НАЦИОНАЛНА УСТАНОВА – УНИВЕРЗИТЕТСКА БИБЛИОТЕКА
„СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ - БИТОЛА
ИНОВАТИВНИ
БИБЛИОТЕЧНИ ПРОГРАМИ
- ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ -
МЕЃУНАРОДНА КОНФЕРЕНЦИЈА
БИТОЛА, 4-5 ЈУНИ 2025
БИТОЛА, 2025
NATIONAL INSTITUTION - UNIVERSITY LIBRARY
"ST. KLIMENT OHRIDSKI" - BITOLA
INNOVATIVE
LIBRARY PROGRAMS
- CONFERENCE PROCEEDINGS -
INTERNATIONAL CONFERENCE
BITOLA, JUNE 4-5 2025
BITOLA, 2025
Издава
НАЦИОНАЛНА УСТАНОВА – УНИВЕРЗИТЕТСКА БИБЛИОТЕКА
„СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ - БИТОЛА
За издавачот
м–р Емилија Стефановска - Давкова
Главен и одговорен уредник
м-р Милка Котевска
Уредувачки одбор
м-р Јелена Петровска
м-р Мариче Боздоганова
Билјана Аџиовска-Панџарова
Издавачки совет
м-р Јелена Петровска
м–р Гордана Ѓоргиевска - Неделковски
м-р Милка Котевска
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
02(083.97)(062)
ИНОВАТИВНИ библиотечни програми (Битола ; 2025)
Иновативни библиотечни програми : зборник на трудови / Меѓународна
конференција Битола, 4-5 јуни 2025 = Innovative library programs : conference proceedings /
International conference Bitola, june 4-5 2025 ; [главен и одговорен уредник Милка Котевска].
- Битола : Национална установа Универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски" =
Bitola : National institution University library "St. Kliment Ohridski", 2025. - 148 стр. ; 30 см
Трудови на мак. и англ. јазик. - Фусноти кон трудовите. – Библиографија кон трудовите
ISBN 978-608-5045-13-6
а) Библиотекарство -- Иновативни програми -- Собири
COBISS.MK-ID 67008773
СОДРЖИНА
ПРЕДГОВОР........................................................................................................................................................... 7
NURTURING CULTURAL DIVERSITY (LIVING HERITAGE OF THE KOLUBARA DISTRICT),
Jasmina Ivanković ..................................................................................................................................................... 9
ОНЛАЈН ПЛАТФОРМА КАКО ИНОВАТИВНО РЕШЕНИЕ ЗА ИЗРАБОТКА НА ЦИП-ЗАПИС,
Магдица Шамбевска и Пандорка Стоименовска ................................................................................................. 14
ИНКЛУЗИВНИ ПРОГРАМИ ОДЈЕЉЕЊА ЗА РАД СА ДЈЕЦОМ И МЛАДИМА ЈУ ГРАДСКА
БИБЛИОТЕКА И ЧИТАОНИЦА ХЕРЦЕГ НОВИ, Јелена Ђоновић ........................................................ 22
ПРАКТИЧНО - ИНОВАТИВЕН ПРИСТАП КОН ЛИЦА ОД МАРГИНАЛИЗИРАНИ
КОРИСНИЧКИ ГРУПИ, Габриела Костадиновa ........................................................................................... 31
ИНОВАТИВНИ БИБЛИОТЕЧНИ ПРОГРАМИ ЗА РАБОТА СО МАРГИНАЛИЗИРАНИ
ЗАЕДНИЦИ: ЗАЧУВУВАЊЕ НА РОМСКАТА КУЛТУРНА ТРАДИЦИЈА И ИНКЛУЗИЈА НА
ЛИЦА СО ПОПРЕЧЕНОСТ, Фатма Бајрам Аземовска и Гордана Ѓоргиевска Неделковски .................. 36
ИНТЕРАКТИВНА САРАДЊА БИБЛИОТЕКАРА И КОРИСНИКА НА ПРИМЕРУ ПРОЈЕКТА
„СТАРИ НИСУ СТВАРИ“ НАРОДНЕ БИБЛИОТЕКЕ ГРАЧАНИЦА, Наташа Симић, Ирена Зечевић
и Иван Караџић ...................................................................................................................................................... 40
ЕДУКАЦИЈА И ПРОФЕСИОНАЛНО УСОВРШУВАЊЕ НА БИБЛИОТЕКАРИ НИЗ ПРИЗМАТА
НА ОДДЕЛЕНИЕТО МАТИЧНА ДЕЈНОСТ И РАЗВОЈ НА БИБЛИОТЕКАРСТВОТО ПРИ НУ-
НУБ „СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ – СКОПЈЕ, Јелисавета Костадинова и Јана Михајловска ........... 47
ИНТЕГРАЦИЈА ИНОВАЦИЈА У БИБЛИОТЕЧКИ РАД: ЕДУКАЦИЈА КОРИСНИКА И
ПРОФЕСИОНАЛНИ РАЗВОЈ БИБЛИОТЕКАРА КРОЗ ПРОГРАМ „ПРОГРАМИРАЈ СА НАМА“,
Негосава Нега Стјепановић и Жељко Николић.................................................................................................. 53
УЛОГАТА НА БИБЛИОТЕКИТЕ ВО АКТИВНО КОРИСТЕЊЕ НА СЛОБОДНОТО ВРЕМЕ,
Магдалена Кочовска – Салтирова........................................................................................................................ 62
УЛОГАТА НА БИБЛИОТЕКИТЕ ВО АКТИВНО КОРИСТЕЊЕ НА СЛОБОДНОТО ВРЕМЕ,
Марина Алексиќ..................................................................................................................................................... 67
УЛОГАТА НА БИБЛИОТЕКИТЕ ВО АКТИВНО КОРИСТЕЊЕ НА СЛОБОДНОТО ВРЕМЕ,
Александра Божиновска ....................................................................................................................................... 75
ОБУКИ И ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ НА БИБЛИОТЕКАРИТЕ, Аница Глигорова Милева и
Гонца Запрова Анастасова .................................................................................................................................... 82
ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ НА БИБЛИОТЕКАРИТЕ ВО ВИСОКОШКОЛСКИТЕ И
УНИВЕРЗИТЕТСКИ БИБЛИОТЕКИ ВО МАКЕДОНИЈА: СОСТОЈБА, ПРЕДИЗВИЦИ И
ПЕРСПЕКТИВИ, Елена Станкоска ................................................................................................................... 90
ЕДНАКОВ ПРИСТАП ДО БИБЛИОТЕЧНИТЕ УСЛУГИ, Павлина Најдова ........................................ 99
ДЕЦА И МЛАДИ КОРИСНИЦИ - ОБВРСКА ИЛИ ПРЕДИЗВИК, Наташа Брезовска-Богоевска .... 104
БИБЛИОТЕКАТА КАКО МЕДИУМ ЗА КОМУНИКАЦИЈА, Мариче Боздоганова ........................... 109
ИНОВАТИВНИ БИБЛИОТЕЧНИ ПРОГРАМИ - КОМУНИКАЦИСКА ВРСКА ПОМЕЃУ
КОРИСНИКОТ И БИБЛИОТЕКАРОТ, Ѓултен Ајрули ............................................................................ 116
БИБЛИОТЕКАРИТЕ КЛУЧЕН СЕГМЕНТ ВО КАНАЛОТ НА КОМУНИКАЦИЈА, Сања Јованова
Петров, Снежана Георгиевска Цветковска и Андријана Апостоловска........................................................ 121
КОМУНИКАЦИСКАТА ВРСКА ПОМЕЃУ БИБЛИОТЕКАРОТ И КОРИСНИКОТ, Сабија
Мустафа ................................................................................................................................................................ 128
КОМУНИКАЦИСКА ВРСКА ПОМЕЃУ КОРИСНИКОТ И БИБЛИОТЕКАРОТ (ПРИМЕРИ НА
ДОБРА ПРАКТИКА: „МОЈАТА БИБЛИОТЕКА“), Сандра Глигоријевска .......................................... 136
ЕЛЕКТРОНСКИ ИНФОРМАЦИИ ВО БИБЛИОТЕКИТЕ: ПОДДРШКА ЗА АКАДЕМСКИ
РАЗВОЈ, Маријан Колевски .............................................................................................................................. 142
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
7
ПРЕДГОВОР
Во современиот свет, библиотеките еволуираат во вистински центри на знаење и
општествен ангажман, нудејќи им на корисниците уникатно искуство и поддршка во
справувањето со некои од најсложените општествени предизвици. Надминувајќи ги
своите традиционални улоги поврзани исклучиво со книгите и развојот на читателската
култура, новата генерација библиотеки се трансформира во динамични, инклузивни
простори, активно вклучени во заедницата и препознатливи фактори во процесот на
градење колективен идентитет и подобрување на квалитетот на живеење.
Современите библиотеки го поттикнуваат граѓанското учество, одговараат на
потребите на ранливите категории на население, претставуваат чувари на културното
наследство и активно придонесуваат кон одржлив развој и општествен напредок на
локално, регионално и национално ниво.
Во тој контекст, за успешно професионализирање на библиотекарите како клучни
носители на овие трансформативни процеси, особено значајна е нивната континуирана
едукација. Дополнително, споделувањето на т.н. „успешни библиотечни приказни“ и
развивањето лични и професионални контакти претставуваат темел за унапредување и
зацврстување на библиотекарската професија во динамичните услови на новиот
милениум.
Темата на Конференцијата „Иновативни библиотечни програми – едукација на
корисници и професионално усовршување на библиотекари“ претставува дел од
стратешките заложби на библиотекарите од НУУБ „Св. Климент Охридски“ – Битола.
Целта беше да се поттикне, пред сѐ, професионалната библиотекарска заедница, но и
пошироката јавност, кон зголемен ангажман во развојот на современата библиотечна
пракса. Дополнително, конференцијата ја нагласи клучната улога на читањето и
концептот на континуирано учење како основа за индивидуален и општествен напредок.
Конференцијата како проект е поддржан од Министерството за култура и туризам
на Република С. Македонија, а на неа зедоа учество гости и библиотекари од Србија,
Црна Гора, Босна и Херцеговина, како и од повеќе библиотеки од нашата држава.
Координатор на проектот беше м-р Милка Котевска, виш библиотекар, а во
Организацискиот одбор, покрај Котевска беа и програмскиот раководител на НУУБ „Св.
Климент Охридски“ - Битола, м-р Јелена Петровска, библиотекар советник, м-р Мариче
Боздоганова, библиотекар советник од НУУБ „Григор Прличев“ Охрид и Билјана
Аџиовска-Панџарова, виш библиотекар, ЈУ ГБ „Браќа Миладиновци“ Скопје.
Како настан што ја обедини меѓународната библиотечна заедница, со успех беа
претставени стручни трудови во четири сесии водени од истакнати модератори од
библиотечната дејност. Во секоја сесија се прикажаа корисни практики, иницијативи и
програми кои ги претвораат библиотеките во живи центри на заедницата – отворени,
инклузивни и ориентирани кон иднината.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
8
Конференцијата ја потврди својата значајност како место на кое се создаваат нови
идеи и визии за развој на библиотекарството. Таа овозможи простор за вмрежување,
споделување искуства и градење соработки кои ќе придонесат за идните професионални
достигнувања. На тој начин, настанот не само што ја зајакна улогата на библиотеките
како современи центри на знаење и култура, туку и постави насоки за нивната
понатамошна трансформација во услуга на заедницата и општеството во целина.
Раководител на проектот
м-р Милка Котевска, виш библиотекар
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
9
NURTURING CULTURAL DIVERSITY (LIVING HERITAGE OF THE
KOLUBARA DISTRICT)
Jasmina Ivanković, Library Director
The „Dimitrije Tucović“ Library, Lazarevac
director@bibliotekalazarevac.org.rs
Abstract
Nurturing cultural diversity in the "Dimitrije Tucović" Library in accordance with
UNESCO conventions is achieved through cooperation with citizens' associations – our users.
Through continuous education, our users become researchers, documentarians, promoters, and
bearers of living heritage. By working on heritage preservation, together with citizens'
associations and the local community, librarians strengthen their professional competencies. In
doing so, they empower the position of the library in the environment and create a platform for
sustainable projects in culture and tourism.
Keywords: users, intangible heritage, librarians.
Libraries, as places of encounter and gathering for various user groups, are often initiators
of initiatives and projects, as well as factors of connection within the local environment.
Through direct communication with their users and the exchange of competencies, the user
network is strengthened and a broader platform is created. In this way, contributions can be
made primarily to strengthening the institution’s capacities, preserving cultural heritage, and
empowering individuals in various fields that ensure sustainable projects. This primarily refers
to projects in the fields of tourism and entrepreneurship.
The "Dimitrije Tucović" Library from Lazarevac, through its rich program activities, has
developed a network of citizens' associations engaged in nurturing cultural heritage,
specifically nurturing local identity and preserving the memory of prominent people from our
region, historical events, and places that have disappeared due to mining excavations. These
associations are numerous, with different areas of work and, therefore, different membership
structures. But what they all have in common is the Library as a reliable partner. By
strengthening connections and mutual cooperation, trust and willingness to engage in activities
of public interest are increased. Additionally, by strengthening competencies, a platform of
sustainability is created, which activates other segments – for example, positive effects on the
tourism offer, gastronomy, small businesses, etc.
The specificity of the environment significantly influences the local identity of each
library. In our case, this is the rich Kolubara cultural and historical heritage, mineral wealth
that led to the creation of mines, as well as a large number of internally displaced persons who
bring their customs with them. Thus, in our local community, there is a large number of citizens'
associations gathered primarily around the idea of preserving memories of their roots, and
thereby cultural heritage, old crafts, and oral tradition. Each association is specific, and the
Library has signed cooperation protocols with most of them.
When it comes to intangible heritage, which is the topic of this presentation, we regularly
hold meetings, exchange experiences, and jointly work on tasks of recording elements,
documenting, presenting, and promoting them. The associations and the library support each
other. We provide professional and advisory support, as well as concrete assistance when it
comes to individual projects – from joint appearances at fairs and exhibitions to initiatives at
the local level. Librarians give guidelines, provide media support, and presentations. On the
other hand, associations engage their members, find bearers of heritage and tradition, interview
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
10
them in the field, actively cooperate in documenting and collecting materials, organizing
workshops, exhibitions, media promotion, etc.
