеноста на ризик
факторите е значајна но и на превентивните мерки. Нашата група е
добро едуцирана за значењето на превенцијата при остеопорозата или
тие имаат здрав начин на живот.
Summary
Osteoporosis is systematic and metabolic disaster of bones, who is
characteristic with increase of micro architecture of bone tissue and it can be
stop. It is responsible for high morbidity and more for mortality, but
primaries’ osteoporosis is not a disease in real meaning of the word.
Incidence of osteoporosis is greater by women then by men and it became
primary after menopause. Risk factors and prevention steps are exactly
definite today, and assessment is making with FRAX questioner. By our
population in average of 60-80 years, the incidence of risk factors is
significant, but also of prevention. Our group is good educated for meaning
of prevention by osteoporosis or they have healthy life style.
Користена литература
1. Apter AJ, Peasche-Orlow MK, Remillard JT et al.: Numeracy and
communication with patients: They are counting on us. J Gen Intern
Med.2008;23:2117-24.
2. Bonner FJ ,Sinaki M , Grabois M et al (2003) Health professional’s
guide to rehabilitation of the patient with osteoporosis. Osteoporosis
Int 14(Suppl 2):S1-S21
3. Cooper C, Atkinson EJ, Jacobson SJ et al.: Population-based study of
survival after osteoporotic fractures. Am J Epidemiology, 1993;
137:1001-5.
Превенција на отеоропорозата – нефармаколошки менаџмент
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 211
4. Cooper C, Campion G, Melton LJ III.: Hip fractures in the elderly: A
world-wide projection. Osteoporosis Int. 1992; 2:285-9.
5. De Laet C, Kanis JA, Oden A et al.: Body mass index as a predictor of
fracture risk: A meta-analysis. Bone. 2005;16:1330-38.
6. Deprez X, Farellone P.: Nonpharmacological prevention of
osteoporotic fractures. Joint Bone Spine. 70:448-57.
7. Ensrud KE, Lui L, Taylor B et al.: A comparison of predicton models
for hip, osteoporotic and clinical fracture in older women:Is more
better? J Bone Miner Res. 2008;23:S18.
8. Finlayson ML , Peterson EW (2010) Falls , againg , and disability.
Phys Med RehabilClin N Am21:357-373
9. Kanis JA, Johansson H, Oden A et al.: A family history of fracture
and fracture risk: A meta-analysis. Bone. 2004;35:1029-37.
10. Kanis JA, Johnell O, De Laet C et al.: A meta-analysis of previous
fracture and subsequent fracture risk. Bone, 2004;35:375-82.
11. Kanis JA, Johansson H, Johnell O et al.: Alcohol intake as a risk
factor for fracture. Osteoporosis Int.2005;16:737-42.
12. Kanis JA, Johnell O, Oden A et al.: Smoking and fracture risk: A
meta-analysis. Osteoporosis Int. 2005;16: 155-62.
13. Kanis JA, on behalf of the World Health organization Sciencific
Group 2007 Assessment of Osteoporosis at the Primary Health Care
Level. WHO Collaborating Centre for Metabolic Bone Disease,
University of Sheffield, Sheffield UK.
14. Melton Lj III, Chrischilles EA, Cooper C et al.: Perspective. How
many women have osteoporosis? J Bone Miner Res, 1992;7:1005-10.
15. MungerRg ,Cerhan JR , Chiu BC. Prospective study of dietary
protein intake and risk of hip fracture in postmenopausal women .Am
J ClinNutr 69:147-152
16. National Committee for Quality Assurance 2008. The state of health
care quality. A viable at http:/www.ncqa.org/tobod/858/
Default.aspx.Accessed Jan 2009.
17. Nevitt MC, Ettinger B, Black DM et al.: The association of
radiographic detected vertebral fracture with back pain and function:
A prospective study. Ann Inter Med, 1998; 128:793-800.
18. Notelovitz M.: Osteoporosis: prevention, Diagnosis and Management.
Professional Communications, A Publishing Corporation, Third
Edition.1999. ISBN:1-884735-50-9. Page:62-63.
19. Philips S, Fox N, Jacobs J et al.: The direct medical costs of
osteoporosis for American women aged 45 and older. Bone, 1986;
9:271-9.
20. Pluijum SMF, Koes B, Laet C et al.: A Simple Risk Score for the
Assessment of Absolute Fracture Risk in General practice Based on
Елизабета П.Рамова, Магдалена П.Јовановска, Билјана Ангеловска...
212 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Two Longitudinal Studies. Journal of Bone and Mineral Research.
2009;24(5):768-74.
21. Silverman SL, Calderon AD.: The utility and limitations of FRAX: A
US perspective. CurrOsteoporos Rep. 2010 Dec.8(4):192-7.
22. Siries ES, Baim S, Nattiv A.: Primary care use FRAX: absolute
fracture risk assessment in postmenopausal women and older men.
Postgrad Med.2010 Jan;122910;82-90.
23. World Health Organization 2007 Scientific Group on the Assessment
of Osteoporosis at the primary Health Care Level. Summery Meeting
Report. WHO, Geneva, Switzerland.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 213
УДК 616.853:616.899-053.2
Христо ГЕОРГИЕВСКИ1
Омер СУЛЕЈМАН2
Сашо КОЧАНКОВСКИ3
Застапеноста и етиолошкиот аспект кај епилепсијата во
раното детство кај лицатасо интелектуална попреченост
Апстракт
Оданализираните 477 лица со ментална ретардација,
епилепсијата во раното детство се манифестирала само кај 16% (77) од
лицата со ментална ретардација.
Во однос на етиолошките фактори во појава на епилепсија во
раното детство, кај лицата со ментална ретардација најзастапени се
пренаталните фактори со 50,6% (39 лица), перинаталните фактори со
37,7% (29 лица) и постнаталните фактори со 11,7% (9 лица).
Појавата на епилепсија во раното детство е 6% кај лица со лесна
ментална ретардација, 20,8% кај лица со умерена менталнаретардација,
36,6% кај лица со тешка менталнаретардација, и 55% кај лица со
длабока менталнаретардација.
Клучни зборови: епилепсија, ментална ретардација, етиолошки
фактори.
The prevalence and etiologic aspect of epilepsy in early
childhood in individuals with mental retardation
Abstract
The analyzed 477 individuals with mental retardation, epilepsy in
early childhood are manifested in only 16% (77 persons) of person with
mental retardation.
In terms of etiological factors in the occurrence of epilepsy in early
childhood, people with mental retardation, prenatal factors are most common
1Магистер по дефектолошки науки, Центар за ментално здравје при Клиничката
болница во Битола, ice6666@t-home.mk
2Лекар, специјалист психијатар, супспецијалист педопсихијатар, Центар за ментално
здравје при Клиничката болница во Битола
3Магистер по психолошки науки, Центар за ментално здравје при Клиничката
болница во Битола
Христо Георгеиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
with 50,6% (39 persons), perinatal factors with 37,7% (29 persons) and
postnatal factors with 11,7% (9 persons).
The occurrence of epilepsy in early childhood is 6% in people with
mild mental retardation, 20,8% in people with moderate mental retardation,
36,6% of persons with severe mental retardation, and 55% among people
with profound mental retardation.
Key words: epilepsy, mental retardation, etiologic factors.
Вовед
пилепсијата е нагло настанато преодно нарушување на
функцијата на мозокот кое нагло престанува и има тенденција за
повторување во разни временски интервали4. Епилепсијата која
прв пат се манифестира во раното детство е резултат на интраутерино
оштетување или повреда при породувањето. Кај некои случаи не може
да се утврди причинителот на појавата на епилепсијата5.
Е
Нападите на епилепсија се најчести невролошки нарушувања кај
новороденчето и претшколското дете и се почести во оваа возраст,
отколку во другите возрасти6.
Според извршената студија во Саудиска Арабија, кај 33,3%,
почетокот на епилепсијата кај ментално ретардираните лица била на
возраст помала од една година7. Врз основа на студијата извршена во
Северниот дел на Северна Ирска, епилепсијата во детството кај
ментално ретардираните лица е 27%8.
Епилепсијата кај ментално ретардираните лица на возраст
помала од една година е застапена со 43%9. Според друга студија
извршена во САД, се проценува дека епилепсијата може да се очекува
да се развие до 25,8% кај децата со ментална ретардација.
Епилепсијата е еден од најчестите секундарни пречки кај лицата
со ментална ретардација, преваленцијата се зголемува со тежината на
4Radojčić, MB.,KliničkaNeurologija, III dopunjenoizdanje, Medicinskaknjiga, Beograd-
Zagreb, 1971.
5Kecmanović, D., Psihijatrija, II dopunjenoizdanje, Medicinskaknjiga, Beograd- Zagreb,
1983.
6Radojčić, B., Bolestinervnogsistema, Medicinskaknjiga, Beograd- Zagreb, 1986.
7 Turkistan, IYA., Epilepsy in learning disabilities: It’s association with mental illness and
behavioural disturbances.
8Sidenval R, Forsgren L, Heijbel J, Prevalence and characteristics of epilepsy in children in
norther Sweden, seizure 5:139-46, 1996.
9Steffenburg U, Hagberg G, Kyllerman M, Characteristics of seizures in a population based
series of mentally retarded children with active epilepsy. Epilepsia 37 (9): 850-6.
214 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Застапеноста и етнолошкиот аспект кај епилепсијата во...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 215
интелектуалната попреченост10. Околу 50% од лицата со длабока
ментална ретардација имаат епилепсија, а меѓу 10% и 20% од лицата со
лесна ментална ретардација имаат епилепсија11.
Лицата со ментална ретардација, 15% до 20%, имаат епилепсија
со ризик дури и повисока и тоа на ниво од 53% кај оние со тешка и
длабока ментална ретардација12.
Утврдено е дека епилепсијата не се наследува како болест, туку
се наследува предиспозицијата13.
Целта на истражувањето: да се утврди застапеностаи
етиолошкиот аспект на епилепсијата во раното детство кај лицата со
ментална ретардација.
Задачите на истражувањето: да се даде оценка за улогата и
значењето на пренаталните, перинаталните и постнаталните фактори во
појавата на епилепсијата во раното детство.
Материјали и методи
Со истражувањето се опфатени 477 лица со ментална
ретардација чија категоризација е извршена во период од 2006-2010 год
во Центарот за ментално здравје при Клиничката болница во Битола.
Користени се оформените здравствени досиеја од невропсихијатриски,
педијатриски, дефектолошки, психолошки, социјален аспект и од други
неопходни стручни профили.
Беше користен методот на ретроспективна, лонгитудинална
дескриптивна анализа, како и техниката анализа на доставената
документација.
Податоците во истражувањето беа групирани, табеларно прикажани и
обработени статистички со X2тест, Students t-test и коефицинет на
корелација r.
10 Epilepsy and Seizure Statistics
http:// epilepsyfoundation.org/about/statistics.cfm
15.07.2011
11 Corbett AJ, Epilepsy and Mental Retardation
http://bip.repsych.org/cgi/content/full/177/5/473-a
12Camfield K, Camfield P, Preventable and Unpreventable Causes of childhood-Onset
Epilepsy plus Menatal Retardation.
13 Трајковски, Е. В., Медицински основи на инвалидноста, Институт за
дефектологија, Скопје, стр.167, 2008.
Христо Георгеиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
216 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Резултати со дискусија
Табела 1. Дистрибуција на епилепсијата во раното детство, според
степенот на менталната ретардација
Епилепсија ЛМР УМР ТМР ДМР вкупно
(%)
X 2 df p
има 18 (6%) 11
(20,8%)
37
(36,6%)
11
(55%)
77
(16%)
78,06 3 0,005
Нема 285
(94%)
42
(79,2%)
64
(63,4%)
9
(45%)
400
(84%)
Вкупно 303
(63,5%)
53
(11,1%)
101
(21,2%)
20
(4,2%)
477
(100%)
Според табела 1, од анализираните 477 лица со ментална
ретардација најзастапена е лесната ментална ретардација (ЛМР) со
63,5%, следува тешката ментална ретардација (ТМР) со 21,2%,
умерената ментална ретардација со 11,1% и длабоката ментална
ретардација со 4,2%.
Епилепсијата во раното детство е најзастапена кај лицата со
длабока ментална ретардација (ДМР) со 55%, кај тешката ментална
ретардација (ТМР) со 36,6%, умерената ментална ретардација (УМР) со
20,8%, а најмалку е застапена кај лесната ментална ретардација (ЛМР)
со 6%.
Во извршеното истражување, каде што се опфатени 477 лица со
ментална ретардација, епилепсијата во раното детство е застапена со
16%. Во една извршена студија во Канада, 15% до 20 % од лицата со
ментална ретардација имаат епилепсија, со ризик дури и повисок
процент кај лицата со тешка ментална ретардација14. Епилепсијата
може да се очекува да се развие кај 25,8% од децата со ментална
ретардација15.
14 Corbett AJ, Epilepsy and Mental Retardation
http://bip.repsych.org/cgi/content/full/177/5/473-a
18.08.2011
15 Epilepsy and Seizure Statistics
http:// epilepsyfoundation.org/about/statistics.cfm
Застапеноста и етнолошкиот аспект кај епилепсијата во...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 217
Табела 2. Дистрибуција на етиолошките фактори во појавата на
епилепсија во раното детство кај лицата со ментална ретардација
Етиолошки
фактори
ЛМР
n=18
УМР
n=11
ТМР
n=37
ДМР
n=11
Вкупно
n=77
(%)
X 2 df p
Пренатални
фактори
6 4 25 4 39
(50,6%)
51,66 21 0,005
Наследна
епилепсија
2 1 3 6 (7,8%)
Down sy. 2 2 (2,6%)
Тешка бременост 2 12 14
(18,2%)
Бременост после
45 г.
1 1 2 (2,6%)
Placenta praevia 2 1 5 8
(10,4%)
Paralysis cerebralis 1 2 3 (3,9%)
Atrophiocerebri 2 2 (2,6%)
Encephalopatia 2 2 (2,6%)
Перинатални
фактори
10 6 9 4 29
(37,7%)
X 2 df p
Асфиксија-
аноксија
1 2 6 2 11
(14,3%)
37,14 18 0,01
Папочна врвка
околку вратот
1 2 1 4 (5,2%)
Породување со
vacuum extractor,
forceps
1 2 1 1 5 (6,5%)
Карлична положба 3 3 (3,9%)
Крупен плод 2 2 (2,6%)
Близнаци 1 1 (1,3%)
Praematurus 2 1 3 (3,9%)
Постнатални
фактори
2 1 3 3 9
(11,7%)
X 2 df p
Meningitis 2 1 1 4 (5,2% 23,37 9 0,01
Encephalitis 1 2 3 (3,9%)
Поствакцинален
менингоенцефалит
1 1 (1,3%)
Пад од височина 1 1 (1,3%)
Постојат три групи етиолошки фактори кои влијаат врз појавата
на епилепсијата во раното детство кај лицата со ментална ретардација:
пренатални, перинатални и постнатални фактори.
Христо Георгеиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
218 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Пренаталните фактори дејствуваат за време на бременоста и се
најзастапени со 50,6% во однос на перинаталните и постнаталните
фактори.
Во групата пренатални фактори наследната епилепсија е
застапена со 7,8%, Down syndrome со 2,6%, тешка бременост со 18,2%,
бременост после 45 год со 2,6%, Placenta praevia со 10,4%, Paralysis
cerebralis со 3,9%, Atrophiocerebriсо 2,6%, и Encephalopatia со 2,6%.
Меѓу варијаблите постои статистички значајна разлика p<0,005.
Тешката бременост се карактеризира со интензивни болки, со
гадење и повраќање и со евентуално крвавење. Се должи на
интраутериното дејствување на надворешните фактори (инфективни,
физички, хемиски), доведува до пореметување во органогенезата, како
и растот и развојот на плодот. Заедничкото делување на генетските и
надворешните фактори доведуваат до појава на Down syndrome,
Placenta praevia, Paralysis cerebralis, Atrophiocerebri, Encephalopatia
пратени со епилепсија. Во повеќето случаи многу е тешко да се
определи кој патогенетски фактор одиграл најважна улога во
нарушувањето на развојот на мозокот, бидејќи тие се многубројни и
често дејствуваат симултано16.
Како надворешни фактори треба да се наведат користењето на
антибиотици при наметнати интраутерини инфекции, како и употребата
на хормонална терапија со цел да се задржи плодот. Епилепсијата е
наследна по баба кај 1,3%, по дедо кај 2,6%, по татко кај 2,6% и по
мајка кај 1,3%.
Перинаталните фактори дејствуваат за време на породувањето и
се застапени со 37,7%. Ги сочинуваат следните фактори: асфиксија-
аноксија со 14,3%, папочна врвка околку вратот на плодот со 5,2%,
породување со vacuum extractor, forceps со 6,5%, карлична положба на
плодот при породување со 3,9%, крупен плод со 2,6%, појава на
близнаци со 1,3% и Praematurus со 3,9%. Меѓу варијаблите постои
статистички значајна разлика p<0,01.
Постнаталните фактори дејствуваат веднаш после породувањето
и се застапени со 11,7%. Детерминирани се од следните фактори:
воспаление на ЦНС и тоа meningitis со 5,2%, encephalitis со 3,9%,
поствакцинален менингоенцефалит со 1,3%, пад од височина со 1,3%.
Меѓу варијаблите постои статистички значајна разлика p<0,01.
Детскиот организам, во однос на возрасните, е поприемчив кон
инфекции на ЦНС (meningitis, encephalitis, meningoencephalitis), поради
16Kecmanović, D., Psihijatrija, II dopunjenoizdanje, Medicinskaknjiga, Beograd- Zagreb,
1983.
Застапеноста и етнолошкиот аспект кај епилепсијата во...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 219
две основни причини: незрелост на ткивата и незрелост на
одбранбените сили.
Табела 3. Дистрибуција на возрасните групи во кои се јавува
првиот напад на епилепсија, спред степенот на менталната
ретардација
Возрасна
група
ЛМР УМР ТМР ДМР Вкупно
(%)
r t df p
0-1 г. 6 5 17 6 34
(44,1%)
-0,716 -3,83 14 0,01
1-2 г. 4 2 10 3 19
(24,7%)
2-3 г. 2 2 3 1 8
(10,4%)
Над 3 г. 6 2 7 1 16
(20,8%)
вкупно 18 11 37 11 77
(100%)
Во однос на возрасните групи, појавата на првиот напад на
епилепсијата е најзастапена во возрасната група од 0-1 год и тоа со
44,1%, следува возрасната група од 1-2 год со 24,7%, потоа возрасната
група над 3 годишна возраст со 10,4%. Со оглед дека p<0,01, следува
заклучок дека корелацијата е статистички значајна r=-0,716.
Според извршените студии, појавата на првиот напад на
епилепсија во текот на првата година од животот е застапена со 33,3%
(Turkistan), со 43% (Stefenburg) и со 44% (Camfield).
Табела 4. Дистрибуција на епилепсијата според степенот на
ментална ретардација и според полот
Пол ЛМР УМР ТМР ДМР Вкупно
(%)
Students t-
test
Машки 11 6 20 8 45 (58%) dif 3,25
s 0,85
t 3,82
p<0,05
Женски 7 5 17 3 42 (42%)
Вкупно 18 11 37 11 77 (100%)
Застапеноста на епилепсијата во раното детство кај ментално
ретардираните лица, според полот е следна: кај машкиот пол е
позастапена и тоа со 58% во однос на женскиот пол со 42%. Меѓу
варијаблите постои статистички значајна разлика p<0,05.
Христо Георгеиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
220 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Табела 5. Дистрибуција на епилепсијата според степенот на
менталната ретардација и според местото на живеење
Место на
живеење
ЛМР УМР ТМР ДМР Вкупно
(%)
Students t-
test
Урбана
средина
13 7 22 8 50 (65%) dif5,75
s1,10
t 5,23
df3
p<0,02
Рурална
средина
5 4 15 3 27 (35%)
Вкупно 18 11 37 11 77 (100%)
Застапеноста на епилепсијата во раното детство кај лицата со
ментална ретардација во однос на местото на живеење е следна:
позастапена е кај лицата со ментална ретардација коишто живеат во
урбана средина и тоа со 65%, во однос на лицата што живеат во рурална
средина и тоа со 35%.
Со примена на Students t-test со метод на диференција се
потврдува констатацијата дека епилепсијата кај ментално
ретардираните лица е позастапена во урбаната средина во однос на
руралната средина.
Резиме
Интенцијата на истражувањето е да се утврди застапеноста на
епилепсијата во раното детство кај лицата со ментална ретардација.
Согласно поставените цели на истражувањето и врз основа на анализа
на резултатите се утврди:
• Од анализираните 477 лица со ментална ретардација,
епилепсијата во раното детство е застапена само кај 16% (77) од
случаите.
• Од етиолошките фактори во појавата на епилепсијата во раното
детство, најзастапени се пренаталните етиолошки фактори и тоа со
50,6% (39), перинаталните етиолошки фактори со 37,7% (29), и
постнаталните етиолошки кои учествуваат со 11,7% (9).
• Во однос на појавата на првиот напад на епилепсија
најзастапена е возрасната група 0-1 год со 44,1% (34), возрасната група
од 1-2 год со 24,7% (19), возрасната група над 3 год возраст со 20,8%
(16) и возрасната група од 2-3 год со 10,4% (8).
• Во однос на полот, епилепсијата во раното детство кај лицата
со ментална ретардација, кај машкиот пол е застапена со со 58% (45), а
кај женскиот пол со 42% (32).
Застапеноста и етнолошкиот аспект кај епилепсијата во...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 221
• Што се однесува до местото на живеење, кај лицата со
ментална ретардација што живеат во урбана средина епилепсијата е
застапена со 65% (50), а во рурална средина со 35% (27).
• Појавата на епилепсија во раното детство е 6% кај лица со
лесна ментална ретардација, 20,8% кај лица со умерена ментална
ретардација, 36,6% кај лица со тешка ментална ретардација, и 55% кај
лица со длабока ментална ретардација.
Summary
The intention of the research is to determine the presence of epilepsy
in early childhood in individuals with mental retardation. According to the
goals of research and based on analysis of results found:
• The analyzed 477 individuals with mental retardation, epilepsy in early
childhood is represented only 16% (77) of cases.
• From the etiological factors in the occurrence of epilepsy in early
childhood, the most common etiological factors are prenatal and with 50.6%
(39), perinatal etiological factors with 37.7% (29) and postnatal etiological
participating with 11.7% (9).
• In terms of the emergence of the first attack of epilepsy is the most
common age group 0-1 years with 44.1% (34), age group 1-2 years with
24.7% (19), age group over age 3 years 20.8% (16) and age group of 2-3
years with 10.4% (8).
• In terms of gender, early childhood epilepsy in people with mental
retardation, the male is represented by 58% (45) and in females with 42%
(32).
• As to the place of residence for persons with mental retardation living in an
urban environment epilepsy is represented by 65% (50) and in rural areas
with 35% (27).
• The occurrence of epilepsy in early childhood is 6% in people with mild
mental retardation, 20.8% in people with moderate mental retardation, 36.6%
in persons with severe mental retardation, and 55% among individuals with
profound mental retardation.
Христо Георгеиевски, Омер Сулејман, Сашо Кочанковски
222 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
• Radojčić, MB.,KliničkaNeurologija, III dopunjenoizdanje,
Medicinskaknjiga, Beograd- Zagreb, 1971.
• Kecmanović, D., Psihijatrija, II dopunjenoizdanje,
Medicinskaknjiga, Beograd- Zagreb, 1983.