The diversity and richness of cooperation also reflect the Library’s influence at the local
level. These are the following associations:
• “Naše Ognjište” – guardians of tradition from the village Vreoci, which was resettled;
• “Prela i Posela” – nurtures folklore and customs, especially toasts;
• “Etno domaćice” – engaged in nurturing ethnic gastronomy;
• “Aktiv žena” – mostly humanitarian work, strong support due to the large membership;
• “Riznica rukotvorina” – specialized in old and artistic crafts;
• “Akademsko društvo Vizantija” – fine and applied arts;
• Udruženje umetnika i ljubitelja umetnosti „Kolubara“ – naive artists;
• “Minijatura“– calligraphers;
• “Naše ruke” – old and artistic crafts.
Each association has membership ranging from several to several dozen. Often, members
are of various ages and professional competencies. They also all have their own network of
collaborators. Our experience has shown that they are very interested in tasks related to
nurturing intangible heritage, learning together, progressing, and becoming recognized publicly
even beyond the borders of our local community. Our goal is to preserve as many elements of
heritage as possible and to bring some Kolubara heritage elements to the UNESCO list.
Intangible cultural heritage is an area regulated in the Republic of Serbia by the Law on
Cultural Heritage and the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage
adopted by UNESCO in 2003. The Convention was created referring to existing international
and legal instruments in the field of human rights, especially the Universal Declaration of
Human Rights from 1948. The United Nations emphasized that the significance of cultural
heritage lies primarily in the fact that it is the main driver of cultural diversity and a guarantee
of sustainable development, as highlighted in UNESCO’s Recommendation on the
Safeguarding of Traditional Culture and Folklore from 1989 and UNESCO’s Universal
Declaration on Cultural Diversity from 2001.
The reason for regulating intangible cultural heritage is the justified fear that
globalization processes may lead to the emergence of intolerance or serious dangers such as the
loss of values or the destruction and disappearance of living heritage precisely due to the lack
of resources for its protection and the lack of shared care. In this context, it is especially
emphasized that UNESCO recognizes that indigenous communities, groups, and individuals
play a significant role in the production, preservation, maintenance, and recreation of intangible
cultural heritage and thereby help enrich cultural diversity and human creativity. Particular
emphasis is placed on the transmission of intangible heritage culture to younger generations.
All signatory countries have agreed to jointly contribute to the preservation of such heritage in
the spirit of cooperation and mutual assistance. The ultimate goal is UNESCO’s program
related to the proclamation of “Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity.”
The role of such heritage is invaluable, primarily as a factor for bringing people closer and
ensuring exchange and understanding among them.
The goals of the Convention are:
a) Preservation of intangible cultural heritage;
b) Respect for the intangible cultural heritage of communities, groups, and individuals
concerned;
c) Provision of international cooperation and assistance.
For the purposes of the Convention, intangible cultural heritage is also defined as follows:
“Intangible cultural heritage means practices, representations, expressions, knowledge, skills—
as well as the instruments, objects, artifacts, and cultural spaces associated therewith—that
communities, groups, and, in some cases, individuals recognize as part of their cultural heritage.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
11
Such intangible cultural heritage, transmitted from generation to generation, is constantly
recreated by communities and groups in response to their environment, their interaction with
nature, and their history, providing them with a sense of identity and continuity, thus promoting
respect for cultural diversity and human creativity.” (Convention for the Safeguarding of the
Intangible Cultural Heritage, Article 2) It is also stated alongside the definition that only
intangible cultural heritage that complies with international legal instruments in the field of
human rights, as well as the need for mutual respect among communities, groups, and
individuals, and sustainable development, can be promoted as intangible cultural heritage.
In the Republic of Serbia, there is a Center for Intangible Cultural Heritage
(https://nkns.rs/cyr/elementi-nkns). It was established in 2012, and its founder is the Ministry
of Culture. The Center is headquartered at the Ethnographic Museum in Belgrade and operates
through expert bodies consisting of: the Commission for the Registration in the National
Register of Intangible Cultural Heritage (https://nkns.rs/cyr/komisija-za-upis-u-nacionalni-
registar-nematerijalnog-kulturnog-nasledja), the National Committee for Intangible Cultural
Heritage (https://nkns.rs/cyr/nacionalni-komitet-za-nematerijalno-kulturno-nasledje), and the
Network of Regional Coordinators (https://nkns.rs/cyr/mrezha-regionalnih-koordinatora).
The Center for Intangible Cultural Heritage has issued Guidelines for registration in the
National Register of Intangible Cultural Heritage of the Republic of Serbia which, besides the
definition of heritage, primarily elaborate on preservation measures, explain what the
nomination proposal should contain, and prescribe the criteria and conditions for registration.
First and foremost, it defines the areas in which heritage manifests:
1. Oral traditions and expressions, including language as a bearer of intangible cultural
heritage;
2. Performing arts;
3. Social customs, rituals, and festive events;
4. Knowledge and practices concerning nature and the universe;
5. Traditional crafts and skills.
The Guidelines also include preservation measures encompassing: identification,
documentation, recording, research, preservation, protection, promotion, evaluation,
transmission through formal and informal education, including living bearers. After the
identification process, which is carried out together with the bearer and the local community, a
nomination dossier is prepared that meets the established criteria and conditions for registration
and then is entered into the National Register.
The proposal for registration in the National Register can be submitted by a local
community, institution, or organization that contributes to the preservation of an element of
intangible cultural heritage, accompanied by appropriate documentation confirming the
fulfillment of the registration criteria. The proposal must contain the Identification Form of
intangible cultural heritage elements, consents from the bearers for registration, audiovisual
and photographic documentation, and preferably an expert opinion from an institution or
individual from the protection sector. The prepared proposal is submitted to the Regional
Coordinators for the given territory, who carry out the primary recording and forward the
dossier to the Center for Intangible Cultural Heritage.
The Guidelines also specify the criteria for registration, which are in accordance with the
UNESCO Convention and the Law on Culture of the Republic of Serbia.
Starting from all the above, the “Dimitrije Tucović” Library from Lazarevac gives full
support to organizations striving to preserve our living heritage. Also, some initiatives have
been submitted by us ourselves with the support of associations, and the registration of some
elements is currently in preparation. Regarding our Kolubara heritage, the activities related to
registration were started by the Association “Prela i posela” with the registration of toasts. The
proposal was supported and the registration procedure was also assisted by the National
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
12
Museum from Čačak. One of the proposers, Dragiša Simić, is our prominent toastmaster who
creates, publishes, and promotes toasts at various events, during media appearances, and
transfers the tradition to younger generations through workshops. He regularly participates in
toastmaster competitions and is a true example of a promoter of intangible cultural heritage. By
registering in the National Register, importance was given not only to the toast as a very old
lyrical form, as an honorary — a poem spoken in honor of someone, but also to customary-
ritual practices and celebrations where toasts are recited. Toasts are registered in the National
Register under number 38.
The next element originating from the territory of Kolubara is number 39. It is about the
opanak (traditional leather shoe) craft, which was proposed by the Association “Naše ruke”
(Our Hands). This mentioned association promotes the opanak craft as a traditional artistic craft
that today only a few craftsmen in the territory of the Republic of Serbia practice. Opanci are
made in the 21st century for the needs of cultural-artistic societies or as souvenirs. The
Association “Naše ruke” regularly organizes exhibitions, workshops, participates in television
shows, and ethnic fairs as part of the promotion of this intangible cultural heritage element.
The element that has passed all procedures and for which verification is expected is the
Kosovo scraped bread (kosovska strugana pogača). Its proposer is the association “Etno
domaćice” (Ethno Housewives), which also received support from our institution. The
association mostly consists of women, internally displaced persons from our southern province.
Kosovo scraped bread is part of their customary-ritual practice and follows both the calendar
cycle of the year and the human life cycle. The bread is prepared for every dear guest, whether
it is a wedding or the birth of a child, or a celebration such as Christmas, Easter, or a patron
saint’s day. The housewife’s skill is evaluated by how well she prepares the bread, and men
compete to see who is the better host by breaking the bread.
The element whose registration we are currently preparing, which will be proposed by
our institution, is Kolubara woodcarving. It is a tradition of artistic wood processing that arose
long ago when there was a need to decorate yards, fences, horse-drawn carts, or household
items. Artistic achievements in the Kolubara region reach their peak thanks to Hadži Ruvim, at
the end of the 18th and beginning of the 19th century, who introduced the Orthodox-Christian
element into traditional woodcarving and thus left an indelible mark on Serbian culture. One of
the crosses authored by Hadži Ruvim is kept in the National Museum in Belgrade. The tradition
of woodcarving has been made famous worldwide by the peasants from Leskovac in Kolubara
— Bogosav Živković and Ilija Filipović — whose works are in many museums and collections
around the world. They are joined by younger artists Milisav Stojanović and Milutin Ranković.
We believe that protecting the Kolubara school of woodcarving would contribute to the
preservation and improvement of this skill, as well as the development of the entire region.
Summary
Thanks to the efforts of the “Dimitrije Tucović” Library, the intangible cultural heritage
of Kolubara is an integral part of nurturing our local heritage. The very process of recording,
researching, registering, and later promotional activities, alongside registration in the National
Register, also contributes to the formation of local collections of intangible heritage that are
created based on field research — recordings, photographs, and audio-visual material. This path
preserves heritage that is at great risk of disappearing, and thus a significant part of our identity
would be lost.
Literature
1. Law on Cultural Heritage, “Official Gazette of RS” No. 129 dated December 28, 2021.
2. Law on the Ratification of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural
Heritage, “Official Gazette of RS – International Treaties” No. 1/2010.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
13
3. Guidelines for Registration in the National Register of Intangible Cultural Heritage,
Center for Intangible Cultural Heritage at the Ethnographic Museum in Belgrade,
Belgrade, April 2024.
Неговање културе различитости
(Живо наслеђе Колубарског округа)
Јасмина Иванковић, директорка библиотеке
Библиотека „Димитрије Туцовић“, Лазаревац
direktor@bibliotekalazarevac.org.rs
Апстракт
У Библиотеци „Димитрије Туцовић“ негујемо културну различитост у складу са
УНЕСКО конвенцијама кроз сарадњу са удружењима грађана - нашим корисницима.
Кроз континуирано образовање, наши корисници постају истраживачи, документаристи,
промотери и носиоци живог наслеђа. Радећи на очувању наслеђа заједно са удружењима
грађана и локалном заједницом, библиотекари јачају своје професионалне компетенције.
Тиме појачавају улогу Библиотеке у заједници и стварају платформу за одрживе
културне и туристичке пројекте.
Кључне речи: корисници, нематеријално, библиотекари.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
14
ОНЛАЈН ПЛАТФОРМА КАКО ИНОВАТИВНО РЕШЕНИЕ ЗА
ИЗРАБОТКА НА ЦИП-ЗАПИС
Магдица Шамбевска, библиотекар советник
shambevskamagdica@gmail.com
Пандорка Стоименовска, виш библиотекар
pandorkas@gmail.com
НУ НУБ „Св. Климент Охридски“ – Скопје
Апстракт
Во ерата на дигитализација и брз технолошки напредок, библиотеките се
предизвикани да ги унапредат своите услуги преку иновативни решенија. Развојот на
онлајн платформа би претставувал значаен чекор напред во дигитализацијата на
процесот за изработка на ЦИП-записи. Преку ваква платформа, издавачите што
објавуваат публикации ќе можат да поднесуваат барања за изработка на ЦИП-запис,
директно преку Интернет на самата платформа, без потреба од физичко поднесување на
документи или комуникација преку е-пошта. Оваа онлајн платформа ќе ја зголеми
ефикасноста затоа што процесот на поднесување станува побрз, а библиотекарите не
мора да го проверуваат секое барање бидејќи системот тоа го прави во прелиминарна
фаза. Платформата ќе овозможи издавачите брзо, лесно и без посредство на
библиотекарите да внесат метаподатоци за своите публикации. Таа би содржела
интегрирани контролни механизми за проверка на усогласеноста на метаподатоците со
меѓународните стандарди (МАРК (MARC), ИСБД (ISBD)) и водич низ процесот на
поднесување на барањето. Издавачите ќе можат да го следат статусот на поднесеното
барање – дали е во обработка, дали се потребни дополнителни корекции или е веќе
изработен записот итн., со што се овозможува транспарентност и следење на
поднесеното барање. Со работењето во ваква онлајн платформа библиотекарите би се
фокусирале повеќе на стручните процеси и одобрување, наместо на рутински
административни задачи и комуникација по телефон или е-пошта. Дополнително, на
оваа онлајн-платформа би можело да се гледа и како на алатка за континуирана
професионална едукација на библиотекарите преку вклучување на модул за обука со
примери на записи и анализа на грешки.
Клучни зборови: ЦИП-запис, стручна обработка, онлајн платформа, издавачи,
корисници, библиотекари.
Вовед
Во Националната и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“ Скопје
(НУБ) во рамки на секторот Комплетирање и обработка на библиотечен материјал,
Библиографски и Реферален центар, матична дејност и ВБМ-центар, функционира
одделението Комплетирање и обработка на библиотечен материјал, во чии задачи
влегува и издавањето ЦИП-запис. Според Законот за издавачка дејност1 и Законот за
библиотеките2, НУБ како национална и депозитна библиотека за Република Македонија,
во чии рамки работи и Националната ИСБН-агенција (Реферален центар) е единствен
овластен субјект во државата за изработка и издавање на ЦИП-запис. Непосредната
соработка на овие одделенија во НУБ е од исклучително значење во однос на проверката
1 Закон за издавачка дејност, „Службен весник на Република Македонија“ бр. 199/14 и 152/15
2 Закон за библиотеките, „Службен весник на Република Македонија“ бр. 66/2004
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
15
и контролата на точноста на податоците од аспект на употребата на ИСБН-ознаките, на
задолжителните податоци на публикацијата според одредбите од Законот за издавачка
дејност (член 7), потоа на комплетирањето на задолжителниот примерок итн.
Во овој контекст, значајно е да се споменат и базите Е-КРИС.МК и КОНОР.МК, во
рамките на библиотечно-информацискиот систем КОБИСС.МК, кои претставуваат база
на научни работници и истражувачи и научноистражувачки организации и база на
нормирани податоци за лични и корпоративни имиња на автори, чија поврзаност со оваа
онлајн платформа ќе ја споменеме подолу.
ЦИП–записот (CIP-запис), кој претставува каталогизација во публикација
(Cataloguing in publication), е меѓународно препознатлив стандардизиран каталошки опис
за една (печатена или електронска) публикација изработен пред нејзиното печатење или
производство, а е вграден во самата публикација. Секој издавач е должен да поднесе
барање за издавање ЦИП-запис непосредно пред самото издавање / печатење /
производство на секоја публикација. Самиот ЦИП- запис се објавува во интегрален облик
или како идентификациски број под кој се води во електронската база на податоци на
Националната библиотека, и тоа графички воочливо и одвоено од останатите податоци
на публикацијата. За издавање на ЦИП-записот, издавачот доставува барање до
Националната библиотека. Во прилог кон барањето, издавачот доставува конечна верзија
на публикацијата, а секоја публикација според Законот за издавачка дејност мора да ги
содржи следниве задолжителни податоци:
• податоци за издавачот/соиздавачот (назив и седиште)/име и презиме на
авторот за авторско издание;
• наслов на публикацијата и име и презиме/имиња и презимиња на
авторот/авторите, носителот на авторското право;
• име и презиме на уредникот, преведувачот, приредувачот, илустраторот,
лекторот и на други лица;
• назив и седиште на печатницата/произведувачот;
• место на издавање;
• година на изданието, број на периодичната публикација;
• при повторно издание, податоци за издавачот, место и година на објавување
на првото издание доколку таквите податоци се достапни;
• ознака С (copyright) со името на носителот на авторското право и годината
на првото објавување;
• тираж на публикацијата;
• ЦИП-запис или идентификацискиот број на ЦИП-записот (за оние
публикации што подлежат на ЦИП-запис) и
• меѓународни стандардни броеви за публикацијата (ИСБН (ISBN), ИССН
( ISSN), ИСМН ( ISMN), ИСРК ( ISRC), ИСАН ( ISAN), ИСВЦ (ISWC), ДОИ (DOI),
ХАНДЛЕ.НЕТ (HАNDLЕ.NET)).
Онлајн платформа
Развојот на интуитивна онлајн платформа би претставувал значаен чекор напред
во дигитализацијата на процесот за изработка на ЦИП-записи. Преку ваква платформа,
издавачите, авторите или институциите што објавуваат публикации ќе можат да
аплицираат за ЦИП-запис, директно преку Интернет, без потреба од физичко
поднесување на документи или комуникација преку е-пошта.
За електронска апликација за изработка на ЦИП-записи пред сѐ е потребно да се
креира една веб-платформа со сопствена база на податоци, во која ќе се сочувуваат сите
потребни информации во врска со издавачите, авторите и самата публикација. Што би
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
16
претставувала оваа веб-платформа? На овој начин се овозможува креирање на регистар
на издавачи од каде ќе можат да се црпат податоци во врска со работата на издавачите
како динамика, промена на назив или место и слично. Оваа погодност би овозможила
изготвување на разни извештаи, статистики и пресметки кои ќе бидат од корист за
библиотеката, за Националната ИСБН-агенција и за самите нив. Додека, со внесувањето
на податоци за авторот, се создава можност за поврзување на податоците од овој сегмент
со нормативната база КОНОР.МК (CONOR.MK) која постои во рамки на библиотечно-
информацискиот систем КОБИСС.МК (COBISS.МК).
Оваа платформа покрај електронската апликација ќе овозможува генерирање на
елементите од апликацијата и воедно претворање во текстуален документ кој ќе може да
се испечати за потребите на издавачот и за самата библиотека.
Електронската апликација за изработка на ЦИП-записот (барањето за издавање
ЦИП-запис) ќе се состои од два сегменти соодветно на типот на податоци. Па така, ќе
имаме сегмент
1) со податоци за издавач и сегмент 2) со податоци за публикацијата.
Во првиот сегмент наменет за издавачите, самите тие ќе се регистрираат на
платформата при што би добиле соодветен број за барањето за издавање ЦИП-запис
(апликација) со кој подоцна ќе можат да го следат статусот односно до каде е процесот
на изработка. Со оваа платформа може да се креира и т.н. регистар на активни издавачи,
па така еден ист издавач при аплицирање за повеќе публикации да не мора да ги
пополнува сите полиња со истите информации, туку со одбирањето на називот
автоматски да се пополнат останатите полиња. Исто така би можело да се разгледа и
опцијата за креирање на шифра или лозинка за секој издавач со сопствен профил преку
кој би ги следел статусите на сите негови апликации. Ова е особено погодно за големите
издавачки куќи.
Илустрирано врз основа на Барањето за издавање ЦИП-запис тоа би изгледало вака:
Вториот сегмент наменет за податоци за публикацијата ќе опфаќа неколку
блокови и тоа:
• I Блок со податоци за насловот, поднасловот, година на издавање (со
информација дали истата е претходно објавена), меѓународни кодни идентификатори за
публикацијата и цена.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
17
Значајно е да се напомене дека со внесот на податоците автоматски би се
контролирала нивната веродостојност (во смисла користење на ИСБН-ознака од нивната
листа, а не од друг издавач) со помош на врската која ќе биде обезбедена со базата на
Националната ИСБН-агенција. Во овој контекст може да се предвиди и опцијата за
алармирање или означување на веќе искористена ИСБН-ознака за претходна
публикација, која пак информација се добива преку координација со системот
КОБИСС.МК, кој автоматски ја проверува ознаката.
• II Блок со податоци за авторството каде ќе има две опции:
1) Лично авторство (може повеќе) со следните податоци: име и презиме,
година на раѓање, година на умирање (ако има), место на раѓање,
професија/звање, вистинско/полно име на авторот.
2) Корпоративно авторство со податоци: назив, ако се објавува зборник на
трудови од некој собир/советување/конференција да се наведе точниот
наслов на истата, место и датум на одржување.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
18
Во овој сегмент од апликацијата со помош на платформата ќе може да се понуди и
едно множество од автори од кое ќе може да се одбере автор или корпоративно тело,
благодарение на поврзаноста на базата на податоци од самата платформа со базите
КОНОР.МК (CONOR.МК), ОРКИД (ORCID), Е-КРИС.МК (E-CRIS.МК) и слично. За
личните имиња се консултира со КОНОР.МК, за истражувачите и академската фела со
ОРКИД и слични бази, додека за научноистражувачките институции, универзитети и др.
организации со Е-КРИС.МК. Секако предуслов е овие автори и корпоративни тела да
бидат веќе внесени во споменатите бази.
• III Блок со податоци за соработници и останати авторства на публикацијата со
следните полиња:
1) поле за избор на видот на соработка (опаѓачко мени за избор)
2) имиња на соработниците (може повеќе) со следните податоци: име и
презиме, година на раѓање, година на умирање (ако има), место на раѓање,
професија/звање, вистинско/полно име на авторот.
• IV Блок со податоци за медиумот, формата и физичкиот опис на публикацијата,
потоа јазик на кој е напишана, ако е превод на дело, насловот и јазикот на оригиналот.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
19
• V Блок со податоци за содржината на публикацијата како предмет, вид, кратка
содржина и за кого е наменета.
• VI Блок со ознака С (copyright) со името на носителот на авторското право, како
и линк за избор на симбол за CC (Creative Commons) License и тираж.
• VII Блок за финализација на аплицирањето. Како последни чекори во
апликацијата ќе биде прикачувањето на публикацијата во ПДФ и поднесувањето на
истата.
Оваа платформа би можела да се користи и за известување за текот на изработката
т.е. статусот на ЦИП-записот до лицето определено за контакт (податок оставен при
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
20
пополнувањето на апликацијата). Значајно е да се напомене дека апликантите
(издавачите) ќе можат да имаат работна верзија на барањето (апликацијата) т.н. драфт
верзија, која ќе биде сочувана на платформата сѐ до моментот на финализација на
истата. Исто така, без точно да се пополнат задолжителните полиња аплицирањето нема
да биде успешно или самата платформа ќе го отфрли барањето и како резултат ќе се добие
информација (во форма на порака) за истиот чекор (неточно пополнето поле). Оваа
платформа благодарение на поврзаноста со базата на Националната ИСБН-агенција и
библиотечно-информацискиот систем КОБИСС.МК, поточно на базата КОНОР.МК, би
овозможила прецизно лоцирање на грешките при аплицирање во врска со ИСБН-
ознаките и точноста на имињата на издавачите и авторите. Покрај тоа платформата ќе
овозможува претворање на електронската апликација во текстуален документ (согласно
со постојниот образец за Барање за издавање ЦИП-запис) кој ќе може да се зачува,
печати или испрати по електронска пошта, согласно со потребите на апликантите
(издавачите) или службите во НУБ.
Заклучок
Основни карактеристики на платформата се:
• Електронски формулар со преддефинирани полиња за наслов, автор(и), година,
издавач, опис на содржината, клучни зборови и други релевантни податоци (согласно со
постојниот образец за Барање за издавање ЦИП-запис).
• Вграден водич/асистент, кој чекор по чекор ќе ги води корисниците низ процесот
на пополнување, со објаснување за секое поле.
• Автоматски валидации – системот ќе проверува дали податоците се внесени во
соодветен формат и ќе сигнализира доколку нешто недостасува или не е во согласност
со библиографските стандарди.
Придобивки:
• Зголемена ефикасност: процесот на поднесување станува побрз, а
библиотекарите не мора рачно да го проверуваат секое барање – системот тоа го прави во
прелиминарна фаза.
• Подобра точност и усогласеност: автоматските проверки ќе го намалат бројот на
технички грешки и ќе овозможат поголема стандардизација, особено според МАРК
(MARC Machine-Readable Cataloging) форматот, кој се користи за размена на каталошки
записи меѓу библиотеките со електронски каталози.
• Транспарентност и следливост: издавачот може во секое време да го следи
статусот на пријавата – дали е во обработка, дали се потребни корекции или е веќе
одобрен записот.
• Намалување на административниот товар: библиотекарите ќе се фокусираат на
стручна проверка и одобрување, наместо на рутински административни задачи и
комуникација по телефон или е-пошта.
Овој систем може да се интегрира со националниот библиографски систем и да
овозможи автоматско креирање на првичен запис за во библиотечниот каталог.
Дополнително, може да се поврзе со бази на податоци за автори (на пример: КОНОР.МК
(CONOR.МК), Е-КРИС.МК (E-CRIS.МК), ОРКИД (ORCID)) и со системи за
класификација како УДК за уште поголема автоматизација.
Дополнително, на оваа онлајн-платформа би можело да се гледа и како на алатка за
континуирана професионална едукација на библиотекарите кои ќе бидат вклучени во
процесот на изготвување на ЦИП-записи. Токму со спрегата на поврзување на претходно
споменатите бази на податоци и самата платформа во која е инкорпорирана и база на
податоци, се овозможува вклучување на модул за обука со примери на записи и анализа
на грешки.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
21
Користена литература и електронски извори
1. Закон за издавачка дејност, „Службен весник на Република Македонија“ бр. 199/14
и 152/15 https://kultura.gov.mk/wp-content/uploads/2019/02/Zakon-za-izdavacka ta-
dejnost.pdf (пристапено на 04.5.2025)
2. Барање за издавање на ЦИП-запис
3. https://kultura.gov.mk/wp-content/uploads/2019/01/forma_i_sodrzina_na_CIP_zapis_
1.pdf (пристапено на 19.5.2025)
4. https://cip.nsk.hr/obrazac/ (пристапено на 10.5.2025)
5. https://bisystems.com.mk/ (пристапено на 19.5.2025 и консултативна соработка во
текот на изработка на трудот)
6. Закон за библиотеките, „Службен весник на Република Македонија“ бр. 66/2004
http://www.slvesnik.com.mk/Issues/6095A91AD153F74FA75203F52C09A635 .pdf
Online Platform as an Innovative Solution for Creating CIP Records
Magdica Shambevska and Pandorka Stoimenovska
NU NUL “St. Clement of Ohrid” – Skopje
shambevskamagdica@gmail.com
Abstract
In the era of digitalization and rapid technological advancement, libraries are challenged
to enhance their services through innovative solutions. The development of an online platform
would represent a significant step forward in the digitalization of the process of creating CIP
(Cataloging in Publication) records. Through such a platform, publishers who issue
publications will be able to submit requests for CIP record creation directly online through the
platform itself, without the need for physical document submission or communication via
email. This online platform will increase efficiency as the submission process becomes faster,
and librarians will not need to review each request manually, since the system will handle this
in the preliminary phase. The platform will allow publishers to quickly, easily, and
independently enter metadata for their publications without the mediation of librarians. It would
include integrated control mechanisms to check the compliance of metadata with international
standards (MARC, ISBD), as well as a guide through the request submission process.
Publishers will be able to track the status of their request whether it is being processed, if
additional corrections are needed, or if the record has already been created thus enabling
transparency and tracking of submitted requests. Working with such an online platform would
allow librarians to focus more on professional processes and approvals, rather than on routine
administrative tasks and communication via phone or email. Additionally, this online platform
could also be viewed as a tool for continuous professional education of librarians, by including
a training module with sample records and error analysis.
Keywords: CIP record, professional processing, online platform, publishers, users,
librarians.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
22
ИНКЛУЗИВНИ ПРОГРАМИ ОДЈЕЉЕЊА ЗА РАД СА ДЈЕЦОМ И МЛАДИМА
ЈУ ГРАДСКА БИБЛИОТЕКА И ЧИТАОНИЦА ХЕРЦЕГ НОВИ
Мср Јелена Ђоновић
ЈУ Градска библиотека и читаоница Херцег Нови, Црна Гора
jelena2biblhn@gmail.com
Апстракт
Иновациони пројекти дјечјих библиотекара Градске библиотеке и читаонице у
Херцег Новом, инвентивне и креативне радионице са предшколском и школском дјецом,
дио су савремених библиотечких услуга и образовних програма сарадње са локалном
заједницом. Пратећи основне циљеве одрживог развоја Уједињених нација Агенде 2030,
који се односе на друштвени и економски развој, у оквиру којих друштво настоји да
дјелује без сиромаштва, глади, уз добро здравље, полну равноправност, квалитетно
образовање и са смањењем неједнакости, нови концепти Библиотеке у вези су са радом
са дјецом и младима из посебно категорисаних група. У раду ће бити изложени примјери
добре праксе јасно дефинисаног циклуса Читамо заједно, који се континуирано
реализује са ЈУ Дневни центар за дјецу са сметњама и тешкоћама у развоју, са дјецом са
аутизмом, Дауновим синдромом, церебралном парализом и другим развојним
поремећајима. Повремени програми одржавају се и са Дневним центром 27+ и НВО Нова
шанса у Новом. Развијајући своју друштвену улогу и обезбјеђујући коришћење услуга
циљним групама подложним ризику социјалне и дигиталне маргинализације, Градска
библиотека припрема и развија програме за побољшање квалитета живота дјеце лишене
родитељског старања и дјеце чији је развој ометен породичним приликама у ЈУ Дјечији
дом „Младост“, у Бијелој, јединој установи овог типа у Црној Гори. Свјестан сложености
оваквог рада, дјечји библиотекар усавршава вјештине из области психологије и
социологије дјечјег читања, психологије комуникације, корекционо-васпитног рада и
коришћења литературе у свеукупном развоју дјетета. Стечене компетнције може
примијенити и унапређивати и у раду са старијим грађанима. Аутентични приступи, на
обострану радост, могу се остварити кроз специфичне програме са припадницима трећег
доба и дјецом истовремено.