• Turkistan, IYA., Epilepsy in learning disabilities: It’s association
with mental illness and behavioural disturbances.
• Sidenval R, Forsgren L, Heijbel J, Prevalence and characteristics
of epilepsy in children in norther Sweden, seizure 5:139-46, 1996.
• Steffenburg U, Hagberg G, Kyllerman M, Characteristics of
seizures in a population based series of mentally retarded children with
active epilepsy. Epilepsia 37 (9): 850-6.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8814097
20.08.2011
• Epilepsy and Seizure Statistics
http://epilepsyfoundation.org/about/statistics.cfm
15.07.2011
• Corbett AJ, Epilepsy and Mental Retardation
http://bip.repsych.org/cgi/content/full/177/5/473-a
18.08.2011
• Camfield K, Camfield P, Preventable and Unpreventable Causes
of childhood-Onset Epilepsy plus Menatal Retardation.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov
20.08.2011
• Трајковски, Е. В., Медицински основи на инвалидноста,
Институт за дефектологија, Скопје, стр.167, 2008.
Технички науки
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 225
УДК/UDK 628.4.032:005.936.5(497.774)
М-р Николче ТАЛЕВСКИ1
„КОНЦЕПТ: ОДРЖЛИВ ЛОГИСТИЧКИ МОДЕЛ
НА СИСТЕМ ЗА СОБИРАЊЕ НА КОМУНАЛЕН
ОТПАД ВО ОПШТИНА БИТОЛА”2
Апстракт
Императив на секоја Општина е да обезбеди подобри
услови на живот за своите граѓани. Логистиката со своето
значење придонесува за правилно донесување на одлуки.
Комуналната логистика пак придонесува функционалност на
одреден систем. Во овај труд ќе бидат претставени ефектите и
оправданите придобивки од примената на нов концепт. Со тоа
самиот труд би претставувал еден систем за созавање на
логистички модел на систем за селекција, собирање, транспорт
и депонирање на комуналниот отпад во Општина Битола.
“CONCEPT: SUSTAINABLE LOGISTIC MODEL
OF SYSTEM FOR COLLECTION OF THE
COMMUNAL WASTE IN THE MUNICIPALITI OF
BITOLA”
Abstract
Imperative of each Municipality is to provide better
conditions of living for its citizens. The logistics with its
importance contributes for regular making of decisions. The
communal logistics again contributes about functionality of certain
system. In this paper would be represented the effects and justified
benefits of the usage of new concept. With that the paper itself
would represent one system for creation of logistic model of system
1 Магистер по сообраќајни науки, ЕЛЕМ – „Државни Електрани на
Македонија”, РЕК – Битола, Рудник Суводол, Новачки пат бб, дом. адреса:
Улица Драгорска број 46-а Битола, е-маил: postdiplomec@yahoo.com
2 Трудот претставува извадок од Магистерски труд под наслов: Одржлив
логистички модел на систем за собирање на комунален отпад во Општина,
Одбранет на Универзитет Св. Климент Охридски - Технички Факултет на
20.05 2010 под арх бр. 04-259/5 од 20.05 2010
Николче Талевски
for selection, transport and disposal of the communal waste in the
Municipality of Bitola.
Вовед
ункционирањето на општеството и човештвото
воопшто, мобилноста во градовите, посебно
модерните услови во кои што живееме, треба
несомнено да бидат следени од ефикасни, ефективни и пред се
одржливи системи. Еден таков концепт ќе биде претставен во
овај труд. Од тука постапките на селектирање, собирање,
транспортирање и депонирање на комуналниот отпад ќе бидат
системски разгледувани а понудените решенија кои ќе
произлезат со сите придобивки ќе можат да се препознаат низ
можноста корисниците да обезбедат потребно или барано ниво
на услуга. Со оглед дека до денес ова е релативно
неистражувана тема ова истражување имаше за цел да
истражи, претстави, и постави концепциската потреба за
воведување нов систем за Општина Битола и како новина
оптимирањето на комуналните активности.
Ф
Проблем, Предмет и Цел на трудот
Според последниот попис од 2002 година, во Битола
живеат 86 408 жители3, додека со новата територијална
поделба од 2005 година, кон оваа бројка се припојуваат и
руралните општини Бистрица, Кукуречани и Цапари со што
бројот на граѓани е зголемен за дополнителни 15 проценти. Врз
основа на податоците од 2005 година од службите на ЈП
Комуналец од Битола, количините на собран и транспортиран
комунален отпад за Општина Битола се движат од 300 – 350
тони месечно и се одлага на депонија оддалечена 17 километри
од градот4. Комуналниот отпад се собира на несистемски
начин којшто финансиски го оптоварува самото претпријатие,
а со тоа и граѓаните добиваат пониско ниво на услуга. Овие
податоци јасно го дефинираат проблемот на истражување на
трудот.
3 www.stat.gov.mk
4 www.komunalecbt.com.mk/main.html
226 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
КОНЦЕПТ: Одржлив логистички модел на систем за ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 227
Додека предмет на истражување во труд се
современите технолошки процеси и третмани на организирано
собирање, селектирање, и транспорт на комуналниот отпад до
депонија со чиешто воведување ќе се постигне ефектен и
одржлив концепт. А цел на истражувањето на трудот е
изработка на предлог концептот.
Податоци за Битола и ЈП Комуналец
Податоците за Битола и за ЈП Комуналец ќе бидат
дадени табеларно за да се добие една појасна претстава.
Така во следните податоци е претставена површината на
која се протега градот Битола, селата кои се припоени со
новата територијална поделба од 2004 година како и
површината на целата Општина Битола5 каде Градот Битола
има површина од 26,37 км², заедно со 65 села има површина од
768,16 км², додека вкупната површина изнесува 792,53 км².
Додека за ЈП „Комуналец” – Битола заначајно е тоа што
има вкупно 252 вработени во четири работни единици. Додека
бројот на корисници6 на комуналната услуга е даден со бројот
на Физички лица кој изнесува 19. 833, и бројот на правни лица
кој изнесува 2. 352. Овие податоци јасно укажуваат на една
бројка од 14000 до 17000 тони комунален отпад годишно. Со
што јасно се потврдува дека целта на истражувањето е
оправдана инвестиција.
Алгоритамска методологија за реализација на
трудот
За да се најде трајно решение на проблемот со
комуналниот отпад од Општината мора да се делува системски
со преходно утврдени чекори. За тоа како воопшто
функционира собирањето, транспортот и депонирањето на
комуналниот отпад во Општина Битола односно за тоа како ЈП
Комуналец ја изведува целата постака беше извршено
еднонеделно прибирање на податоци од самиот терен од
13.03.2006 до 17.03.2006 година со примена на научни методи
и пристапи од областа на прибирање на податоци за изработка
5 Собрание на Општина Битола, Битола, 1985.
6 www.komunalecbt.com.mk/main.html
Николче Талевски
228 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
на сообраќајни студии7 претставено во следниот алгоритам
претставен во 7 чекори8 и тоа.
Чекор 1: Се прифатија претходно дефинираните 11 реони.
Чекор 2: Се испита исправноста на сите возила.
Чекор 3: Се изготвија неделени налози.
Чекор 4:Се спроведе контрола на собирањето на податоците.
Чекор 5: Се прибраа налозите од возачите.
Чекор 6: Се претставија податоците.
Чекор 7: Се даооја кратки толкувања.
Освен теренски податоци за потребите на трудот се
спроведе и телефонско анкетирање. Алгоритамот по кој се
одвиваше собирањето на податоците за изведувањето на
телефонската анкета беше следен и тој е претставен преку
следните 10 чекори9:
Чекор 1: Поделба на градот Битола на 11 реони .
Чекор 2: Дефинирање на методологија10.
Чекор3: Изготвување на анкетен прашалник
Чекор 4: Обука на анкетарите.
Чекор 5: Контрола над анкетарите.
Чекор 6: Одредување на времето на изведување на анкетата.
Чекор 7: Добивање на одговори од страна на вработени.
Чекор 8: Средување на добиените одговори
Чекор 9: Претставување на добиените одговори.
Чекор 10: Донесување на заклучоци и предлози.
Создавање нов концепт
7 Крстановски, Н., Прибирање и анализа на транспортните податоци,
пишувани предавања на постдипломски научни студии, Технички
факултет-Битола, Битола, 2004.
8 Изработено од авторот
9 Изработено од авторот
10 Крстановски, Н., Прибирање и анализа на транспортните податоци,
пишувани предавања на постдипломски научни студии, Технички
факултет-Битола, Битола, 2004.
КОНЦЕПТ: Одржлив логистички модел на систем за ...
Главниот акцент на овај труд претставува ова поглавје.
Во ова поглавје се разработи насловот на трудот, политиката
на дејствување, логистичките канали, логистичката мрежа, кои
ќе се применуваат во наведениот логистички модел на систем.
Овие постапки на оформување на системот, политиките,
каналите и мрежата ќе бидат претставени преку алгоритамски
логистички решенија кои ќе бидат соодветно објаснети.
Чекор 1: Материјализација на замислата за оформување на нов
концепт.
Слика број 1 Претставување на двете рамништа за добивање
на физички облик на нов концепт.
Како што може да се види се тргнува од замисла која на
крај ќе резултира со изградба на "нов концепт". Во чекор 1 се
разгледани и четири фази пртставени во подолниот тек на
трудот.
1 Фаза: Развојот на нацртот на системот, инжинерски развој и
подршката на развојот.
2 Фаза: Анализите на потребите, испитување на нацртот и
одредување на нацртот.
3 Фаза: Флексибилно ускладување на системот со опфат на
развојот кон напредок, инженерскиот облик на системот и
ускладувањето како на законски така и на технички правила и
со постојани можности за промена во било кој момент.
4 Фаза: Усогласувањето, вреднувањето зависно потребите и
документите до конечно делстување и подршка.
Четирите фази и нивните составни елементи
претставуваат влез во нов систем претставен на слика број 2
НОВ СИСТЕМ.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 229
Николче Талевски
Слика број 2 Претставување нов систем за "нов концепт".
Чекор 2: Овај чекор ги опфака сите попратни подсистеми и
регулативи кои го пратат соодветниот концепт. Во чекор 2 се
разгледани и три фази пртставени во подолниот тек на трудот
1 Фаза: Логистичка подршка со своите попратни елементи од
законски и технички аспект.
2 Фаза: Влијанието на опкружувањето со економските,
културните, социолошките и политичките опкружувања.
3 Фаза: Оперативен систем на претпријатието со потребниот
кадар, материјали и објекти, како и нивните врски и
информациски системи.
Чекор 3: Алгоритамот11 на чекор 3 наречен ШТО, КОГА,
КАДЕ И КАКО е клучен за тоа која политика на дејство ќе се
одреди по кои логистички канали ќе се движи соодветниот
систем, како и по која логистичка мрежа ќе биде оформен и на
крајот соодветниот систем би добил соодветна
имплементација.
11Изработено од авторот
230 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
КОНЦЕПТ: Одржлив логистички модел на систем за ...
Слика број 3 Алгоритам ШТО, КОГА, КАДЕ, КАКО
Вака претставените алгоритми на соодветниот концепт
претставуваат еден нова состојба која во иднина треба да биде
применлива односно состојба КАКО треба да се дејствува на
ова поле.
Одредување на логистички канали и формирање на
логистичка мрежа
Логистичките канали на собирање на комуналниот
отпад односно од неговото создавање до крајниот процес
депонирање ќе бидат претставени во наредните 5 алгоритамски
чекори12:
Чекор 1: Создаден комунален отпад од страна на
претплатничките домаќинства на Општина Битола.
Чекор 2: Селекција на создадениот комунален отпад.
Чекор 3: Собирање на селектираниот комунален отпад од
страна на ЈП Комуналец од Битола.
Чекор 4: Транспорт на секој отпад пооделно.