Кључне ријечи: квалитет живота, дјеца са сметњама у развоју, дјеца без
родитеља, предлог програма библиотеке, домови социјалне заштите.
Инклузија у библиотеци – потреба и (не)могућности
Јавне библиотеке требало би да буду једнако отворене према свим корисницима,
али, ипак, оне то, у Црној Гори, а и шире, још увијек нису. Бројни су разлози, а
најзначајнији су: неадекватност простора, ненамјенске зграде библиотека,
неразумијевање оснивача и финансијера, недостатак потребних средстава за адаптације
и прилагођеност основној дјелатности, недостатак свијести о потребама и раду
библиотека који би омогућили макар дјелимично равноправне услове за све категорије
корисника, али и недостатак иницијативе и стратешких планова и програма, на
краткорочном и дугорочном нивоу. Херцегновска библиотека, иако се често дичи својом
аутентичном каменом зградом на прелијепом тргу Белависта, и богатом културном
традицијом, такође спада у низ балканских библиотека које не испуњавају услове за лица
са потешкоћама у кретању, као и за низ других категорија корисника које би требало да
буду укључене у друштво и све његове сегментe под условима изједначеним и
прилагођеним за све чланове заједнице, водећи рачуна о специфичним потребама сваке
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
23
групације и сваком појединцу посебно. Према ИФЛА/Унеско смјерницама за развој
јавних библиотека, оне су „установе културе које би требало да буду доступне свима, без
обзира на разлике у културним, етничким, социјалним, економским, полним,
религијским, сексуалним, физичким, психолошким или другим карактеристикама.“3
Међутим, као и за већину библиотека у региону, и за ЈУ Градска библиотека и читаоница
Херцег Нови подржавање и примјењивање ових и других смјерница преведних на језик
разумљив и близак, хрватски – Смјернице за књижничне службе и услуге за глухе (2004),
Смјернице за књижничне службе и услуге за особе с дислексијом (2004), Смјернице за
грађу лагану за читање (2005), Књижнице за слијепе у информацијско доба: смјернице
за развој служби и услуга (2006), Смјернице за књижничне услуге за затворенике (2007),
Приступ књижницама за особе са инвалидитетом, листа за (само)процјену (2008),
Смјернице за књижничне услуге за болничке пацијенте, старије особе и особе са
посебним потребама у установама за тајну скрб и смјештај (2009), Смјернице за
књижничне услуге за особе са деменциојом (2011)4 – дјелује као (не)могућа мисија.
Ипак, библиотека у Херцег Новом посљедњих година прави искораке који у многоме
доприносе бољем односу према групи рањивих категорија корисника, реализујући
бројне инклузивне програме у постојећим условима, тежећи да створи и нове услове
дјеловања како би се премостили проблеми које имају у вези са могућностима рада са
специфичним категоријама корисника, од људи са инвалидитетом до маргинализованих
група које тек треба обликовати за коришћење библиотека, чије услуге морају бити
примјер и лидер друштвених интеграција поменутих група у заједници у којој живе.
„Млади с инвалидитетом могу се веома добро прилагодити физичкој и виртуелној јавној
библиотеци; међутим, став библиотекара према тој деци и њихово искуство с децом с
инвалидитетом могу утицати на програм пружања информација, а библиотекар ће, на
пример, можда морати да прилагоди своја очекивања о њиховом учешћу.“5
Сарадња са локалном заједницом
Херцегновска библиотека дуги низ година, у оквиру програма Сарадња са
локалном заједницом које је прописало Министарство просвјете Црне Горе, организује
инвентивне радионице са предшколском дјецом, као и креативне програме са дјецом
основношколског и средњошколског узраста. Такође, реализује и, за сада, мање бројне
иновационе пројекте и образовне програме на отвореним просторима у градgу који с
правом има атрибуте који му и даље омогућавају да носи звучниџ назив – „град писаца
и културе“. Самим тим пружа и доста могућности за организацију програма на
тврђавама, у парковима, на степеништу, испред споменика, бисти и спомен-плоча
значајних личности из области књижевности и умјетности, или на просторима попут
Руже вјетрова у Мељинама6, гдје се може видјети круг вјетрова који дувају на
Јадранском мору и Медитерану. Међутим, поставља се питање могу ли сви овги
програми бити препознати и као програми за апсолутно све категорије корисника?
3 Добрила Бегенешић, „Инклузија у јавним библиотекама у Србији“, Читалиште : научни часопис за
теорију и праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 3, doi: 10.19090/cit.2025.46.3-10.
(IFLA/UNESCO смернице за развој јавних библиотека (Београд: Народна библиотека Србије; Библиотека
града Београда, 2005), 5.)
4 Danijela Petrić i Maja Krulić Gačan, „Inkluzivne usluge u narodnim knjižnicama: primjer Knjižnice i čitaonice
„Fran Galović“ Koprivnica u društvenoj integraciji osoba s invaliditetom, Читалиште : научни часопис за
теорију и праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 50, doi: 10.19090/cit.2025.46.48-56.
5 Sjuzan I. Higins, Javne biblioteke i službe za mlade (Beograd: Narodna biblioteka Srbije, 2009), 47.
6 Градска библиотека и читаоница Херцег Нови, „Програм ЈУ Градска библиотека и читаоница Херцег
Нови и ученици ОШ “ Милан Вуковић” у листу свјетске кровне библиотечке организације IFLA, Newsletter
summer 2024. Lazure Marina & Hotel“, Фејсбук, 1. 6. 2025,
https://www.facebook.com/photo/?fbid=533579999195905&set=a.174492131771362&locale=sr_RS
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
24
Апсолутно, не. Инклузивна настава у школама постоји, али често дјеца која су у редовној
настави не могу да испрате све програме у библиотеци и поставља се питање како њима
помоћи? Стога, Библиотека убудуће мора размишљати да барем кроз породичне
програме уврсти и ове категорије дјеце посебно, као и да промишља о јединственим
програмима за њих, кроз на јединствен начин креиране читалачке клубове, какав је, у
једном периоду имала Градска библиотека Панчево. „Како није било готових и
проверених метода рада, приступило се осмишљавању методологије остваривања
пројектног задатка – да се особама са сметњама у развоју и интелектуалним тешкоћама
омогући да читање доживе као пријатну активност и развију љубав према књизи. Његова
реализација захтевала је мултидисциплинаран приступ и ангажовање стручњака
различитих профила: од посредника између писаног текста (драмских уметника,
писаца...) и ових младих људи, преко личних асистената, до дефектолога, педагога и
психолога.“7
У библиотеци у Херцег Новом то би такође била новина, али уколико бисмо
наставили с овим примјером добре праксе, са сличним, брижљиво конципираним
програмом, била би ово можда и једина библиотека у Црној Гори с оваквим приступом,
што би свакако допринијело имиџу установе, али највећи бољитак осјетила би управо
групација са сметњама у развоју, са смањеним интелектуалним и менталним
капацитетима. Ипак, уколико до тога не би дошло, при редовним посјетама дјеце у чијим
су групацијама и дјеца са тешкоћама, на њих би требало посебно обратити пажњу, увијек
имајући у виду њихове смањене способости, те би у односу на могућности требало имати
у виду опремање фонда посебно за њих, принављање једног броја публикација који би
се чувао за посебне ангажмане с том дјецом. Постојање потенцијалних клубова
омогућило би тјешњу сарадњу са родитељима, а самим тим би се отвориле нове
могућности рада и развоја библиотечких програма. „Чланови породице играју кључну
улогу у пружању информација библиотекару о могућностима и интересовањима детета.
Представљањем посебних модела за укључивање родитеља у програме причања прича
заједно са својом децом, то јест родитељским директним учествовањем у тим
програмима, библиотекар шаље поруку да је библиотека место укључивања у друштво.“8
Нови концепти библиотеке у раду с дјецом и младима из посебно
категорисаних група – сарадња са црвеним крстом Херцег Нови
Пратећи основне циљеве одрживог развоја Уједињених нација Агенде 2030, који
се односе на друштвени и економски развој, у оквиру којих друштво настоји да дјелује
без сиромаштва (1), глади (2), уз добро здравље, полну равноправност, квалитетно
образовање и са смањењем неједнакости (10), уз његовање нових партнерстава у
локалној заједници (17), Библиотека ствара нове концепте у вези са радом са дјецом и
младима из посебно категорисаних група. Програми који се реализују у сарадњи са
Црвеним крстом Херцег Нови односе се на акције прикупљања новогодишњих пакетића
за дјецу из социјално угрожених породица под називом Да ниједно дијете не остане без
пакетића. Дјеца која редовно похађају суботње програме, али и друга дјеца, корисници
или потецијални корисници, радо се одазивају овој акцији, учествују у новогодишњем
програму који подразумијева прављење честитки, украса и поклона и паковање пакетића
за потребе посебно категорисаних група дјеце. Но, сљедећи, логичан корак који би
пратио ову акцију био би организовање радионице за дјецу из сегмента друштва које је
посебно категорисано, како би се библиотечке услуге и програми понудили управо овој
7 Горан Траиловић, „Библиотеке за све – (не) могућа мисија?“, Читалиште : научни часопис за теорију и
праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 27, doi: 10.19090/cit.2025.46.24-30.
8 Higins, Javne biblioteke i službe za mlade, 48.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
25
дјеци као будућим корисницима, јесте програм који би се могао убудуће реализовати
кроз ново партнерство, са Центром за социјални рад Херцег Нови.
Програми који се партнерски организују са Црвеним крстом датирају из давнашњег
периода рада Библиотеке, а односе се на добровољне даваоце крви који увијек имају
посебан третман у установи, са трајном бесплатном чланарином, док сама институција
својим објавама на друштвеним мрежама и шире, јавно подржава ове акције,
обавјештавајући грађане о њима. Такође, волонтери Црвеног крста, иако узимају
значајно учешће у сваком поменутом програму, највећи допринос дају јединственим
радионицама за дјецу, ангажујући се у демонстрирању прве помоћи и једноставнијих
вјежби за дјецу предшколског и основношколског узраста, поводом радионица које се
организују у оквиру обиљежавања значајних датума који су везани и за рад Црвеног
крста, као што су Недјеља Црвеног крста или Међународни дан особа са инвалидитетом,
3. децембар, поводом кога се прави одабир важних књижевних текстова који утиче на
разумијевање ове популације код дјеце и младих. Градска библиотека до сада је
организовала и радионице на тему вршњачког насиља уз помоћ координатора,
инструктора и сарадника Црвеног крста, психолога и клиничких психолога и планира да
интезивира такву врсту дебата и округлих столова у својим просторијама, али и шире,
као организатор у школама, а такође циљ је и обиљежавање других датума од кључне
важности за скретање пажње на особе којима је потребна наша помоћ, пажња и
разумијевање, као што су Дан бијелог штапа или Дан слијепих и слабовидих особа, 15.
октобар и Међународни дан борбе против вршњачког насиља или Дан ружичастих (розе)
мајица, посљедња сриједа у фебруару и други. На тај начин библиотека изграђује
суптилан однос са бројним корисницима који су укључени у живот посебно
категорисаних група, а нарочито са корисницима тих група које су често
маргиналитовене, формирајући нови социјални идентитет у локалној заједници.
У вези са тим програмима изузетно је значајна и сарадња са невладиним сектором
који се бави овим маргинализованим групацијама у друштву, као и са Домом здравља и
са Библиотеком за слијепе Црне Горе, са којом је херцегновска библиотека и до сада
имала сарадњу, кроз прибављање фонда у приступачним форматима, нпр. DAISY
формату, одн. аудио-књига и публикација на Брајевом писму. Популарисање ових
формата је врло важно и томе се мора посветити посебна пажња, осим сарадње са
корисницима којима је овај фонд намијењен. Праћење међународних трендова на
подручју инклузивних библиотечких услуга и продукције приступачних формата
неопходни су и свакако доприносе одрђивању креирању будућих пословних циљева. У
вези са тим, приступање Црне Горе Маракешком споразуму и његова ратификација
изузетно су значајне јер он омогућава размјену прилагођене литературе међу државама
потписницама, али и стварање услова унутар државе да већи број организација
производи књиге приступачних формата, чиме се побољшава едукација и животне
прилике једног значајног броја грађана у друштву, чиме се стимулише и његов свеукупан
напредак, економски развој и примјена међународног законодавства. Инклузивни
програми овог типа морају се спроводити и у сарадњи са школским библиотекама којима
је матична Градска библиотека, и активно радити на стварању погодних услова за
прихватање и уважавње специфичности и различитости ученика и промовисања
толеранције. Јавна и школске библиотека морају кроз професионалну сарадњу и
мултидисциплинаран приступ образовању и социјалној и здравственој заштити и
различите програме подржавати своје кориснике са сметњама у развоју и њихове
породице како би их што боље оспособиле и припремиле за укључивање у окружење.
„Вршњачка интеракција представља значајан фактор у развоју когнитивних и
социјалних компетенција, а поготову је значајан приступ сензибилисаног наставног
кадра и школског библиотекара који имају позитиван став према ученицима са
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
26
тешкоћама у развоју.“9 Наставни кадар једнако је важан као и библиотечки кадар у
јавним библиотекама, јер би посао дјечијег библиотекара свакако морао да се односи на
реализовање свих догађања који се тичу вршњачких интеракција у институцији или у
њеној организацији.
Што се тиче осјетљивих социјалних група, највише пажње увијек се посвећује
Ромима, а до сада Библиотека није посвећивала посебну пажњу овој етничкој групацији,
осим кроз помоћ у проналажењу литературе на ромском језику за потребе вртића.
Обиљежавање Свјетског дана Рома, 8. април, требало би да буде дио редовних годишњих
библиотечких активности и у наредном периоду осмислиће се низ догађања који ће
пратити обиљежавање Дана Рома.
У вези са мигрантским групама које су се посљедњих година доселиле на
црногорску обалу Јадранског мора, а нарочито у Херцег Нови, погођеним ратним
страхотама, и Руса и Украјинаца, реализовани су двојезични програми за дјецу, у оквиру
суботњих радионица, и у сарадњи са невладиним организацијама које се посебно баве
помоћи интеграцијама у ширем смислу. Библиотека путем поклона и куповине обнавља
свој фонд на руском и украјинском језику, те се на тај начин укључује у интеграцијски
процес, а учинак би могао да буде и већи, када се за то стекну повољни ресурсни услови.
Мала библиотека у Херцег Новом тежи да у погодном тренутку и уз пројектно
планирање достигне, барем у неким одређеним сегментима, ниво Универзитетске
библиотеке „Светозар Марковић“ из Београда који, у оквиру своје социјалне функције,
спроводи пројекат Мигранти и локалне заједнице активно расту заједно за инклузивна
друштва – МИЛАГРО (Migrants and Local communities Actevely GROwing together for
inclusive societies).10 „Заједнички именитељ свих активности пројекта МИЛАГРО јесте
промоција и одрживост инклузивног и културно разноликог демократског друштва кроз
солидарност, једнакост и толеранцију сваког члана. У таквом контексту, разлике међу
друштвеним и културним групама вреднују се и користе као предност да би се
одговорило на друштвене изазове, а не као препрека.“11
Подршка ЈУ Дневни центар за дјецу са сметњама и тешкоћама у развоју – наш
чаробни уторак
Читамо заједно је програм који херцегновска библиотека реализује континуирано
са ЈУ Дневни центар за дјецу са сметњама и тешкоћама у развоју (дјеца са аутизмом,
Дауновим синдромом, церебралном парализом и другим развојним поремећајима).
Програм се одвијао на петнаестодненом нивоу, у просторијама Центра, све до пандемије
вирусом ковид-19, када је био прекинут дуже вријеме. Но, након тог периода, програм је
обновљен и унапређен повременим посјетама дјеце са сметњама у развоју у библиотеку,
а осим редовног читања сваког другог уторка, библиотекари су постали и редовна
подршка штићеницима Центра, у циљу њиховог квалитетнијег живота, те су постали
неопходна подршка дјеци на свим манифестацијама у организацији Центра, као што су
регионалне спортске игре Херцег Нови за дјецу са сметњама у развоју или приредбе у
њиховој организацији или оне на којима учествују. Подршка сваком напретку ове дјеце
9 Марина Неђић, „Школске библиотеке на територији Београда и инклузивно образовање: изазови и
могућности организације програма за ученике са сметњама у развоју и инвалидитетом“, Читалиште :
научни часопис за теорију и праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 17, doi:
10.19090/cit.2025.46.11-23.
10 Универзитетска библиотека „Светозар Марковић“, Migrants and Local communities Actevely GROwing
together for inclusive societies – MILAGRO, преузето 1. 6. 2025, https://milagroproject.eu/.
11 Василије Милновић, „Социјална функција Универзитетске библиотеке: на примеру радионица
посвећених едукацији миграната и локалног становништва“, Читалиште : научни часопис за теорију и
праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 73.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
27
једнако је важна као и рад са њима, те библиотекари настоје да постану и буду, прије
свега, њихови пријатељи, како би у подстицајној атмосфери доживјели читање као
пријатну активност. Иако међу њима постоје проблеми и са читањем и са усвајањем
штива, ипак се настоји да се одњегује свијест о значају књиге, као и љубав према читању,
макар то били и спорадични сусрети са библиотекаром. У оквиру ових сусрета,
Библиотека је покренула и иницијативу за обиљежавање Свјетског дана особа с
аутизмом, 2. априла, те је реализован програм под називом Плави свијет наше
библиотеке који је окупио велики број корисника Дневног центра и њихових васпитача,
и постаће традиционални програм ових установа.
Сл. 1 – Објава на Фејсбук страници Градска библиотека и читаоница Херцег Нови12
Након спорадичних посјета Дневног центра, Библиотека је врата отворила и
старијим корисницима који су однедавно добили свој простор и организоване
свакодневне програме са васпитачима у институцији ДНЕВНИ БОРАВАК 27 +, чији је
покретач била НВО Нова шанса у Новом, као једина и јединствена невладина
организација у Црној Гори, која омогућава особама са инвалидитетом и развојним
сметњама и тешкоћама да се запосле и наставе живот зарађујући „сопствени хљеб“.
У оквиру њихове посјете обиљежен је Свјетски дан животне средине, 5. јун, и тиме
је започет нови циклус инклузивних програма, који ће се проширити новом улогом тзв.
зелене библиотеке у програмима за рециклажу са Новом шансом, будући да они већ дужи
низ година производе сувенире од рециклираног папира и имају све услове за његову
производњу.
Програми за побољшање квалитета живота дјеце и родитеља
Мисија и визија Библиотеке, које се односе и на посебно категорисане групе дјеце,
неопходно је да своје програме заснивају и на потребама дјеце лишене родитељског
12 Сл. 1 –Градска библиотека и читаоница Херцег Нови, „Плави свијет наше библиотеке“, Фејсбук, 1. 6.
2025, https://www.facebook.com/photo?fbid=684290730791497&set=pcb.684291510791419&locale=sr _RS
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
28
старања и дјеце чији је развој ометен породичним приликама у ЈУ Дјечији дом
„Младост“, како због значаја за одрастање те дјеце, у првом реду, тако и због њиховог
завичајног мотива будући да одрастају у Бијелој, на територији општине Херцег Нови, и
јединој установи овог типа у Црној Гори. Библиотека се, по угледу на бројне
херцегновске институције, најприје одазвала 22. Хуманитарној акцији „Торта за
осмијех“, у организацији НВО Омладински центар Херцег Нови, а затим припрема више
различитих програма у овој установи и са штићеницима Дома. Сложености оваквог рада
захтијева од дјечјег библиотекара да перманентно усавршава вјештине из области
психологије и социологије дјечјег читања, психологије комуникације, корекционо-
васпитног рада, свјесног несумњиво великог значаја коришћења литературе у
свеукупном развоју дјетета. Планирају се програми и за дјецу кориснике Центра за
социјални рад Херцег Нови, затим за хранитеље, усвојитеље и самохране родитеље, а у
оквиру манифестације коју је Градска библиотека започела поводом Међународног дана
породице, 15. маја, са већим бројем сарадника, васпитно-образовним (ЈПУ „Наша
радост“) и установама које се баве културом у граду (ЈУ Градски музеј „Мирко
Комненовић“, ЈУ Галерија „Јосип Бепо Бенковић“, ЈУК Херцегфест), као и са
појединцима, културним посленицима и ствараоцима за дјецу из Херцег Новог.
Библиотекари своје нове стечене компетнције могу примјењивати и унапређивати
и у раду са старијим грађанима. На обострану радост, аутентични приступи, могу се
остварити кроз специфичне програме са припадницима трећег доба и дјецом
истовремено у домовима социјалне заштитите попут ЈУ Дома старих „Грабовац“ у Рисну
или у сарадњи са Клубом пензионера из Херцег Новог. Програми би обједињавали
заједничко читање и дружење кроз читалачке клубове до заједничког информационог
описмењавања, кроз обуке младих за старије, али и кроз обуке старијих за младе, у виду
преношења знања из области разних заборављених заната и прављења рукотворина; или
кроз међусобно чување заоштавние, историје, традиције и културне баштине, од
прикупљања материјала у виду старих фотографија и разгледница до процеса
дигитализације у коју су укључени млади локалне заједнице. Примјери организације
програма и активности у које се могу укључити сви ријетки су и недовољно развијени.
Повремено се ради и са корисницима у установама затвореног типа, посебно домовима
за старе, али и са затвореницима, специјалним болницама, дјецом смјештеном у
посебном смјештају. Сличне услуге и програми библиотеци у Херцег Новом су тек у
перспективи, а до сада се радило само на издвајању фонда (који би иначе био отписан),
за затворенике и болеснике, преко НВО Грађанска алијанса, а требало би на врло
озбиљан и креативан начин развијати сарадњу и програме са специјалном библиотеком
Института за физикалну медицину, рехабилитацију и реуматологију „Др Симо
Милошевић“ из Игала, која је тренутно у упитном стању због опстанка института, а којој
је Градска библиотека матична. Године доброг пословања у претходном периоду
свједоче о неопходности рада библиотеке овог типа, а године пред нама, указују на
бројне могућности сарадње и важног успостављања библиотечке мисије кроз визије
заједничког дјеловања и културних, едукативних и забавних садржаја за кориснике
услуга рехабилитационог центра и бањског лијечења, који могу бити и корисници
специјалне библиотеке.
Закључак
Омогућавање равноправног приступа свим групама друштва у библиотекама
требало би да буде императив сваке јавне библиотеке. У сагласју с тим мора се наставити
рад на подизању свијести и спровођењу мјера које ће допринијети инклузивности у
јавној установи јер се само тако може изградити праведно и равноправно друштво које
пружа једнаке могућности и приступу за све кориснике, без обзира на специфичне
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
29
потребе група и појединаца. Законска регулатива и међународне смјернице кључне су у
стварању инклузивних услова, али би унапређењу процесу инклузије у јавној
библиотеци допринијело и прилагођавање простора, што је предвиђено да се деси у
наредној, 2026. години у херцегновској библиотеци. Већи број едукативних и забавних
програма у оквиру инклузије допринио би, такође, саджајности, а то је свакако
условљено и умјешношћу библиотечког кадра који ће ставити фокус. Ипак, без ваљане
анализе и истраживања на овом пољу не може се говорити ни о побољшању квалитета
живота нити о равноправном приступу свим групама у библиотеци. Изазови би се
превазилазили једино уз прецизне извјештаје о раду у чијем би издвојеном сегменту био
ријечи само о инклузивности у библиотекама, што се сада врло ријетко ради.
Преузимање добре праксе, нарочито из региона, организовање заједничких програма и
пројеката са локалним и међународним партнерима донијеће рјешења за остваривање
инклузије у библиотекама, али је потребно упорно радити и на дугорочним самосталним
дјеловањима који ће квантитативно, а и квалитатативно обликовати инклузивне садржаје
за дјецу и младе, али и за старији узраст и припаднике треће доби у домовима социјалне
заштите, али и ван њих.
Литература
1. Бегенешић, Добрила „Инклузија у јавним библиотекама у Србији“, Читалиште :
научни часопис за теорију и праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај
2025): 3-10.
2. IFLA/UNESCO смернице за развој јавних библиотека (Београд: Народна
библиотека Србије; Библиотека града Београда, 2005), 5.
3. Krivokapić, D. „Nova komunikaciona paradigma u mreži javnih biblioteka u Crnoj
Gori”, doktorska dis. Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu, 2020. eTeze
Doktorske disertacije Univerziteta u Beogradu. Preuzeto 22. 5. 2025.
https://eteze.bg.ac.rs/.
4. Матијевић, Милица и Елизабета Георгиев. Култура читања: Право детета и
обавеза библиотекара. Лазаревац: Библиотека „Димитрије Туцовић“, 2014.
5. Милновић, Василије „Социјална функција Универзитетске библиотеке: на
примеру радионица посвећених едукацији миграната и локалног становништва“,
Читалиште : научни часопис за теорију и праксу библиотекарства, Год XXIV,
бр. 46 (мај 2025): 72-78.
6. Неђић, Марина „Школске библиотеке на територији Београда и инклузивно
образовање: изазови и могућности организације програма за ученике са сметњама
у развоју и инвалидитетом“, Читалиште : научни часопис за теорију и праксу
библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 11-23.
7. Нинков, Јасмина. Нова библиотека. Љиг: Интернет клуб; Сомбор: Педагошки
факултет, 2023.
8. Petrić, Danijela i Maja Krulić Gačan, „Inkluzivne usluge u narodnim knjižnicama:
primjer Knjižnice i čitaonice „Fran Galović“ Koprivnica u društvenoj integraciji osoba
s invaliditetom, Читалиште : научни часопис за теорију и праксу
библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 48-56.
9. Траиловић, Горан „Библиотеке за све – (не) могућа мисија?“, Читалиште : научни
часопис за теорију и праксу библиотекарства, Год XXIV, бр. 46 (мај 2025): 24-
30.
10. Универзитетска библиотека „Светозар Марковић“, Migrants and Local
communities Actevely GROwing together for inclusive societies – MILAGRO,
преузето 1. 6. 2025, https://milagroproject.eu/
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
30
11. Higins, Sjuzan I. Javne biblioteke i službe za mlade. Beograd: Narodna biblioteka
Srbije, 2009.
Inclusive Programs of the Department for Work with Children and Youth at the
Public Institution City Library and Reading Room Herceg Novi
Abstract
The innovative and creative workshops organized by the children's librarians of the City
Library and Reading Room in Herceg Novi, aimed at preschool and school-aged children, are
part of modern library services and educational programs developed in cooperation with the
local community. In line with the core goals of the United Nations 2030 Agenda for Sustainable
Development—particularly those related to social and economic development, including
efforts to eradicate poverty and hunger, ensure good health, gender equality, quality education,
and reduced inequalities—the Library’s new concepts focus on working with children and
youth from specially categorized groups.
This paper will present examples of good practice within the clearly defined "Reading
Together" cycle, which is continuously implemented in cooperation with the Public Institution
Day Center for children with developmental difficulties. These include children with autism,
Down syndrome, cerebral palsy, and other developmental disorders. Occasional programs are
also held with the 27+ Day Center and the NGO "A New Chance in Novi."
By developing its social role and ensuring access to services for target groups at risk of
social and digital marginalization, the City Library is also preparing and developing programs
to improve the quality of life for children deprived of parental care and those whose
development is hindered by family circumstances. These activities are conducted in
cooperation with the public institution "Mladost" Children's Home in Bijela—the only
institution of its kind in Montenegro.