Чекор 5: Намалување на количините на останат комунален
отпад кој треба да се депонира
Од следните алгоритамски чекори јасно може да се
констатира дека појавата со комуналниот отпад во Општина
Битола заслужува системски логистички пристап и
придржување кон наведените правила во оформување на
логистичките канали и формирањето на логистичката мрежа.
12Изработено од авторот
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 231
Николче Талевски
232 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Оправданост, Имплементација и Предвидување на новиот
концепт
Овај труд со своите сознанија и погледи треба да биде
патоказ за правилен пристап со појавата на комунален отпад
негова селекција, собирање на претходно селелектиран,
транспортирање на различните типови на комунален отпад за
преработка, како и современо депонирање.
Оправданоста од воведувањето овај концепт ќе биде
објаснет преку придобивките кои би ги имало ЈП Комуналец од
Битола, како и придобивките кои би ги добиле граѓаните на
Битола. Придобивки од воведувањето на ЈП Комуналец од
Битола се: воведување на современ начин на собирање на
селектиран комунален отпад, намалување на бројот на тури до
депонија (најмалку за 30%), подобрување на условите за
работа за вработените на терен како и во самото претпријатие и
создавање на можности за проширување на дејноста и
отворање на нови работни места. Придобивки од
воведувањето кои би ги добиле граѓаните од Општна
Битола се: создавање на попријатни услови за живеење,
зголемување на бројот на подигање на комуналниот отпад од
домаќинствата, намалување на средствата наменети за
подигање на комуналниот отпад и економска придобивка од
селектирање на пластичен, стаклен, хартиен и останат
комунален отпад
Додека имплементацијата треба да претставува
флексибилен приод во развивањето на надградениот производ,
на начини кои треба да ги задоволат бараните потреби на
граѓаните и потребите на претпријатието. Кога станува збор за
имплементација на одредена појава таа треба да биде
прогнозирана и предвидена. А во овај труд се дадени:
краткорочна (од 1 до 3 години), среднорочна (од 3 до 6
години), и долгорочна (над 6 години). Оправдан, создаден,
прогнозиран и предвиден овај концепт може да има своја
имплементација.
КОНЦЕПТ: Одржлив логистички модел на систем за ...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 233
Резиме
Во овај труд се резимира воведување во проблематиката
собирање, транспорт и депонирање на комуналниот отпад во
Општина Битола. Се претстави еден поинаков системски
пристап кон комуналниот отпад во Општина Битола. Се
презентираа ефектите од воведувањето на ваквиот одржлив
логистички модел на систем за собирање на комуналниот
отпад во Општина Битола преку прогнози на одржливиот
логистички модел на систем за собирање на комуналниот
отпад. И на крај се резимира дека сите наведени елементи од
трудот имаат задача да формираат нов систем за постигнување
на долгорочни резултати
Summary
In this paper it is summarized introduction in the
problematic collection, transport and depositing of the communal
waste in the Municipality of Bitola. One different systematic
approach was represented toward the communal waste in the
Municipality of Bitola. The effects of the introduction of this kind
of sustainable logistic model of system for collection of the
communal waste in the Municipality of Bitola were presented
through prognoses of the sustainable logistic model of system for
collection of the communal waste. And finally it is summarized that
all quoted elements of this paper have task to form new system for
obtaining of long term results.
Николче Талевски
234 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Користена литература
1) Публикации
1. Талевски, Н., „Одржлив логистички модел на систем за
собирање на комуналниот отпад во Општина Битола“,
Магистерски научен труд, Технички факултет-Битола,
Битола, 2010
2. Дукоски, И., Логистички системи, пишувани предавања
на постдипломски научни студии, Технички факултет-
Битола, Битола, 2005
3. Крстановски, Н., Прибирање и анализа на
транспортните податоци, пишувани предавања на
постдипломски научни студии, Технички факултет-
Битола, Битола, 2004.
4. Herbert,B.M., How to Write and Publish Engineering
Papers and Reports, Philadelfia,1997.
5. Влада на Република Македонија, Предлог на стратегија
за управување со отпад на Република Македонија(2008-
2020 година), Скопје, Март 2008
6. 2) Останати извори
http://www.komunalecbt.com.mk/ main.html
7. http://www.birtola.gov.mk
8. http://www.vlada.mk
НАПОМЕНА: Во трудот има и друга користена литература
Историско-географски науки
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 237
УДК 32:323.15(=163.3:495.6)"1944"
Александар ЛИТОВСКИ*
КОНФЕРЕНЦИЈА НА МАКЕДОНЦИТЕ ОД
ЕГЕЈСКИОТ ДЕЛ НА МАКЕДОНИЈА ВО БИТОЛА
НА 3ТИ ДЕКЕМВРИ 1944 ГОДИНА
Апстракт
Прилогот се занимава со политичката активност на
Македонците од Егејскиот дел на Македонија во Битола кон крајот
на 1944 г. Истовремено, се прави истражување, анализа и
толкување на ставовите на политичките и воените претставници
на НРМ кон македонското национално прашање во Егејскиот дел
на Македонија.
Клучни зборови: Македонци, Егејски дел на Македонија,
политичко дејствување, Битола.
CONFERENCE OF MACEDONIANS FROM AEGEAN PART
OF MACEDONIA IN BITOLA AT 3TH DECEMBER 1944
Abstract
Appendix deals with the political activity of the Macedonians in
Aegean part of Macedonia in Bitola at the end of 1944. At the same
time is doing research, analysis and interpretation of the views of
political and military representatives of the NRM of the Macedonian
national question in Aegean Macedonia
Key words: Macedonians, Aegean part of Macedonia, political
action, Bitola.
о Битола на 3 декември 1944 г., со присуство на 200
делегати од сите краишта на Егејскиот дел на Македонија,
се одржала Конференција на Македонците од тој дел на
Македонија.1 Меѓу присутните делегати, како официјални гости
од македонското и југословенскот раководство биле Димитар о
* Доктор по историски науки, кустос-советник во Н.У. Завод за заштита на
спомениците на културата и музеј-Битола, ул. Клумент Охридски, бб, Битола, е-
маил: acelito@freemail.com.mk.
1 в. „Нова Македонија“ г. I, бр. 11 и 12, Скопје, 9 и 10 декември 1944 г.
В
Александар Литовски
238 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Влахов,2 потпретседател на АВНОЈ и претседател на Главниот
одбор на Народноослободителниот фронт на Македонија (НОФМ)
и Пецо Трајков,3 кој бил полковник на Народноослободителната
војска и партизанските одреди на Македонија (НОВ и ПОМ) и
член на АСНОМ.4
Одржувањето на Конференцијата на Македонците од
Егејскиот дел на Македонија, било овозможено со ангажирање на
политичките структури во градот Битола.5 Работата на
Конференцијата се одвивала во зградата на Битолскиот театар.
Откако биле исполнети химните на Демократска Федеративна
Југославија и Демократска Федерална Македонија (ДФМ), Тодор
Николов ја прогласил Конференцијата за отворена. Потоа, од
името на дотогашната Привремена политичка комисија на
2 Димитар Влахов (Кукуш, Егејски дел на Македонија, 8 ноември 1878 - 7 јуни
1953, Белград, Србија) раководел со Солунскиот окружен комитет на МРО и
бил член на ЦК на МРО во 1903/04 г., бил раководител на ВМРО (Обединета),
истакнат деец на македонското и меѓународното комунистичко движење,
економист, публицист и државник.
3 Петар (Пецо) Трајков (село Врбени, Леринско, Егејски дел на Македонија, 2
јуни 1886 - 13 јануари 1964, Софија, Бугарија) војвода и раководител на
протогеровистичката ВМРО, учесник во антифашистичката борба во Бугарија и
Македонија, полковник. Во 1944 г. станал командант на бригадата „Гоце
Делчев“, формирана од Македонци во Софија и Бугарија, која учествувала во
завршните борби за ослободување на Вардарскиот дел на Македонија.
4 Веројатно бил присутен и Лазар Колишевски, кој во тие моменти бил секретар
на Централниот комитет на КПМ и секретар на Главниот одбор на НОФМ. За
ваквото тврдење постои индиректна информација во „информативниот лист“ на
Битолскиот обласен народноослободителен одбор, каде се пренесува
информација дека на 4 декември 1944 г. „идвајќи од Битола“ во Прилеп
пристигнале Димитар Влахов и Лазар Колишевски. Државен архив на
Република Македонија (ДАРМ), Подрачно одделение (ПО) - Битола, Збирка на
весници, в. „Областна хроника“ г. I, бр. 5, 10 декември 1944 г. Покрај тоа, на
Конференцијата, веројатно, присуствувале и претставници од Воените мисии на
Велика Британија и Англија. Тодор Чепреганов, Велика Британија и
македонското национално прашање 1944-1948, Скопје, 1997, 110.
5 Така на пример, за потребите на делегатите на Конференцијата, Градскиот
народноослободителен одбор-Битола обезбедил да работат две кујни во градот.
ДАРМ, ПО - Битола, Фонд: Народен одбор на градската општина Битола, 2. 240.
2. 48/132-133. Порај тоа, вечерта на 3 декември 1944 г. во Битола била
организирана приредба по повод Конференцијата на Македонците од Егејскиот
дел на Македонија и во чест на присутниот раководител Димитар Влахов.
Приредбата била отворена од битолскиот хор кој ја интерпретирал
македонската химна, па потоа и југословенската химна, а биле изведени и
неколку други македонски песни и хорската рецитација „Поранил Гоце“. Потоа,
артистите на Битолскиот театар извеле програма која опфаќала рецитација на
песната „Партизани“ од Венко Марковски и скечот „Стојан под окупаторот“.
Ристо Стефановски, Од хераклеја до Народен театар Битола, Битола, 1994, 68-
69.
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на Македонија...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 239
Македонците од Егејскиот дел,6 на присутните им се обратиле
Наум Шупурков-Леон7 и Михајло Керамитчиев.8 Вториов, меѓу
другото, рекол: „Тито и Комунистичката партија го реши
националното прашање во Југославија. Но и во самиот грчки
народ не угасна искрата за борбата и заедно со него и на
македонскиот народ во Егејска Македонија. Советскиот сојуз,
Англија и Америка, ги разбија ордите на фашистите и секој
денеска знае оти фашизмот се уништува и дека од оваја борба,
победителка ке излезе демокрацијата. Македонскиот народ од
Егејска Македонија се противпостави на грчките фашисти.
Хилјади одат на заточение. Но со нив одат на заточение и самите
Грци. Метаксас сакаше да уништи се што е македонско...“ Тој се
задржал на слабостите на КПГ и грчкото антифашистичко
движење во однос на националното прашање, посебно на
слабостите и неправилностите кон македонското национално
прашање, па рекол дека КПГ имала „отбранително држане“ и во
процесот на постигнување на национално единство примила „во
своите редови и неколку реакционери, кои станаја пречка да се
дадат на Македонците права, и кои велеја ‚Вие Македонците сте
малцинство, не требе да имате свои одреди, културни права, свои
организацији.‘ Како резултат на тоа дојде заповедта да се
разоружат македонските единици. Ние не можиме да го дадеме
оражието, за това дојдофме тука. И от тука заедно ке продолжиме
6 Привремена политичка комисија на Македонија под Грција, била формирана
во Битола кон крајот на октомври или почетокот на ноември 1944 г. На нејзино
чело се наоѓал Паскал Митревски. Ташко Мамуровски, Паскал Митревски и
неговото време (1912-1978), Скопје, 1992, 48.; Вангел Ајановски-Оче, Егејски
бури, Скопје, 1975, 139-140.