Aware of the complexity of this work, children's librarians are improving their skills in
the fields of psychology and the sociology of children's reading, communication psychology,
corrective and educational work, and the use of literature in the overall development of
children. The competencies acquired can also be applied and further developed in work with
the elderly. Authentic, mutually joyful approaches can be realized through specific
intergenerational programs involving both senior citizens and children.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
31
ПРАКТИЧНО - ИНОВАТИВЕН ПРИСТАП КОН ЛИЦА ОД
МАРГИНАЛИЗИРАНИ КОРИСНИЧКИ ГРУПИ
Габриела Костадиновa, библиотекар
ОУ Матична Библиотека „Кочо Рацин“ – Пехчево
kostadinova.gabriela@yahoo.com
Апстракт
Овој научен труд го истражува практично-иновативниот пристап кон лицата од
маргинализираните кориснички групи, со акцент на методологиите и стратегиите кои
овозможуваат инклузија, социјална правда и одржлив развој. Во современото општество,
маргинализираните групи (вклучувајќи, но не ограничувајќи се на, етнички малцинства,
лица со попреченост, луѓе од пониски економски слоеви и други) често се изложени на
дискриминација и нееднакви можности. Иновативните пристапи, вклучувајќи
технологии, образовни програми и социјални иновации, имаат потенцијал да создадат
рамноправни услови за пристап до ресурси и можности, со што се овозможува активно
учество и зајакнување на овие групи. Трудот го разгледува влијанието на различни
иновации на овие групи, со посебен фокус на практични примери и студии на случај,
како и развојот на прилагодени решенија за различни маргинализирани заедници.
Истражувањето покажува дека успешната инклузија на маргинализираните групи бара
интегриран пристап кој комбинира иновации во политиките, социјалните услуги и
технологиите, при што најважен е фокусот на потребите на самите корисници.
Библиотекарите можат да играат активна улога во намалување на дигиталната и
социјалната исклученост преку приспособување на библиотечните услуги и ресурси за
потребите на маргинализираните групи. Целта е да се докаже дека сите граѓани, без
разлика на нивната здравствена, социјална и економска позиција, имаат еднаков пристап
до знаење и можности за личен и професионален развој, токму во библиотеките.
Клучни зборови: маргинализирани кориснички групи, библиотекари, инклузија,
едукација, библиотечни услуги.
Вовед
Овој научен труд има за цел да ја разгледа темата која се однесува на иновативните
пристапи за работа со маргинализирани кориснички групи во библиотеките. Во последно
време оваа тема е многу актуелна и важна бидејќи таа може да го објасни начин за тоа
како библиотеките можат да го подобрат пристапот до информација, образовни ресурси
и културни активности за луѓе од маргинализирани заедници. Во овие маргинализирани
групи на нашиве простори најчесто влегуваат вклучуваат лица со ниски приходи,
припадници на етнички малцинства, лица со инвалидитет, бегалци и мигранти, луѓе од
рурални области, асоцијални личности, како и личности отфрлени од потесниот круг на
семејства без оглед на причината. Токму ваквите групи на луѓе ја носат можеби и
најтешката казна да бидат дел од маргиналното општество и тоа не по своја вина. Најчест
нивни проблем е што често се соочуваат со бариери во пристапот до образовни ресурси
и информации. Најчести предизвици со кои се соочуваат маргинализираните корисници
се: недостаток на финансиски ресурси, географска изолираност, неможност за пристап
до технолошки ресурси, јазични и културни бариери, социјални стигми и
дискриминација.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
32
Иновативни пристапи и програми во библиотеките за инклузивност на лица
од маргинализирани групи
Иновативните пристапи, програми и проекти во библиотеките за инклузивност на
лицата од маргинализирани групи се од суштинско значење за осигурување на еднакви
можности за пристап до информации и култура за сите. Библиотеките, како јавни
институции, играат важна улога во промовирањето на инклузивноста и социјалната
праведност. Иновативните пристапи, програми и проекти не само што обезбедуваат
пристап до ресурси и поддршка за маргинализираните групи, туку исто така го
промовираат развојот на инклузивна и праведна заедница. Библиотеките, како простор
за учење и социјална инклузија, имаат потенцијал да бидат катализатори за позитивни
општествени промени. Овој истражувачки труд дава неколку практични примери за
внесување на иновативни пристапи и програми во библиотеките:
Програми за лица со попреченост:
• Дигитални алатки и адаптирани ресурси преку кои ќе се овозможи развој
на електронски книги и ресурси со пристапни формати како што се Брајово
писмо, аудио-книги и големи шрифтови за лица со оштетен вид.
• Програми за слуховно оштетување преку материјали со субтитри или
интерактивни видеа што можат да помогнат на лицата со оштетен слух.
• Технологија за помош со воведување на нови технолошки уреди како што се
звучни слушалки за луѓе со оштетен слух или софтвери за читање за лица со
попреченост.
Проекти за инклузивни образовни програми:
• Инклузивни читателски клубови во библиотеките можат да организираат
читателски клубови кои се фокусираат на инклузивност и можат да бидат
отворени за лица од маргинализирани заедници. Во овие клубови се
користат книги кои промовираат теми на еднаквост, толеранција и
прифаќање.
• Образовни работилници и курсеви преку организирање на работилници кои
им помагаат на маргинализираните групи да стекнат нови вештини, како
што се основни компјутерски вештини, уметност, култура и други
активности кои ја зголемуваат нивната самодоверба и пристап до
информации.
Услуги за луѓе со миграциски и бегалски статус:
• Програми за интеграција на мигранти и бегалци преку кои Библиотеките
можат да организираат активности за интеграција на мигранти и бегалци во
локалната заедница преку јазични курсеви, правна помош и културни
активности што ја поттикнуваат нивната инклузија.
• Мултикултурни ресурси со конкретна понуда на ресурси на различни
јазици, кои им помагаат на лицата од различни етнички и културни групи да
се интегрираат во новото опкружување.
Социјални програми за маргинализирани заедници:
• Помош за бездомници и луѓе од социјално ранливи групи за кои Библиотеките
можат да бидат места за поддршка и првичен контакт за бездомниците,
обезбедувајќи им пристап до информации, услуги и ресурси за вработување
или социјални програми.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
33
Креативни проекти и уметнички изрази:
• Креативни работилници преку кои можат да се организираат различни
маргинализирани групи, како што се жени, самохрани мајки, многудетни
семејства, лица со попреченост, или луѓе од мигрантски заедници, со цел да
се поттикне нивната креативност и самопочит.
• Уметност за инклузија со програми кои се фокусираат на уметнички изрази
и изложби, кои го прикажуваат талентот на маргинализираните групи и
поттикнуваат дијалог за инклузивност во општеството.
Проекти за пристапност до информации за финансиски исклучени заедници:
• Финансиска едукација и помош со која Библиотеките можат да обезбедат
работилници и материјали за основи на финансиското планирање,
заштедување и основни банкарски услуги, особено за маргинализираните
групи кои се исклучени од традиционалните финансиски системи.
Програми за младинска инклузија:
• Младински клубови и иницијативи со кои ќе се планира креирање на
простори за младите од маргинализирани заедници, каде што можат да се
изразат и да се образуваат преку различни активности, од уметност до наука.
• Програми за превенција на насилство при што Библиотеките можат да бидат
места за организирање на иницијативи за превенција на насилство и
промоција на социјални вештини.
Како дел од иновативните пристапи за инклузивност на лицата од
маргинализираните групи како истражувачи ги осознавме следниве решенија:
• Дигитални библиотеки и ресурси треба да понудат бесплатно пристапување
до електронски книги, е-ресурси, и онлајн платформи кои можат да го
олеснат пристапот.
• Програми за пристапност се програми кои вклучуваат адаптации за лица со
инвалидитети (на пример, книги на Брајово писмо, прилагодени софтвери
за читање, или аудио-книги за слепи лица).
• Курсеви и работилници кои ќе понудат можност за организирање на
работилници за едукација, кои се фокусираат на развој на дигитални
вештини или други обуки.
• Социјални медиуми и мобилни апликации кои ќе понудат користење на
мобилни апликации и социјални мрежи за промоција на библиотечни
услуги, специјално насочени кон маргинализираните групи.
Како дел од современите пристапи кон лицата од маргинализирани групи може да
ги разгледуваме и програмите како што се „Книга за секого“, кои може да обезбедат
бесплатни книги и ресурси за деца од сиромашни или маргинализирани семејства. Како
и програми на библиотеки во рурални области кои користат мобилни библиотеки за да
стигнат до луѓе кои немаат лесен пристап до физички библиотеки.
Препораки за развој на инклузивни библиотечни услуги
Препораките за развој на библиотечните услуги за лицата од маргинализирани
групи се од суштинско значење бидејќи библиотеката не треба да познава граници кај
своите корисници. Напротив, според нашето истражување на лицата од
маргинализирани групи библиотеките треба да им бидат основно и приоритетно место
каде ќе напредуваат или ќе ја изразуваат својата способност и креативност.
• Подобрување на соработката помеѓу библиотеките и невладини
организации или други институции кои работат со маргинализирани групи.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
34
• Овозможување на повеќе достапни можности за волонтирање, со цел да се
вклучат луѓето од маргинализираните заедници во самата библиотечна
активност.
• Унапредување на инклузивни политики и програмски понуди кои ги
унапредуваат општествените права и еднаквост.
Погоре видовме дека Библиотеките можат да имаат значајна улога во поддршката
на лицата од маргинализираните групи на различни начини. Токму затоа најголем
приоритет на Библиотеките ширум светот им е да обезбедат полесен пристап до книги,
онлајн ресурси, и образовни програми кои можат да помогнат во унапредување на
образованието на лицата од маргинализираните групи. Ова може да биде особено важно
за луѓе кои немаат лесен пристап до традиционалните образовни институции. Токму
затоа акцентот го ставивме на инклузивни и прилагодени услуги. Многу библиотеки
нудат програми и ресурси кои се прилагодени на специфичните потреби на
маргинализираните групи. На пример, можат да понудат програми за лица со
инвалидитет, услуги на различни јазици, или услуги на лица кои не се во можност да ги
посетуваат библиотеките лично (на пример, преку дигитални платформи). Токму затоа
како истражувачи преферираме промоција на културна различност преку Библиотеките
кои можат да бидат места за промоција на различни култури, што е од особено значење
за мигрантите и етничките малцинства. Организирање на настани, изложби или
работилници кои ја слават различноста, а истата може да помогне во креирањето на
потполно инклузивни општества. Посебен акцент ставаме на поддршката за вработување
и развој на вештини. Библиотеките можат да организираат обуки за вештини, како што
се курсеви за компјутерска писменост, работилници за пишување на животописи или
подготвување за интервјуа. Ова е особено важно за лица од маргинализираните групи
кои можеби немаат пристап до овие ресурси на други места. Создавањето на безбедни
простори е возможно токму во Библиотеките, тие се сигурни и пријатни простори каде
што маргинализираните групи можат да се чувствуваат прифатено и поддржано. Овие
простори можат да ги охрабрат лицата да се изразуваат, да учат и да бидат дел од
заедницата. Не смееме да заборавиме и на заштита на правата и пристап до информации.
Библиотеките можат да обезбедат ресурси и информации за правата на лицата од
маргинализираните групи, како и да ги поврзат со организациите и службите кои можат
да им помогнат во нивната борба за права и еднаквост. Промоцијата на читање и
литература која ги зафаќа проблемите на маргинализираните групи пак преку
промоцијата на книги и литература која се занимава со теми како што се:
дискриминацијата, социјалната нееднаквост и правата на маргинализираните групи.
Библиотеките можат да помогнат во создавање на поголема свест во пошироката јавност.
На овој начин, библиотеките не се само места за читање, туку и клучни центри кои
овозможуваат образование, инклузивност, и поддршка за маргинализираните групи.
Заклучок
Библиотеките имаат клучна улога во помошта на овие маргинализирани групи.
Тие треба да прифатат активна улога во намалувањето на нееднаквоста преку
инклузивни иницијативи, настани и иновации. Во заклучокот на истражувањето ја
нагласуваме важноста на интегрирање на иновативни и практични стратегии во работата
на библиотеките со маргинализираните групи. Овие групи, често се со ограничен
пристап до ресурси, технологии или информации, тие бараат посебен пристап кој ќе ги
поддржи во нивниот образовен, социјален и културен развој. Примената на инклузивни
програми, како што се обуки за дигитални вештини, специјализирани информации за
специфични потреби, како и организирање на културни и образовни активности,
претставуваат клучни моменти за осигурување на рамноправен пристап до
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
35
библиотечните услуги. Иновативните технологии и ресурси, како дигитални платформи
и мобилни апликации, треба да бидат поставени како дел од библиотечната понуда, со
цел да се унапреди достапноста и ефикасноста на услугите. Заклучно, со развојот на
инклузивни и иновативни пристапи, библиотеките можат да станат моќни центри за
социјална инклузија и рамноправност, овозможувајќи им на маргинализираните лица да
ги остварат своите потенцијали и да се вклучат во заедничката културна и образовна
мрежа. Овој пристап не само што ја збогатува библиотечната понуда, туку и придонесува
за изградба на една поурамнотежена и инклузивна општествена структура. Нагласуваме
дека маргинализираните заедници имаат право на подеднакви можности за образование
и развој во општеството со сериозна поддршка од институциите.
Користена литература
1. Smith, J. (2019). Inclusive Library Services for Marginalized Groups. Journal of Library
& Information Science, 45(3), 220-237.
2. International Federation of Library Associations and Institutions. (2018). Libraries and
Access for All: Policies and Practices for Inclusion. IFLA Report.
3. Taylor, A. (2020). Creating Inclusive Library Spaces: Challenges and Opportunities.
Library Trends, 56(2), 135-150.
4. UNESCO. (2017). Libraries and Information Services for People with Special Needs.
UNESCO Publishing.
5. „Library Services for Diverse Populations: A Handbook for Academic Libraries“
6. „Inclusive Library Services for Diverse Populations: An Introduction“
Practically - innovative approach to people from marginalized user groups
Abstract
This scientific paper explores a practical and innovative approach to marginalized user
groups, with an emphasis on methodologies and strategies that enable inclusion, social justice,
and sustainable development. In modern society, marginalized groups (including but not
limited to ethnic minorities, people with disabilities, individuals from lower economic classes,
and others) often face discrimination and unequal opportunities. Innovative approaches,
including technologies, educational programs, and social innovations, have the potential to
create equal access to resources and opportunities, thereby enabling active participation and
empowerment of these groups. The paper examines the impact of various innovations on these
groups, with a particular focus on practical examples and case studies, as well as the
development of tailored solutions for different marginalized communities. The research
demonstrates that successful inclusion of marginalized groups requires an integrated approach
that combines innovations in policies, social services, and technologies, with a primary focus
on the needs of the users themselves. Librarians can play an active role in reducing digital and
social exclusion by adapting library services and resources to meet the needs of marginalized
groups. The goal is to prove that all citizens, regardless of their health, social, or economic
status, have equal access to knowledge and opportunities for personal and professional
development, particularly within libraries.