7 Наум Шупурков-Леон бил еден од поистакнатите македонски комунисти во
Егејскиот дел на Македонија од пред Втората светска војна. Најпрво бил
политички комесар на македонскиот Партизанскиот одред „Лазо Трповски“ во
составот на ЕЛАС, а по 1945 г. во Битола извршувал разни политички и
стопански раководни должности. По резолуцијата на Информбирото, емигрирал
во источноевропските земји и се ставил во служба на антијугословенската и
антимакедонската пропагандна кампања. Наум Пејов, Ставови и практика на
раководствата на КП на Грција спрема македонското национално прашање во
текот на НОБ, Зборник: Ослободителната војна и Револуцијата во Македонија,
Скопје, 1973, 160.; Георги Даскалов, Участта на Българите в Егейска Македония
1936-1946, София, 1999, 858, 862.
8 Михајло Керамитчиев (село Габреш, Костурско, 1915 - 31 мај 1981, Скопје)
предвоен член на КПГ, политички секретар на Првата ударна бригада на
Македонците под Грција на НОВ и ПОМ (позната и најчесто именувана како
„Егејска бригада“), член на Главниот одбор на Народноослободителнот фронт
(НОФ) на Македонците од Егејскиот дел на Македонија.
Александар Литовски
240 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
борбата против германскиот фашизам до полното му
уништуење.“9
Најзначајно било опширното излагање на Димитар Влахов,
со оглед дека тој ги изразувал ставовите на македонското и
југословенското раководство во однос на Егејскиот дел од
Македонија. Откако, најнапред, ја поздравил Конференцијата со
констатацијата: „Денешниот ден е за мене многу радостен зато
што во вашите лица ги поздравувам бракјата од Егејска
Македонија који се борат мажки против окупаторот и след тоа
против натрешната реакција во Грција“, Димитар Влахов опширно
се осврнал на историјата на Македонија. По историското вовед,
веднаш ја констатирал тогашната фактичка положба во која се
наоѓал македонскиот народ во Егејскиот дел: „Во Грција
окупаторот е изгонен, но није немаме федерална Македонија во
федеративна Грција и није таму не се ползуваме со никакви
национални и културни права - на нас не ни је признато правото на
оделено постојане.“10 Со ваквите констатации Влахов фактички
обзнанил дека очекувањата на македонското и југословенското
раководство се насочени кон признавање на националните права
на македонскиот народ во Егејскиот дел и формално-правно
конституирање на тој дел од Македонија како автономна
политичка единица во рамките на Грција. Всушност, во овој дел од
својот говор, Влахов направил компарација на извојуваното во
Вардарскиот дел на Македонија и извојуваното, но ускратено, во
Егејскиот дел на Македонија. Затоа, веднаш потоа рекол: „Но тој
народ заслужува тије права оти не само се бори од 50 години
наваму против тиранијата, а и сега участвува најактивно во
борбата против фашизамот... Нашиот Македонски народ понесе
исто така големи жертви, кој се должат на режимо, режим на
угнетване а и на това да тој се бори машки против окупаторите,
ЕДЕС, ЕКА и други слични фашистички организации. Нашиот
народ и сега не се ползува од права кои има грчкиот народ. На
нашиот народ не се признава народносно право и се преследваат
луѓе кој слободно кажват дека се Македонци.“11 Покрај тоа што
протестирал против теророт и немањето на основни човечки и
национални права за Македонците од Егејскиот дел на
Македонија, Влахов протестирал и против искажувањето на
територијални претензии од Грција кон ДФМ. Имено, разни грчки
десно орентирани политичари, па и самиот премиер на Грција,
9 в. „Нова Македонија“ г. I, бр. 12, Скопје, 10 декември 1944 г.; ДАРМ ПО-
Битола, Збирка на весници, в. „Областна хроника“ г. I, бр. 5, 10 декември 1944 г.
10 ДАРМ ПО-Битола, Збирка на весници, в. „Областна хроника“ г. I, бр. 5, 10
декември 1944 г.
11 Исто.
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на Македонија...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 241
Георгиос Папандреу,12 во тој период барале од големите сили во
антифашистичката коалиција да овозможат проширување на
Грција кон север. Заради тоа Влахов во својот говор рекол дека:
„Тије империјалистички стремежи на сегашното Грчко
правителство не ке бидат реализирани. Македонскиот народ,
благодарение на помошта на народите на Југославија, великијот
Совјетски Сојуз; благодареније на поткрепата на основание на
Атланската карта, ке го исполни нашиот идеал и знамето на
Илинден и Крушовската република ке восторжествува,
Македонија ке биди слободна и ке биди равноправен член во
великата демократска федеративна Југославија под водачеството
на славниот и мил другар Маршал Тито.“13 Говорот на Димитар
Влахов, честопати бил прекинуван со бурни ракоплескања и
скандирања од страна на присутните делегати.
Потоа на присутните им се обратиле Илија Димовски-
Гоце,14 од името на борците на Првата егејска бригада, В.
Караџов, од името на „младината на Егејска Македонија“, Пецо
Трајков, ко , веројатно, зборувал како претставник на О и ПОМ
и претставникот на Комунистичкат партија на Грција,
Империдис.
ј Н В
а
15
Пецо Трајков, меѓу останатото рекол: „Се јавувам пред вас
со неисказано узбудване, со дирнато срце, со солзи на очи. Сили
немам да искажам тоа, кое во овој момент осекјам... Еден живот по
чудо куртулен, неколку пати исправен пред смрта, со едно око, со
една рака, денеска се изправувам со тоа осекјане на сретен човек
да ве поздравам во историјскиот град Битола, каде бев задоен во
ученичките столои, со идеите на Гоце Делчев, таја фантазија, тој
план, таја борба се оствари. - Македонија е слободна. Идејата за
слободна Македонија која растеше во свеста на македонскиот
12 Георгиос Папандреу /Γεώργιος Παπανδρέου/ (Калензи, Ахеја, Грција, 13
февруари 1888 - 1 ноември 1968, Атина, Грција), грчки политичар, Во неговата
политичка кариера која започнала во 1923 г., трипати бил премиер на Грција
(1944-1945, 1963, 1964-1965) и неколку пати бил министер во разни грчки
влади. Имал републикански убедувања, заради кои во време на диктатурата на
Метаксас бил протеран од Грција. Во време на Втората светска војна бил во
грчката влада во бегалство која ја уживала поддршката на Велика Британија.
13 ДАРМ ПО-Битола, Збирка на весници, в. „Областна хроника“ г. I, бр. 5, 10
декември 1944 г.
14 Илија Димовски-Гоце (село Статица, Леринско, 1909 - 29 јуни 1961, Скопје)
предвоен член на КПГ, најнапред бил командант на македонскиот Партизански
одред „Лазо Трповски“ во составот на ЕЛАС во 1943 г., а потоа бил командант
на Егејската бригада Во 1947 г. бил командант на баталјон на Демократската
армија на Грција, а по префрлањето во НРМ станал мајор на Југословенската
народна армија.
15 Т. Чепреганов, Велика Британија и македонското национално прашање…,
110.
Александар Литовски
242 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
народ, калена во него и запалена од Гоце Делчев и Даме Груев, од
Илинденци, денеска таја слобода е свршен факт. Денеска
македонскиот народ има своја држава.“16 Според „Нова
Македонија“, Пецо Трајков зборувал и за најновите борби на
македонскиот народ, кој заедно со другите народи на Југославија
„под водителство на лјубимиот маршал Тито си ја извојува
слободата во Вардарска Македонија“, а на крајот го „издигна
лозгунот“: „Да живее слободна и соединета Македонија во Нова
Титова Југославија“.17
Претставникот на Комунистичката партија на Грција,
Империдис, во својот говор на Конференцијата, во најголем дел се
задржал на потребата од воспоставување на единство меѓу
македонските и грчките антифашисти, а во интерес на заедничката
борба. Тоа било најактуелното меѓусебно прашање на КПГ со
Македонците, со оглед на фактот дека од октомври 1944 г. голем
дел од македонските борци од ЕЛАС, заради недоразбирањата со
ЕАМ и КПГ се наоѓале во Вардарскиот дел на Македонија. Затоа,
Империдис рекол: „Идам да ве поздравам и да ви говорам во
името на грчкиот народ. Многу добро знаете, оти не само вие, ами
и ние бевме измачени од грчкиот фашизам. Грчкиот народ и
македонскиот народ од Егејска Македонија заедно ја водеја
борбата против реакционерниот режим... Денеска требе да ја
продолжиме заедничката борба и пак заедно да ја биеме
натрешната грчка фашистка реакција, која одново се надига на
чело со Папандреу... Вие што дојдовте тука, во слободна
Македонија, во нова демократска и федеративна Титова
Југославија не згрешивте... Не заборавајте оти победата е наша.
Советскиот сојуз, нова Југославија, демократското јавно мнение во
Европа и Америка, сите слободолјубиви народи се на наша страна
и со нас. Со нас, во последна сметка ке бидат и Англичаните,
макар денеска генерал Скоби да се бие со ЕЛАС во Грција. Да
живее македонскиот народ.“18
По овие говори, Павле Раковски ги прочитал задачите кои
стоеле за реализација пред Политичка комисија која требало да се
избере, а тие се сведувале на: прво, да ги објаснува причините за
расцепот со раководството на грчкото антифашистичко движење
и, второ, да работи за надминување на истите, што, пак, би
овозможило враќање на отцепените борци во Егејскиот дел, нивно
вклучување во натамошната борба за демократизација на Грција и
извојување на македонски национални права.19
16 в. „Нова Македонија“ г. I, бр. 11, Скопје, 10 декември 1944 г.
17 Исто.
18 Исто.
19 Вангел Ајановски-Оче, Егејски бури, 145.
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на Македонија...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 243
Потоа, Конференцијата на местото на дотогашната
Привремена политичка комисија избрала одбор од 29 члена и
Политичка комисија на Македонија под Грција од 10 члена. Ова
политичко-претставничко тело на македонскиот народ од
Егејскиот дел на Македонија, било во состав: Паскал Митревски
(секретар), Ѓорѓи Урдов-Џоџо (заменик секретар), Наум
Шупурков, Тодор Николов, Ѓорѓи Турунџиев, Павле Раковски,
Ѓорѓи Атанасов-Блаже, Лазо Поплазаров, Михајло Керамитчиев и
Наум Пејов. Во рамките на Политичката комисија, бил формиран
и Секретаријат како потесно и извршно раководство, кое било во
состав: Паскал Митревски, Ѓорѓи Урдов-Џоџо, Наум Шупурков,
Тодор Николов и Лазо Поплазаров.20
На самиот крај, на Конференцијата биле прочитани,
прифатени и испратени поздравни телеграми до Јосип Броз Тито,
АВНОЈ, АСНОМ, Сесловенскиот комитет во Москва, до
македонската емиграција во Америка и Бугарија и до народот во
Пиринскиот дел на Македонија.21
Може да се констатира дека, всушност, Конференцијата
одржана во Битола на 3 декември 1944 г. ги прошири и потврди
заложбите претходно усвоени на Партиската конференција на
Егејската бригада.22 Најзначајно е дека била манифестирана
волјата на Македонците од Егејскиот дел да ја продолжат борбата
за социјални и национални права и била потврдена заложбата на
раководството на македонската и југословенската држава за
обединета Македонија. Ваквата констатација може да се поткрепи
и со пишувањето на весникот „Нова Македонија“, кој ги изразувал
ставовите на македонското раководство и која акценот го ставил
на тоа дека на Конференцијата: „беше изтакнато еднодушно
желание на македонскиот народ да, во задружна борба со грчкиот
народ, се бори до полното уништуене на фашизамот и
профашиската реакција, која сака да го избрише од лицето на
20 Т. Мамуровски, Паскал Митревски и неговото време…, 48-49.; Ристо
Кирјазовски, Македонски национални институции во Егејскиот дел на
Македонија (1941-1961), Скопје, 1987, 40.; Лилјана Пановска, Крајот на една
илузија, Скопје, 2003, 35-36.
21 в. „Нова Македонија“ г. I, бр. 11, Скопје, 9 декември 1944 г.
22 Првата партиска конференција на Егејската бригада била одржана на 22
ноември 1944 г. во Битола. Најзначајно место во работата имало прашањето за
односот на раководството на грчкото ослободително движење кон
македонското национално прашање и Македонците од Егејскиот дел на
Македонија. Констатирано било дека преминувањето на борците во
Вардарскиот дел било изнудено од неправилната политика на грчкото
ослободително движење. Сепак изразена била готовноста да се вратат во
Егејскиот дел и со заедничка борба да се спротистават на подготвуваната
реакција на монархистичките и англиските воени сили. Р. Кирјазовски,
Македонски национални институции…, 90-91.
Александар Литовски
244 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
земјата македонскиот народ во Грција“. Според весникот била
„искажана цврста решеност да заедно со грчкиот народ ја
продолжат борбата за демократизација на земјата, за признавање
на националните права на македонскиот народ и неговото право за
самоопределение.“23 Сосема е јасно дека правото на
самоопределување е барање за обединување на Егејскиот дел со
Вардарскиот дел на Македонија. Впрочем, „Нова Македонија“
токму истиот ден кога се одржувала Конференцијата во Битола,
објавил опширна статија на Димитар Влахов во која се
инсистирало на „обединението на сите Македонци во федерална
Македонија“ и тоа со помош на „своите бракја од Југославија“.24
На 6 декември 1944 г. новоформираната Политичката
комисија на Македонците под Грција испратила писмо, потпишано
од нејзиниот секретар Паскал Митревски, до Централниот комитет
на КПМ, во кое се изразувала спремност, без разлика на ставовите
на ЕАМ и КПГ, македонските борци од Првата егејска бригада и
раководителите кои се наоѓале во Вардарскиот дел, да се вратат во
Егејскиот дел на Македонија и да ја организираат заедничката
борба против реакцијата со грчкото ослободително движење.25
Ваквите заложби биле потврдени и на Првата седница на
Политичката комисија од 10 декември 1944 г.26 Секако, ваквиот
став на Политичката комисија бил целосно несоодветен во
дадената меѓународна ситуација, па оттаму и практично
неспроведлив. Имено, влегувањето на така крупна воена единица
како Егејската бригада во Костурско, Леринско и Воденско, без
согласност на КПГ, ЕАМ и ЕЛАС, кои во тој период го
контролирале тој терен, би значело, веројатно, голем вооружен
судир со многу обострани жртви и притоа тој судир не би имал
никаква политичка рационалност. Згора на тоа, во време на
одвивање на најголемите судири на ЕЛАС со англиските
интервенционистички единици во Грција, влегувањето на
Егејската бригада на територијата на Грција, сосема сигурно би
била сметана, не само од официјална Атина, туку од Велика
Британија и САД, како директно и отворено воено мешање на
Југославија. Тоа пак би можело да има несогледливи последици,
не само за меѓународната положба на новата југословенска
држава, туку при еден отворен воен судир со западните земји би
биле ризикувани сите дотогашни придобивки од југословенската и
македонската антифашистичка борба. Впрочем, дека таквите
ризици реално постоеле може да се заклучи и од силниот
23 в. „Нова Македонија“ г. I, бр. 11 и 12, Скопје, 9 и 10 декември 1944 г.
24 в. „Нова Македонија“ г. I, бр. 6, Скопје, 3 декември 1944 г.
25 Егејска Македонија во НОБ (1944-1945), Скопје, 1971, т. I, док. 196, 284-286.
26 Р. Кирјазовски, Македонски национални институции…, 40-41.
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на Македонија...
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 245
дипломатски притисок на Велика Британија врз Јосип Броз Тито,
кој бил принуден да даде гаранции дека нема воено да
интервенира во Егејскиот дел на Македонија и Грција.27
Од Конференција на Македонците од Егејскиот дел на
Македонија како конкретен резултат произлезе Политичката
комисија на Македонците под Грција. Таа функционирала се до
крајот на април 1945 г., кога била формирана нова политичка
организација на Македонците од Егејскиот дел на Македонија со
името Народноослободителен фронт.
Резиме
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на
Македонија одржана во Битола на 3 декември 1944 г. ги прошири
и потврди заложбите искажувани и во претходниот период од
страна на раководителите на македонското
националноослободително движење во овој дел од Македонија. На
неа, преку говорите на Димитар Влахов и Пецо Трајков биле
повторно афирмирани и застапувањата на воено-политичкото
раководство на новата македонска национална држава за
признавање на националните права на Македонците во Грција и за
обединување на Егејскиот со Вардарскиот дел на Македонија. Од
Конференција на Македонците од Егејскиот дел на Македонија
како конкретен резултат произлезе формирањето на Политичката
комисија на Македонците под Грција, која како национално-
политичко тело во наредниот период ги изразуваше ставовите на
македонското националноослободително движење во Егејскиот
дел на Македонија.
Summary
Conference of Macedonians from Aegean part of Macedonia held
in Bitola at 3th December 1944 to expand and confirm commitments
expressed in previous period by the heads of macedonian national
27 Британските воени мисии во Македонија: документи, 1942-1945, Скопје, 2000,
док. 354, 428-429. Британската дипломатија, решително се спротиставувале на
било какви чекори за обединување на Македонија. Велика Британија и
Македонија, документи, 18 август 1944-8 мај 1945, Скопје, 1995, т. I, док. 22, 85-
90. На ова може да се додаде и ставот на САД, од 27 февруари 1945 година, по
кој „...предвоените граници на Југославија, Бугарија и Грција по однос на
македонската територија мораат да се сметаат како правни граници...“ а, се
нагласувало дека владата на САД смета дека „не постои легитимна основа за
кое и да е барање од страна на Македонија, како една независна држава или
како дел од Југославија или од една поголема јужнословенска федерација на
територија во рамките на Грција, која смета дека таа територија е ‚македонска‘“.
Душан Поповски, Британската дипломатија и АСНОМ, Зборник: АСНОМ во
создавањето на македонската држава, Скопје, 1987, 298-302.
Александар Литовски
246 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
freedom movement in this part of Macedonia. In trough the speeches of
Dimitar Vlahov and Peco Trajkov were affirmed again and
representations of the military-political leadership of the new
мacedonian national state recognition of national rights for
Macedonians in Greece and for unification of Vardar and Aegean part
of Macedonia. The Conference of the Macedonians from Aegean part
of Macedonia as a concrete result came formation of the political
Committee of Macedonians in Greece, as a national political body in
the future express the views of macedonian national freedom
movement in Aegean part of Macedonia.
Koристена литература
1. Ајановски Вангел-Оче, Егејски бури, Скопје, 1975.
2. Британските воени мисии во Македонија: документи, 1942-1945,
Скопје, 2000.
3. Весник „Нова Македонија“ г. I, декември 1944 г.
4. Велика Британија и Македонија, документи, 18 август 1944-8 мај
1945, том I, Скопје, 1995.
5. Георги Даскалов, Участта на Българите в Егейска Македония
1936-1946, София, 1999.
6. Државен архив на Република Македонија, Подрачно одделение -
Битола, Збирка на весници, весник „Областна хроника“.
7. Државен архив на Република Македонија, Подрачно одделение -
Битола, Фонд: Народен одбор на градската општина Битола.
8. Егејска Македонија во НОБ (1944-1945), том I, Скопје, 1971.
9. Кирјазовски Ристо, Македонски национални институции во
Егејскиот дел на Македонија (1941-1961), Скопје, 1987.
10. Мамуровски Ташко, Паскал Митревски и неговото време (1912-
1978), Скопје, 1992.
11. Пановска Лилјана, Крајот на една илузија, Скопје, 2003.
12. Пејов Наум, Ставови и практика на раководствата на КП на
Грција спрема македонското национално прашање во текот на
НОБ, Зборник: Ослободителната војна и Револуцијата во
Македонија, Скопје, 1973.
13. Поповски Душан, Британската дипломатија и АСНОМ, Зборник:
АСНОМ во создавањето на македонската држава, Скопје, 1987.
14. Стефановски Ристо, Од хераклеја до Народен театар Битола,
Битола, 1994.
15. Чепреганов Тодор, Велика Британија и македонското
национално прашање 1944-1948, Скопје, 1997.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 247
УДК:338.48-6:725.945(497.774)"1912/18"
Никола В. ДИМИТРОВ1
СПОМЕН ПАРК ЗА МАКЕДОНСКИТЕ ВОЈНИ
И НЕГОВА ТУРИСТИЧКА ВАЛОРИЗАЦИЈА
Вовед
Во Битола, град со повеќе миленумска историја има повеќе
споменици, спомен обележја, музеј, музеј куќи,
соби,локалитетиисл.Како посебен белег на настаните што се одиграа
во почетокот на 20-ти век имаат воените гробишта, како вечен
споменик и сведок за Првата светска војна на војските што војувале
еден против друг.
Од денешна гледна точка, во знак на почит и сеќавање за
македонските борци чии имиња не се споменати, а биле
мобилизирани и се бореле на страна на завојуваните страни, и
воопшто на македонскиот народ кој бил невина жртви на
бомбардирања, труења, стрелања, тортури иепидемии, да се подигне
споменик во чест на македонскиот народ учесник во војните 1912-
1918 година.
Ваквиот монументален споменикби бил најцелисходно,
историски, културолошки, едукативно прифатлив заради сегашните и
идните генерации да не заборават, а во чест на еден век од
Балканските и Првата светска војна, да биде во Битола, како
најголема жртва и сведок на тоа воено време.
Овој краток текст, дава извесни насоки за збогатување на
Битола со нова туристичка содржина и потврда за град со културно
наследствоод праисторија до денес. Идеата што ја даваме, може и да
се надгради со изградба на повеќе споменични содржини во спомен
парк за македонските војни од антиката до современо време.
1Доцент на Факултетот за туризам и бизнис логистика – Гевгелија, и на Факултетот
за природни и техничкинауки, катедраГеографија, Универзитет „ГоцеДелчев“ –
Штип.Докторнагеографскинауки.
Никола В. Димитров
248 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Abstract
MEMORIAL PARK FOR MACEDONIAN WARS TRAVEL AND
ITS VALORIZATION
Nikola V. Dimitrov
In Bitola, a city with more history millennium more memorials,
monuments, museum, museum houses, rooms, objects etc. As a special
highlight of the events that played in the early 20thcentryhave military
cemetery, as an eternal monument and witness the First World War armies
that waged wars against one another.
From today’s vantage point, a sign of respect and remembrance for
the Macedonian soldiers whose names are not mentioned, and were
mobilized and fought on the side of the warrindrarties, and all the
Macedonians who were innocent victims of bombings, poisonings,
shootings, torture and epidemics, to raise a monument in honor of the
Macedonian people participaring in the wars 1912-1918 year.
This monumental statue would be meaningful, historical, cultural,
educational acceptable for current and future generations pot to forget, and
in honor of a century the Balkan and First World War, in Bitola, victim and
witness the greatest of wartime.
This short text provides some guideliens for the enrichment of
Bitola with new content and tourist city with a certificate of cultural
heritage from prehistory to the present. The idea that we can and be
upgraded with the construction of more momentous memorial park
facilities in the Macedonian wars of antiquity to modern time.
Спомен парк за македонските војни и негова туристичка валоризација
итола со непосредната околина имаат повеќе миленумска
историја. Најстарите остатоци за животот на човекот датираат
од времето на палеолитот. Поволните услови на Пелагониската
рамнина овозможиле густо населување и интензивен организиран
живот од првите неолитски земјоделски културни па наваму.
Б
Битола и околината изобилува со многу движен археолошки
материјал од времето на неолитот, преку антиката, средниот век па сé
до денес. Најголем дел од културното наследство се наоѓа во Музејот
во Битола, археолошкиот локалитет Хераклеја, во големиот број
културно историски споменици (Стара Чаршија, Саат култа, безистен,
цркви, џамии, Широк Сокак, старо градско јадро итн.), во многу
спомен куќи, спомен соби, приватни музеи, колекционери и слично.