Keywords: marginalized user groups, librarians, inclusion, education, library services.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
36
ИНОВАТИВНИ БИБЛИОТЕЧНИ ПРОГРАМИ ЗА РАБОТА СО
МАРГИНАЛИЗИРАНИ ЗАЕДНИЦИ: ЗАЧУВУВАЊЕ НА РОМСКАТА
КУЛТУРНА ТРАДИЦИЈА И ИНКЛУЗИЈА НА ЛИЦА СО ПОПРЕЧЕНОСТ
м-р Фатма Бајрам Аземовска, библиотекар советник
fatma.azemovska@gmail.com
м-р Гордана Ѓоргиевска Неделковски, виш библиотекар
gordana_pfbt@yahoo.com
НУУБ „Св.Климент Охридски“ - Битола
Апстракт
Во рамките на нашиот оддел реализирани се голем број проекти кои својот фокус
го насочуваат кон подобрување на условите на библиотечното работење со
маргинализираните групи. Во овој труд ќе се зборува за примената на иновативни
библиотечни програми за зачувување на ромската културна традиција преку
раскажување на бајки и иновативни програми за работа со лица со попреченост.
Проектот за зачувување на ромските бајки е поддржан од Европската комисија и е прв
ваков проект кој има за цел да ги врати традиционалните ромски приказни на заедницата
и да ги зачува за идните генерации. Преку развој на едукативна програма за раскажувачи,
издавање на монографија и организирање на настани за раскажување, проектот
промовира писменост, меѓукултурна комуникација и намалување на стереотипите.
Нашата библиотека во изминатиот период реализира и голем број на креативни проекти
за лицата со попреченост за кои овие настани се од големо значење за нивно целосно
интегрирање во заедницата. Во соработка со невладини организации, родители и
училишта, успеавме да ја доближиме библиотеката до оваа група на граѓани, без разлика
на возраста. Овој пристап истовремено ги зајакнува библиотекарите како едукатори и ја
позиционира библиотеката како клучен фактор за социјалната инклузија.
Клучни зборови: инклузија, библиотека, Роми, попреченост, бајки, иновација,
образование.
Вовед
Библиотеките имаат значајна улога во поддршката на општествениот развој и во
промоцијата на културната разновидност. Денес, нивната улога се проширува со нови
функции – тие стануваат центри за инклузија, едукација и културно посредување,
особено кога станува збор за маргинализирани заедници како што се Ромите и лицата со
попреченост. Преку иновативни пристапи и соработка со различни партнери,
библиотеките ја зајакнуваат својата улога како мост меѓу културите и генерациите.
Во рамки на НУУБ „Св. Климент Охридски“ – Битола, реализиран е проект кој се
стреми да го заштити и пренесе богатото ромско усно наследство преку собирање и
објавување на ромски бајки, развој на едукативни програми за раскажувачи и
организирање на јавни настани. Истовремено, со активности насочени кон лицата со
попреченост, библиотеката го потврдува својот ангажман за рамноправен пристап до
културата за сите граѓани.
1. Проекти кои носат промени
Овој труд ќе опфати два проектите кои се реализираа во подолг временски
период, а имаа за цел да ги потенцираат активности кои прават промени и се
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
37
препознатливи во заедницата со својата специфичност и преку резултатите кои се
постигнаа. Првиот проект кој што ќе го елаборираме е Еразмус + проектот „Сасас Јеквар
Јек“, а потоа ќе стане збор за интерен проект во кој беа реализирани голем број
работилници за лица со попреченост „Исти, но сепак различни“ во кои беа вклучени
деца со типичен и атипичен развој.
2. Проектот „Сасас Јеквар Јек“ - од почеток до крај
Проектот „Сасас Јеквар Јек“ се реализира во период од 2022 до 2025 година. Тој
обединува партнери од осум европски земји (Германија, Бугарија, Грција, Унгарија,
Северна Македонија, Романија, Србија и Турција) и имаше за цел зачувување на
ромската усна традиција преку документирање, преведување и објавување на ромски
бајки. Проектот го финансираше Европската комисија.
Неговата основна мотивација лежи во фактот дека ромската култура, базирана
претежно на усно предание, е под постојана закана од исчезнување. Со креирање на
европска книга со 40 ромски бајки, илустрирана од ромски уметници, проектот не само
што ја ревитализира традицијата на раскажување туку и промовира меѓукултурно
разбирање и писменост.
„Ромите имаат многу малку пишано минато, а нивните приказни кои се
пренесуваат од генерација на генерација се сé уште живи. Тие имаат значајна улога во
зачувувањето на ромската култура, вредности и морални принципи на ромскиот народ.13
Дополнително, преку обука на раскажувачи и мултипликатори, се создаде
долгорочна рамка за понатамошна примена на резултатите од проектот во различни
средини. Се изработи прв пат монографија на ромските бајки, креиравме наставна
програма и материјали за обука за едукација на раскажувачи. Наши колешки беа на
обуката во Унгарија и се стекнаа со дипломи од Универзитетот во Сеген, Унгарија за
раскажувачи на приказни14. Во рамки на проектот се обучија 24 раскажувачи.
Спроведени над 80 настани за раскажување на приказните.
Улогата на библиотеката во проектот и активности на локално ниво
Библиотеката во Битола, како активен партнер во проектот, организираше повеќе
настани за раскажување приказни, обуки за раскажувачи, креативни работилници за деца
и возрасни, како и тренинг за мултипликатори15. Во декември 2024 година беше
организиран голем настан во соработка со Народниот театар, со присуство на над 400
деца. Активностите беа проследени со промотивни материјали, читачки клубови и
интеракција со познати Роми од културниот живот.
Предизвици и научени лекции
Работата со маргинализирани заедници бара постојано адаптирање и отвореност.
Еден од предизвиците беше градење на доверба и континуирана комуникација со
заедницата. Обезбедувањето на соодветна едукација за раскажувачите и нивната
мотивација се покажа како клучна за успех. Дополнително, соработката со локалните
институции и медиуми овозможи видливост и пошироко учество.
Препораки и идни насоки
Во иднина, препорачуваме:
• Продолжување со ваквите инклузивни програми и нивно проширување;
• Развивање на дигитални ресурси и архиви со ромски бајки;
13 Библиотечен тренд, бр. 57/2023 год, стр. 15
14 Како да ја раскажеме НАШАТА ПРИКАЗНА | EPALE... (преземено на 20.5.2025)
15 Библиотечен тренд, бр. 59/2024 год, стр. 30
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
38
• Вклучување на младите во процесот на раскажување и дигитална креација;
• Обезбедување на институционална поддршка за одржливост.
3. Интерен проект за лица со попреченост „Исти, но сепак различни“
Паралелно во овој период се реализираа и голем број активности за лицата со
попреченост преку адаптирани содржини, пристапни формати и соработка со
здруженија, наставници и родители. Во овој проект беа вклучени лица со попреченост
од различни категории. Според законот за социјална заштита во нашата држава, лица со
попреченост се „лица кои има долготрајни телесни, интелектуални, ментални или
сетилни нарушувања кои во интеракција со различни пречки може да го спречат
неговото целосно и ефикасно учество во општеството на еднаква основа со другите“.16
Сите овие групи граѓани се дел од активностите кои ги спроведува библиотеката и тоа
преку интеракција.
Во овие активности беа вклучени децата од ОУРЦ „Кочо Рацин“ Битола, кои преку
интерактивни работилници со деца со типичен развој можеа да ги презентираат нивните
таленти, во цртање, читање и глумење.
Потоа во соработка со Здружението ЦПЛИП „Порака“ од Битола, беа реализирани
низа активности во која лицата со попреченост имаа можност да бидат во улога на
библиотекар помошник и да се запознаат со уредувањето и пронаоѓање на книги од
магацинот, преку глума на одредени бајки им се доближува важноста на пишаниот збор.
Овие активности имаат силно влијание врз развојот на самодовербата и активно учество
во културниот живот. Дел од активностите имаат за цел преку неформално учење да ја
поттикнат желбата за учење, читање но и за изучување на занаети кои се многу важни
особено за лицата со попреченост бидејќи им помагаат со своето знаење да можат да
конкурираат на пазарот на трудот. „Неформалното учење е една од најкорисните форми
бидејќи дава можност да се биде креативен и да се постигнат повисоки резултати преку
визуализација на нештата.“17
Под мотото „Исти, но сепак различни“ имаме за цел да покажеме дека
библиотеката е дом за сите и дека секогаш се наоѓаат начини и методи лицата со
попреченост активно да бидат дел од настаните. Низ игра и забава да ги турнеме сите
бариери и да изградиме единство уште од најмали нозе.
Предизвици и научени лекции
Работата со лица со попреченост бара одредени предзнаења на библиотекар за
лицата при изборот на активности кои ги планира. Потоа секогаш мора тоа да го прави
во соработка со родители и стручни лица за да се постигнат поголеми резултати. Кога
овие лица ќе ве прифатат и ќе се отворат за соработка и во библиотеката ќе се
чувствуваат како дома, тогаш треба да сме сигурни дека правиме нешто добро и нешто
корисно.
Препораки и идни насоки
Во иднина, препорачуваме:
• Продолжување со инклузивни програми и нивно проширување;
• Зголемување на литературата и интерактивни материјали за работилници;
• Вклучување на сите возрасти и развивање програми за сите видови
попреченост;
• Обезбедување на институционална поддршка за одржливост.
16 Службен весник на РСМ, бр. 104 од 23.5.2019 година (преземено на 20.05.2025)
17 https://epale.ec.europa.eu/mk/blog/neformalno-uchene-preku-poseta-na-razlichni-mesta-objekti-i-zanaeti
(преземено на 22.5.2025)
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
39
Наместо заклучок
Проектот „Сасас Јеквар Јек“ е пример како преку културна интервенција може да
се придонесе за зачувување на нематеријалното културно наследство и промоција на
инклузија. Библиотеката ја зацврсти својата улога како медијатор и промотор на
вредности, а стекнатите искуства претставуваат добра основа за понатамошен развој на
слични програми.
Проектот „Исти, но сепак различни“ претставува искра која треба да ги поттикне
сите да ги отворат своите врати кон лицата со попреченост и да им дадат можност да
напредуваат во она за кое можат да покажат резултати, бидејќи праксата покажува дека
најголем број од овие лица можат да работат и да придонесуваат подеднакво во
општеството, а не да се товар на општеството.
Библиотеката преку овие примери на инклузија покажува и докажува дека е дом за
сите подеднакво и тоа на најкреативен начин. Со иновативни програми, преку следење
на модерните трендови и со приспособување кон потребите на заедницата.
Користени извори
1. JugendStil e.V. (2022-2025). Опис на проектот „Сасас Јеквар Јек“.
2. Европска комисија – Erasmus+ документација.
3. Библиотечен тренд, бр. 57/2023 год, стр. 15
4. Како да ја раскажеме НАШАТА ПРИКАЗНА | EPALE...
5. Библиотечен тренд, бр. 59/2024 год, стр. 30
6. Службен весник на РСМ, бр. 104 од 23.5.2019 година
7. https://epale.ec.europa.eu/mk/blog/neformalno-uchene-preku-poseta-na-razlichni-
mesta-objekti-i-zanaeti
8. Веб-страница на проектот: https://mofedi.eu
9. Социјални мрежи и медиумски објави за проектните активности.
Abstract
Within our department, a number of projects have been implemented focusing on
improving library services for marginalized groups. This paper discusses the implementation
of innovative library programs aimed at preserving Roma cultural traditions through
storytelling, as well as inclusive programs for working with people with disabilities. The project
for the preservation of Roma folktales, supported by the European Commission, is the first of
its kind with the goal of reviving traditional Roma stories within the community and preserving
them for future generations. Through the development of an educational program for
storytellers, the publication of a monograph, and the organization of storytelling events, the
project promotes literacy, intercultural communication, and reduction of stereotypes. In recent
years, our library has also carried out numerous creative projects for people with disabilities,
for whom these activities are of great importance in achieving full community integration. In
cooperation with NGOs, parents, and schools, we have succeeded in bringing the library closer
to this group of citizens, regardless of age. This approach simultaneously empowers librarians
as educators and positions the library as a key factor in social inclusion. The paper presents
achieved results, challenges encountered, and recommendations for further development of
such programs.
Keywords: Inclusion, Library, Roma, Disability, Folktales, Innovation, Education.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
40
ИНТЕРАКТИВНА САРАДЊА БИБЛИОТЕКАРА И КОРИСНИКА НА
ПРИМЕРУ ПРОЈЕКТА „СТАРИ НИСУ СТВАРИ“ НАРОДНЕ БИБЛИОТЕКЕ
ГРАЧАНИЦА
Наташа Симић, дипл. библиотекар саветник
natasa.simich@gmail.com
Ирена Зечевић, дипл. библиотекар саветник
irena.zecevic.bp@gmail.com
Библиотеке Матице Српске, Нови Сад, Р. Србија
Иван Караџић, дипл. библиотекар
Народна библиотека Грачаницa
ivankaradzic1994@gmail.com
Сажетак
Традиционална улога библиотеке, која се огледа у сакупљању, обради и чувању
књига и услуживању корисника, данас се надопуњује новим улогама које библиотеке
добијају у савременом друштву и њиховим укључивањем у образовна и културна
дешавања. Сходно томе, циљ овог рада односи се на сагледавање могућности библиотеке
у сфери друштвеног ангажовања, тј. њеног потенцијала као социјално инклузивне
институције. Народна библиотека Грачаница већ дуги низ година спроводи пројекат
радионичарског типа, под називом „Стари нису ствари“, који је намењен најстаријој
популацији. Социјална инклузија старијих особа је од велике важности, управо због тога
свака активност у библиотеци као и свака радионица одржава се у договору са
корисницима, у складу са њиховим интересовањима и психофизичким могућностима.
Овај пројекат осмишљен и реализован у овој библиотеци може послужити као пример
добре праксе и осталим библиотекама, јер оне могу и морају постати социјално
инклузивне институције.
Кључне речи: Народна библиотека Грачаница, АП Косово и Метохија, радионице,
социјална инклузија, „Стари нису ствари”
Народна библиотека Грачаница и њена улога у друштву
Кроз пример развоја библиотека на простору АП Косова и Метохије може се пра-
тити укупан културни развој ове области. Током 19. века, при основним и средњим шко-
лама почеле су да се формирају скромне збирке књига намењене ђацима и учитељима.18
Једна од таквих школских књижница основана је и у Приштини, 19 фебруара 1945.