Битола и околината биле центар на историски настани
поврзани за Македонија, од античкиот период – Македонско илирски
војни, македонско римски војни, македонско византиски војни, разни
средновековни востанија, преку настани од отоманскиот период,
илинденското востание, балканските војни, до првата и втората
светска војна.
Текстот што го приложуваме нема за цел повторно да ги
елаборира познатите историски аргументи во правец на потврдување
на нашата главна заложба. Сепак, нема да останеме рамнодушни на
одбележувањето на успесите од Првата светска војна на земјите кои
учестуваа на Македонскиот фронт, постојано да ги посетуваат своите
воени гробишта (српски, француски, германски, бугарски, англиски,
италијански и др.), а притоа ние, Македонците и Македонија кои
бевме жртва на туѓите интереси и кои учестувавме на двете страни, да
немаме споменик на македонскиот војник. Војник, кој се бореше и се
надеваше дека ако се бори за себе, со и за другите ќе издејствува
слобода и за Македонија.
Цениме, дека, денес, ние како генерација имаме историска
обединувачка обврска на идните генерации да им оставиме цврсти
темели за одбрана на нашиот повеќе миленумски идентитет. Според
тоа, нашиот скромен прилог еунифицирање – обединување на сите во
Битола преку културно-историско спојување на сите споменици и
спомен обележја од различни временски периоди во една целина.Така
што, во градскиот парк или на друга локација, обединувањето
симолично би завршило со споменик - обелиск посветен на
МАКЕДОНСКИТЕ ВОЈНИ или СПОМЕН ПАРК МАКЕДОНИЈА.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 249
Никола В. Димитров
250 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Споменичниот или споменичните маркери што би се изградиле
покрај атрактивно културолошко, образовно и друго значење би
иницирале и активности во правец на содржинско збогатување за
туристичката валоризација на Битола во целина.
ПРЕДЛОГ
1.
Меморијален центар
„Битола во Прва светска војна“
Локација Подвозник, центар на градот.
Опременост
Спомен соби опремени со модели, оружје, униформи,
шлемови, фотографии на војници, граѓани, разурнати
куќи, планови-карти, разни предмети од тоа време и сл.
Во Меморијалниот центар би се доловил животот на
војниците и жителите на Битолаза време на Првата
светска војна.Период кога најголем дел од времето го
поминале во бункери и подземни воени и цивилни
засолништа лоцирани во градот и околината.
Спомен парк за македонските војни и негова туристичка валоризација
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 251
Француски медал на Битола
за Големата војна 1914-1918, аверс и реверс2
2http://www.medailles1914‐1918.fr/france‐medaillew.html
Никола В. Димитров
252 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Напуштен подвозник, локација за можен Меморијален центар
„Битола во Првата светска војна“
Спомен парк за македонските војни и негова туристичка валоризација
ПРЕДЛОГ
2.
Обелиск„Македонски војни“ или „Спомен парк на
македонскиот војник“; „Спомен парк Македонија“
Локација Градски парк или Тумбе Кафе
Примери на разни обелисци
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 253
Никола В. Димитров
Можна локација, Градски парк и Тумбе Кафе
254 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
In memoriam
IN MEMORIAM
ЃОРЃИ ТАНКОВСКИ
(1930-2011)
На 6 ноември 2011 година
престана да пулсира благородното
срце на познатиот битолски и
македонски историчар проф. Ѓорги
Танковски. Тешка но не доволна е
силата на зборовите со кои може да се
отслика неговиот лик и дело како
човек, научен работник, историчар,
учебникар, педагог и публицист.
Роден е 1930 година во село
Јанковец, Ресенско основно и средна
учителска школа, филозофски
факултет група историја и
постдипломски студии завршил на
катедрата за национална историја во Скопје.
По завршување на факултетот работи како професор по
историја во Свети Николе каде што стапува и во брак со својата
животна сопатничка Лилјана. Поради големата болка по сопругата
која го напушти пред 17 години, во сите негови подоцнешни научни
трудови и монографски, покрај своето име и презиме го додаваше
името на својата покојна сопруга – Ѓорги Танковски - Лилин.
Во текот на својата долгогодишна работа извршува разни
должности и функции. Во својот работен век бил наставник,
односно средношколски професор по историја, во Битола, самостоен
педагошки советник по историја во Заводот за унапредување во
образованието и воспитуваwето за општина Битола, Ресен и Демир
Хисар, а последните 13 години беше диретор на истоимениот Завод.
На често волотерска основа, имал повеќестрана активност во
сферата на опшествените дејности, образованието, културата и
науката: претседател на Здружението на наставниците и
професорите, секретар на Општинскиот одбор на синдикатот -
Битола, претседател на Друштвото за наука и уметност - Битола,
член на Педагошкиот совет на ПМ, член на Комисијата на
наставните програми по историја на СРМ – Скопје и т.н.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 257
Професор Ѓорѓи Танковски – Лилин од 1967 година беше
активен член на ДНУ-МНД. Во Друштвото ги обавал следните
функции: претседател на ДНУ, претседател на научниот совет,
главен уредник на списанието “Прилози” и други изданија, секретар
на одделението за историја и географија и други.
За придонес во проучувањето и унапредувањето на наставата
по историја, педагошки, методско-дидактички и други воспитно-
образовни проблеми, за дејноста како учебникар и автор на бројни
стручни и научни трудови, проф. Ѓорѓи Танковски – Лилин
добитник е на повеќе општински и републички признанија, награди
и одликувања, меѓу кои: два пати добитник на Наградата ,,4-ти
Ноември” - Битола, Орден на трудот со златен венец, Благодарница
и златна плакета од ПО ,,Просветно дело”- Скопје, Златна плакета
на ДНУ - Битола, Републичака награда ,,Св.Климент Охридски”
(Климентова награда), Заслужен граѓанин на Битола и други.
Што се однесува до неговата научна и творечка дејност таа е
мошне богата и разновидна, научноистражувачка, просветна,
публицистичка, учебникарска, како коавтор на учебници по
историја и историски учебници за основно и средно образование.
Ѓорѓи Танковски се јавува и во повеќе научни трудови како автор на
бројни книги и монографии. Пишува во разни стручни списанија од
области на историја, методиката по историја, дидактиката и научни
трудови со општообразовна проблематика, така што неговата
творечка и истражувачка дејност надминува една импозантна бројка
на повеќе од 250 библиографски единици печатени во научни
зборници, стручни и научни периоднични списанија и слично.
Од многубројната библиографија, монографски дела, книги и
зборници, би ги споменале следните: Зборник ,,Битола и битолско
во НОВ 1941 и 1942” (коавторство), ,,Илинден и илинденските
традиции” 1979, ,,Монографија за Буково” (во коавторство), 1981 г. ;
Научната мисла во Битола, (коавторство), зборник ,,Битола и
битолско во НОВ 1943 и 1944”, ,,Револуционерното дело на Даме
Груев...”, монографија ,,Бистрица”, 1983; монографија ,,Могила”,
(коавтор), Битола 1984 г. ; монографија ,,Дихово” (коавтор), Битола
1985 г.; Зборник на загинати борци во НОВ и револуцијата од Ресен
и ресенски, Битола 1983; ,,Битола” (колектив автори, коавтор,
редацтор); ,,40-години здружено здравство во Битола” (со коавтори),
1986 г.; ,,ДНУ-Битола 1960-1990”; Споменица - ,,ДНУ- Битола” (во
коавторство), Битола 1991; Битола 1995 ,,Битолско - преспански
одред ,,Даме Груев” 1942-1944 г. ,,ДНУ-Битола”, ,,Битола-2002” (со
258 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 259
група коавтори), 2002 г.; ,,Д-р Димитар Котевски” монографија
(коавтор) 2010, и многу други.
Во триесет годишната дејност како учебникар, Ѓорги
Танковски е коавтор на учебниците по историја и историските
читанки, за седмо и осмо одделение, како и за втори клас гимназија
на македонски-албански и турски јазик, во повеќе изданија.
Се пензионира како самостоен педагошки советник по
историја и директор на регионалниот завод за школство Битола.
Во 2009 година во коавторство со проф. Никола Миновски ја
добија престижната 4то ноемвриска награда за книгата Битола и
Битолско во балканските и во првата светска војна (1912-1918).
Последно негово дело е монографијата за познатиот Битолски
офтамолог (очен лекар) Д-р Димитар Котевски во коавторство со
писателот Добре Тодоровски. Негова последна желба беше да на
напише монографија за неговото родно село Јанковец. Меѓутоа
последните две години од животот ги помина во драматична и
трагична состојба. Во 2010 година го загуби синот, а наскоро
целосно го изгуби и видот со што го доуништија и така ослабениот
организам на овој благороден човек, родител и извонреден плоден
научен работник. Професорот Ѓорги Танковски живееше скромно,
ненаметливо и целосно посветен на науката.
Во сеќавањето на своите колеги и соработници Ѓорги
Танковски ќе остане како човек кој со целата своја енергија бил
посветен на работата за било кое поле да се работи, доследен кон
извршувањето на обврските, човек што влева доверба и сигурност
кај соработниците.
За с што направи за својот народ длабоко му благодариме.
Вечна му слава
Никола Миновски
Добре Тодоровски
IN MEMORIAM
М-р КИРИЛ ТАНЧЕВСКИ
(1935 – 2011)
260 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
акедонија.
ата збирка на
подрачјето
а
развојот на културните процеси
и инсти
и како член на Друштвото на
етнолози на Република Македонија.
На 18 октомври 2011 година, по
кратко боледување, почина м-р Кирил
Танчевски, долгогодишен познат и
признат културен деец во областа на
музеологијата, етнологијата, народната
култура и фолклор во Битола и
Република М
Роден е во Цапари во 1935 година.
Во Битола завршува Основно училиште и
Учителска школа, а Виша педагошка
школа - историско- географска група во
Скопје. Следејќи ја својата животна
определба за континуитет во
образованието како темел за личен и општествен развој, го
продолжува своето образование и дипломира на Природно
математичкиот факултет во Скопје - група географија, за во 1971
година да магистрира на Универзитетот во Загреб, Република
Хрватска, на тема „Музеолошки приказ на етнолошк
на Народниот музеј во Битола“.
Во рамките на неговиот работен век, како наставник во
образовните институции во Битола, етнолог во Народниот музеј во
Битола, директор на УНК „Илинденски денови“ Битола, како кустос
– советник, како и преку вршењето на општествените функции, во
одреден период како делегат во Општествено – политичкиот собор
на Собранието на општина Битола и Секретар на Општинската
самоуправн интересна заедница на културата во Битола, член на
Управниот одбор на НУ Завод и Музеј Битола, со неговата
стручност, принципиелност, темелност и високото интелектуално
ниво, мошне позитивно влијаеше во
туциите во општина Битола.
Покрај професионалната и општествената, за одбележување е
и неговата научна дејност како член на Друштвото за наука и
уметност во Битола од 1966 година
Од повеќето научни трудови на м-р Кирил Танчевски од
областа на етнологијата, музеологијата, како и традиционалната
музика и игра, би ги издвоиле:
- Топонимијата на Битола и битолско. (1968) Развиток, број 1-2,
Битола.
- Ново толкување за поотеклото на името Пелистер.
(08.10.1969), Битолски весник, Битола.
- Топонимијата на Битола и битолско II дел. (1970) Прилози
број: 14, Друштво за наука и уметност, Битола.
- Научно истражувачката дејност во комуната. (1970) Здравко
Божиновски, Јонче Дамјановски, Митко Дочовски, Душко Хр.
Константинов, Борис Павловски, Кирил Танчевски, Прилози
број: 14, Друштво за наука и уметност, Битола.
- Музичките народни инструменти во битолскиот крај. (1975),
Прилози, број: 22-23, Друштво за наука и уметност, Битола.
- Музејска студиска збирка. (1977), Прилози, број: 26-27,
Друштво за наука и уметност, Битола.
- Земјоделството и сточарството во Битолскиот крај. (1978),
Прилози, број: 29, Друштво за наука и уметност, Битола.
- Основни обележја на постојаните музејски поставки на
етнолошките збирки во Југославија, Македонија и во Битола.
(1979). Зборник на трудови 1, Завод за заштита на спомениците
на културата, природните реткости и музеј, Битола.
- Историски осврт врз етничките движења во Битола. (1980),
сепарат, Друштво за наука и уметност, Битола.
- Типови и ентериери на селските куќи во Битолскиот крај.
(1881), Зборник на трудови од научниот собир „Фолклорот и
етнологијата на Битола и Битолско“ одржан во Битола на 30 и 31
мај 1980, Македонска академија на науките и уметностите,
Друштво за наука и уметност Битола, УНК „Илинденски
денови“ Битола.
- Изведбен елаборат за постојана музејска етнолошка поставка
на Битола и Битолско. (1983/84). Зборник на трудови 4-5, Завод
за заштита на спомениците на културата, природните реткости и
музеј, Битола.
- Музеите – фактори на културниот живот во средината каде
делуваат. (1985). Прилози, Друштво за наука и уметност,
Битола.
- Основни карактеристики на народната носија на Македонците
муслимани. (1987). Зборник на трудови 6-7-8, Завод за заштита
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 261
на спомениците на културата, природните реткости и музеј,
Битола.
- Оценка на резултатите што ги даде 18-от Републички
фестивал на народни песни и игри „Илинденски денови“ Битола
1988. м-р Кирил Танчевски, Љубе Станковски, Валентин
Соклевски. (1989). Зборник на трудови 9, Завод за заштита на
спомениците на културата, природните реткости и музеј,
Битола.
- Краток преглед на етничките движења во Битола до
Балканските војни. (1992), Етнолог број: 2, Списание на
здружението на етнолозите на Македонија, Скопје.
- Монографија, 25 години Државен фестивал на народни песни и
игри „Илинденски денови“ Битола 1971-1995. (1995). УНК
„Илинденски денови“ Битола.
- Ренесанса на македонскиот фолклор. (19.07.1995). Битолски
весник, разговор воден од Доне Пановски, Битола.
- Развој на селскиот еко-туризам во потпелистерскиот регион.
(2002), Научна мисла – Битола 2001, Материјали од научниот
собир : Пелистер и можностите за развој на туризмот и
еколошката заштита на потпелистерските села, одржан на
24.11.2001, Битола.
- Народната носија и везовите во Битола и Битолско. (2004).
Монографија „Битола“, Микена, Битола.
- Фестивал „ Илинденски денови“.(2004). Монографија „Битола“,
Микена, Битола.
Секако, белег на неговата професионална и стручна
активност претставува неговиот придонес во развојот на
Републичкиот фестивал на народни песни и игри „Илинденски
денови“ Битола.
Како еден од оснивачите и и креаторите на темелните
поставки на фестивалот, како долгогодишен директор и реализатор
на програмските содржини на Установата за народна култура
„Илинденски денови“ Битола, господинот Кирил Танчевски даде
огромен придонес во развојот на фестивалот и придружните
манифестации како и во областа на истражувањето, едукацијата,
зачувувањето и презентацијата на традиционалните културни
вредности во Република Македонија како и нивна афирмација
ширум светот.
262 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 263
Националната установа Центар за култура – Битола, на 29
јули 2011 година, на м-р Кирил Танчевски му додели Плакета за
особен придонес во четири деценискиот развој на фестивалот
„Илинденски денови“ Битола.
Кирил Танчевски беше човек со визија, човек со изградено
чувство за вистинските вредности, хуманист, патриот, човек кој
несебично ги подржуваше младите, искрен пријател со вистински
совет во вистинско време, интелектуалец од највисок ранг.
Неговото дело, кое претставува значаен придонес во развојот
на етномузеологијата во Битола и во Македонија како и патоказ за
зачувување и надградба на традиционалните културни вредности, ќе
живее во колективната свест на стручните лица, како и на
илјадниците вљубеници во народната култура и фолклор во
Македонија и ширум светот.
Нека му е вечна слава.
Валентин Соклевски
264 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
IN MEMORIAM
М-р Драган Трпковски
(1939-2011)
На 30.09.2011 година во Битола почина м-р Драган
Трпкопвски, член на МНД.
Роден е на 10.06.1939 година во село Велмевци. Дипломирал на
Правниот факултет во Скопје во 1963 година. По полагањето на
правосудниот испит, на 01.02.1967 година беше именуван за
заменик на Општинскиот јавен обвинител во Битола, која функција
ја извршуваше сè до 14.10.1970 година.
На 15.10.1970 година беше именуван за Општински јавен
обвинител во Битола, која функција ја вршеше сè до 01.04.1985
година, кога беше именуван за заменик на Окружниот јавен
обвинител во Битола. На 12.07.1987 година беше именуван за
Окружен јавен обвинител во Битола, а на 26.03.1997 година беше
именуван за Виш јавен обвинител, на која функција остана сè до
неговото заминување во пензија во април 2003 год.
Во извршувањето на своите одговорни функции, м-р Драган
Трпкповски покажа солидни организациони и стручни способности.
Со свои трудови учествуваше на повеќе советувања организирани
од Министерството за правда на РМ или од Јавното обвинителство
на РМ. Има објавено повеќе стручни трудови во повеќе стручни
списанија и во збирки на материјали од стручни советувања.
Нека му е вечна благодарност и слава.
Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16 265
ИНСТРУКЦИИ ЗА АВТОРИТЕ
Редакцискиот одбор на списанието „ПРИЛОЗИ“, што го издава
МНД – Битола, ги известува авторите, кои ќе аплицираат со свои
трудови, да се придржуваат на наведените инструкции:
1. Трудовите, кои се доставуваат да бидат оригинални и
редактирани, и претходно да не бидат објавувани.
2. Трудовите да бидат изработени во електронска форма. Авторот
до редакцијата доставува еден примерок во печатена форма за
лекторирање. По лекторирањето авторот сам си ги внесува
корекциите во трудот. Вака корегиран трудот повторно го враќа до
редакцијата на списанието. Тогаш авторот доставува еден компакт
диск - CD и еден испечатен примерок на трудот.
3. Трудовите да бидат изработени во B5(JIS) (17,6 cm x 25 cm)
формат во максимум 8 - 10 страни.
4. Трудовите да бидат изработени во фонт Times New Roman со
македонска подршка, со големина на букви 12 и проред Single.
5. На првата страна од трудот треба да се наоѓа:
a. Име и презиме на авторот / авторите (болдирани со големина на
букви од 14) со фуснота (со големина на буквите од 10), во која треба
да се наведат академското звање, име и презиме на авторот, назив и
адреса на институцијата во која е вработен, адреса и е-маил на
авторот.
b. Насловот на трудот да биде со големи болдирани букви со
големина 14.
c. Извод или апстракт на македонски јазик - да биде во обем од 100
зборови (извадокот да се пишува во трето лице) со единечен проред.
d. Abstract идентичен со извадокот (на еден од светските јазици,
пожелно е да биде англиски јазик), над апстрактот на англиски јазик
да биде наведен и насловот на трудот преведен на англиски јазик.
e. На последната страна, на крајот од трудот да се напише резиме
(summary) на македонски јазик и на еден од светските јазици,
најмногу до една страна.
6. Доколку се работи за трудови кои се дел од магистратура или
докторат, во фуснота да се наведе насловот на оригиналот, местото и
годината на одбрана на истиот.
7. Цитирањето на изворите-литературата низ текстот да биде со
фусноста (фуснотите се наоѓаат на дното од страницата и се
обележуваат сукцесивно со арапски броеви). Во текстот цитирањето
се врши на следен начин: „...населението во општините се намалило
266 Прилози (Contributions) IX, 2012, 15-16
за 20%“. Димитров (2000). Имињата се даваат во оригинал, кирилица
или латиница.
8. Библиографијата (користената литература) на цитираните
трудови во текстот се класифицира по азбучен ред според презимето
на авторот. Во случај да се наведени повеќе трудови од ист автор,
најпрво се наведува најрано објавеното дело, а потоа следат другите,
сукцесивно според годината на објавување. Доколку трудот го
напишале повеќе од три автори, се цитира само првиот, а се додава и
др. Цитираните дела се пишуваат во оригинал (кирилица, латиница
или во друго писмо со кои се пишувани).
9. Доколку авторот користи одредници од Интернет во написот
треба да се наведат податоци на написот со веб страната; целосниот
наслов на сајтот; името на едиторот; составувачот или приредувачот;
верзијата или број на томот; времето на публикувањето; вкупниот
број страници, параграфи или сегменти; организацијата или
институцијата поврзана со сајтот; датумот на пристапувањето-
симувањето; како и комплетната спецификација на методот за
пронаоѓање на документот; формата на универзалниот локатор на
ресурси (URL), во аглести загради:
Birgess, Patricia S. „A Guide for Writing Research Papers Based on
Modern Language Association (MLA) Documentation“. Ed. Arthur C.
Banks. Humanities Department and Library at Capital Community College,
Hartford. 3 pages. April 2002. 18 June 2005.
<http://webster.comment.edu/apa/apa_intro.htm>
Пристигнатите трудови ги рецензира стручно лице од
соодветната област одреден од страна на Уредувачкиот одбор и
Редакцијата на списанието. Рецензентот го одредува карактерот на
трудот (оригинал, научен труд, преглед...), доколку се согледаат
извесни пропусти трудот се враќа назад на авторот. Авторот,
корегираниот труд може повторно да го достави до редакцијата, која
може да одобри негово објавување во еден од наредните броеви на
списанието „Прилози“.
Од неодамна, МНД и Уредувачкиот Совет започна со праксата
трудовите да се објавуваат на Web страната на МНД – www.mnd-
bitola.mk, каде стои на јавен увид најмалку еден месец. Во таков
случај трудот нема потреба да биде рецензиран од стручњак од
конкретната област.
Од Редакцијата на списанието
ИЗДАВАЧ
МАКЕДОНСКО НАУЧНО ДРУШТВО - БИТОЛА
*
ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН УРЕДНИК
ДОБРЕ ТОДОРОВСКИ
*
ТЕХНИЧКИ УРЕДНИК
ДИПЛ. ПСИХ. АЛЕКСАНДРА СОКАРОСКА
*
ЛЕКТОР
ЗДРАВКО БОЖИНОВСКИ
*
ИДЕЈНО И ГРАФИЧКО РЕШЕНИЕ
ПАНДЕ ПЕТРОВСКИ
*
КОМПЈУТЕРСКА ПОДГОТОВКА
СТЕФАН ХРИСТОВСКИ
*
ПЕЧАТИ
„КС ГРАФИКА“ - БИТОЛА
*
АПРИЛ, 2012-2013
*
ТИРАЖ
500 ПРИМЕРОЦИ
__________________________________________________________
Соглсно член 20, точка 8 од Законот за ДДВ („Службен весник на Р.М.“, 44/99), за
списаниево платен е дакон од 5%
ПРИЛОЗИ: Contributions / Македонско научно друштво;
[главен уредник Добре Тодоровски;
технички уредник доц. д-р Никола В. Димитров]. - Год. IX,
Бр. 15-16, 2012. - Битола: Македонско научно друштво, 2012 - 268
стр.:24 см
PRILOZI = Contributions / Makedonsko naučno društvo;
[glaven urednik Dobre Todorovski;
tehnički urednik Phd Nikola V. Dimitrov]. - God. IX,
Br. 15-16, 2012. - Bitola: Makedonsko naučno društvo, 2012 - 268
str.:24 cm
Полугодишно
Издавањето е финансиски помогнато од страна на
Министерство за култура на Р. Македонија
__________________________________________________________