године, са фондом од 1.300 књига на српском, албанском и турском језику. Тадашњи
назив библиотеке је био Градска библиотека Приштина и била је једна од најстаријих и
највећих на Косову и Метохији.20
18 Јагош К. Ђилас, Српске школе на Косову од 1856. до 1912. године (Приштина: Заједница научних
установа Косова, 1969), 62
19 Jovan Vlahović, „Prva školska knjižnica na Kosovu i Metohiji osnovana je pre sto godina u Prištini“, Zbornik
za historiju školstva i prosvjete Broj 2 (1965): 256; Ирена Арсић, „О Приштинској књигохранилници”,
Зборник Филолошког факултета у Приштини Број 5‒6 (1995‒1996): 129.
20 Наташа Симић, Бранкица Костић. „Народна библиотека Грачаница – прошлост, садашњост и
будућност“, Zbornik radova [Електронски извор] / III međunarodna konferencija bibliotekara, arhivista i
muzeologa "Libraries, Archives and Museums LAM Montenegro 2022", Nacionalna biblioteka Crne Gore "Đurđe
Crnojević" - Cetinje, 17-18. maj 2022. - Cetinje : Nacionalna biblioteka Crne Gore "Đurđe Crnojević", 2023. -
Str. 127-135.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
41
Народна библиотека Грачаница, одлуком Скупштине града Приштине, од 13.
децембра 2000. године постала је правни следбеник Градске библиотеке из Приштине.
Целокупан фонд библиотеке остао је у Приштини, сачуван је само мали број књига које
су се тада налазиле у истуреним одељењима у Грачаници и њеној околини.21 Ова
библиотека је до 2021. године била смештена у Дому културе, у једном веома
ограниченом простору са малим бројем полица и неадекватним условима за рад
запослених. Одлуком Министарства државне управе и локалне самоуправе Републике
Србије у Грачаници је саграђена нова зграда у коју је почетком 2021. године пресељен
целокупан фонд библиотеке.
Библиотека је културна, васпитна и информациона институција која прикупља,
обрађује и чува своје колекције из разних области стваралаштва и интелектуалне
делатности. Служи ширењу знања, културе, образовања, науке и пружа корисницима
могућност стручног, стваралачког и грађанског развоја.22 Као ризница културног блага
представља брану од заборава и чувар је националног идентитета,23 чувар културе
сопственог народа сведочећи о историји његовог постојања на овим просторима.24
Питање места и улоге градске библиотеке у систему културног живота градова
представља, несумњиво, само један међу многим проблемима културног живота и
развитка наших градова у унутрашњости. Градске библиотеке као јавне установе су у
пуном смислу речи мапе времена. Оне морају постојати, не само одређен временски
период, већ много дуже, како би њихова мисија била у потпуности испуњена. Добро
образована библиотека која дејствује систематски, а не случајно, која руководи
образовањем својих читалаца, а не представља просто магацине за смештај и чување
књига - таква библиотека представља „продужену школу“ за опште и стручно
образовање својих читалаца.25
Библиотека - библиотекар – корисници
Улога коју библиотеке имају у друштву мењала се током година, а нарочито у
последњих пар деценија. Њихова традиционална улога и задатак се сада надопуњују
новим изазовима, тако да данас све више долази до укључивање библиотеке у
образовање, друштвене промене, културна дешавања. У том контексту, библиотеке у
друштву имају како примарну, тако и секундарну улогу, при чему обе имају подједнаку
важност. Док је њихова примарна функција остала непромењена, секундарна улога
добија на значају кроз активно учешће у развоју заједнице у којој делују. У времену када
библиотеке какве познајемо пролазе кроз значајне промене, неминовно је да се
прилагођавају26 новим нормама и стандардима које време доноси.
Данашње библиотеке више нису само складишта књига, већ уз библиотекаре
постају активни учесници у образовним, културним и друштвеним процесима. Постале
су важни центри за развој заједнице, укључујући различите активности, које се баве
унапређењем животног стандарда, едукације и културног живота грађана.
21 Наташа Ј. Симић, „Некада и сад - Градска библиотека Приштина-Грачаница”, Нови Легат Година II,
број 3 (2021): 64.
22 Наташа Ј. Симић, „Школска библиотека и програм рада школског библиотекара“, Библиотекарство
Српске Број 7 (2018): 253.
23 Мираш Кићовић, Историја Народне библиотеке у Београду (Београд: Народна библиотека, 1960); Дејан
Ристић, Кућа несагоривих речи: Народна библиотека Србије 1838‒1941 (Београд: Народна библиотека
Србије, 2016).
24 Гаврило Ковијанић, Архивска грађа о Народној библиотеци у Београду 1821‒1944: Књига 1, 1821‒1881
(Београд: Народна библиотека Србије, 1990), XI.
25 Никола Вученов, „О месту и улози градских библиотека у културном животу и развитку наших градова“,
Библиотекар Година V, број 1‒2 (1953): 1.
26 Оливера Д. Настић, „Јавне библиотеке и корисници у 21. веку“, Баштина: гласник Број 56 (2022): 306.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
42
Библиотека треба да осликава различитост културе и језика на свим
интернационалним, националним и локалним нивоима, као и да их потпомаже и
унапређује, а све у циљу остваривања дијалога. Као институције културе, науке и
образовања, су установе у којима се развија мултикултуралност, како у одабиру
библиотечке грађе, тако и у организовању манифестације из области културе,
едукативних програма и повећања броја корисника различитих етничких заједница, које
коегзистирају у мултиетничким срединама.27
Комуникација између корисника и библиотекара има кључну улогу у реализацији
и успеху различитих библиотечких програма. Библиотекари не само да пружају
информације и ресурсе, већ активно учествују у креирању и прилагођавању програма
који одговарају, између осталог, и потребама старије популације. Они стварају окружење
у којем се старији осећају поштованим и важним, а комуникација се обавља кроз
различите видове, као што су лични разговори, радионице, саветодавни разговори и
активности које стимулишу развој социјалних веза. Библиотекари морају бити осетљиви
на специфичне потребе старијих особа, као и на различите изазове које они могу имати,
те у том смислу постају и саветници, али и пријатељи, који кроз подршку и активно
слушање помажу старијима да се укључе у друштвени живот. Стога, библиотеке треба
да постану свеобухватне, социјално инклузивне институције које пружају подршку свим
члановима друштва, без обзира на њихову старост, физичко стање или друштвени
статус.
Социјална инклузија – укључивање старијих особа
Реч инклузија потиче од латинске речи inclusio,28 што значи укључивање или
стављање унутар. То је нормална развојна и социјална категорија која се дешава током
целог живота. Кроз историју, мењала се свест људи о инклузији, а растућа свест о
људским правима и једнакости довела је до првих великих корака ка инклузивном
друштву 1948. године, усвајањем Универзалне декларације о људским правима,29 када су
постављени основни принципи које су државе и институције почеле да усвајају у својим
правним системима. Важан период у историји инклузије обухвата и период од 60-тих и
70-тих година прошлог века, када су се почели предузимати конкретни кораци у
образовању, запошљавању и интеграцији особа са инвалидитетом. Конвенција о правима
особа са инвалидитетом,30 усвојена од стране Уједињених нација 2006. године, дала је
додатан подстицај развоју инклузивних политика и пракси широм света.
Инклузија се користи се у различитим контекстима и уз различите појмове, тако да
имамо појмове као што су социјална инклузија - укључивање у заједницу људи, стварање
односа међу људима или друштвена инклузија - укључивање у друштвени живот шире
заједнице и сл. По речима Проф. др Маре Ђукић „У Републици Србији нормативну
основу инклузије одређују следећи документи: Стратегија за смањење сиромаштва
(2003), Национални план акције за децу (2004), Стратегија Министарства просвете и
спорта за период 2005-2010. (2005), Закон о спречавању дискриминације особа са
инвалидитетом (2006) и др.“31
Социјална инклузија је битан елемент квалитета живота и достојанственог старења.
Она прожима различите сегменте живота и обухвата разне димензије и слојеве. Једна од
27 Наташа Симић и Бранкица Костић, „Историјски пут Народне библиотеке Грачаница“, Библиозона:
часопис за библиотекарство, информатику и културу Брoj 9 (2021): 52.
28 Милан Вујаклија, Лексикон страних речи и израза, (Београд : Просвета, 1985): 345.
29 Усвојена резолуцијом Генералне скупштине Уједињених нација 217 (III) од 10. децембра 1948. год
30 „Конвенција о правима особа са инвалидитетом”, Службени гласник РС бр. 42 (2009).
31 Мара Ђукић, „Предговор“, Инклузивно образовање : од педагошке концепције до праксе : тематски
зборник. - Нови Сад : Филозофски факултет, Одсек за педагогију, 2011: VII.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
43
њених главних одлика је то што се мења. Социјална инклузија је вишедимензионални
феномен који чине важни аспекти укључености појединца у заједницу, однос са другим
људима, осећај имања смисла у животу и задовољство различитим аспектима живота.32
Код старијих особа, она је од изузетне важности, јер често представља групу која је
маргинализована и заборављена у савременом друштву. Како расте број старијих људи,
тако и потреба за пројектима који подржавају њихово учешће у друштвеном животу
постаје све очигледнија.
Инклузија треба да постане саставни део свих друштвених активности, отвара
многе могућности, које, уз нове способности и стручне вештине, применом нових метода
и начина, усавршавају пословање институција, тежећи томе да обезбеди једнаке шансе
и пристип за све. Ово ће, дугорочно, омогућити да институције културе прошире свој
круг корисника и развију чвршћу базу одрживу у будућности. Социјална инклузија
омогућава да библиотеке као институције културе утичу на животе још већег броја људи
- и то људи који су саставни део групе корисника, публике, учесника у разним
радионицама.
Данас, инклузија није само питање људских права, већ и кључни принцип који
обухвата све аспекте друштвеног живота, укључујући образовање, рад, здравствену
заштиту и социјалне услуге, чиме се ствара једнако друштво у којем сваки појединац има
могућност да се развија, доприноси и ужива у свим правима која му припадају.
Пројекат „Стари нису ствари“ - пример добре праксе
Већина библиотека испуњава своју класичну улогу према корисницима, а само
један мали број њих напусти своју пасивну улогу и постане активни чинилац заједнице
у којој делује. Оне све више узимају учешћа у процесима социјалне инклузије, што
подразумева обухватање свих социјалних група, укључујући и најугроженије. Једна од
библиотека које активно учествује у обогаћивању културног живота своје заједнице, а
поготово својих најстаријих корисника је и Народна библиотека Грачаница, на Косову и
Метохији. У новоизграђеној згради, има простор предвиђен за одржавање разних
дружења, литерарних секција, такмичења, изложби и других видова културних
дешавања. Међу њеним бројним активностима, аутори овог текста скренуће пажњу на
пројекат који је реализован у интеракцији са старијим корисницима.
Наиме, Народна библиотека Грачаница већ дуги низ година спроводи пројекат
радионичарског типа, под називом „Стари нису ствари“, који је намењен најстаријој
популацији. Овај пројекат има за циљ да старијим особама пружи не само приступ
информацијама и знању, већ и да их укључи у активан живот заједнице, што има дубок
социјални и психолошки значај.
Активно старење је појам са којим се у последње време све чешће сусрећемо.
Промовише физичку, менталну и социјалну активност популације током старијих
година, подстичући их да остану укључени у друштво, баве се физичким и другим
активностима и тиме одржавају менталну оштрину. Оваквим начином живота може се
значајно побољшати њихов квалитет живота, јер се сматра да физичка и социјална
активност могу смањити ризик од разних болести, укључујући деменцију. Поред тога,
активно старење подразумева и одржавање самопоштовања и независности, јер је
физички активан живот, одржавање друштвених и интелектуалних контаката од
изузетне важности за психосоцијално благостање. Учествовање у заједничким
активностима, као што су волонтирање, учење нових вештина или једноставна
свакодневна вежбања, могу унапредити осећај самосталности и допринети позитивном
утицају на здравље. Бити пасиван у старости, како физички тако и социјално, представља
32 Nataša Todorović i Milutin Vračević, Inicijativa za socijalno uključivanje starijih osoba: uspesi i naučene
lekcije (Beograd: Crveni krst Srbije, 2019): 1‒3.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
44
сигуран пут у болест. Лекари сматрају да људи који су активни у трећем животном добу
имају боље ментално здравље. Све више истраживања подржава идеју да активан живот
у старијем добу не само да побољшава физичко стање, већ и помаже у спречавању
развоја неких болести, попут деменције, депресије и анксиозности.
Социјална инклузија старијих особа је од велике важности и управо због тога свака
активност у библиотеци, укључујући и радионице, одвијају се у договору са
корисницима, у складу са њиховим интересовањима и психофизичким могућностима.
Један од кључних аспеката социјалне инклузије старијих особа у библиотеци јесте и
стварање простора за дружење и међусобну подршку. Кроз радионице, креативне
активности и размену искустава, старије особе могу изградити нове „друштвене мреже“,
што у великој мери доприноси њиховом менталном и физичком здрављу. Истовремено,
овакав приступ има и важан културни значај, јер омогућава старијим особама да
учествују у стварању и очувању културних вредности, чиме се њихов значај у друштву
истиче и вреднује.
Повезивање са библиотеком може имати позитиван утицај на живот појединца, као
што је повећање самопоуздања, стицање нових вештина или могућности истраживања и
дефинисања властитог интегритета.
Пројекат „Стари нису ствари“ није само образовни, већ и психолошки и социјални,
јер помаже старијим људима да се поново осете важним члановима друштва. Осмишљен
је како би најстарији корисници библиотеке имали своје време за окупљање и
активности. Свака активност у библиотеци, као и радионице које се одржавају пажљиво
су осмишљене и прилагођене учесницима, али и њиховим интересовањима, чиме се
старије особе неће осећати као пасивни примаоци услуга, већ ће бити активни учесници
у процесима који утичу на њихов живот. Овакав приступ библиотеке показује да ове
институције могу бити значајна подршка у стварању друштва које не искључује, већ
инклузира све своје чланове. Овај пројекат има за циљ активно укључивање старијих
особа у живот и рад заједнице у којој живе. Дружења немају строго утврђену тему или
концепт, већ се она осмишљавају у сарадњи са учесницима. Библиотекари, као
координатори ових сусрета, настоје да заједно са учесницима договарају садржај и тему
наредних окупљања, водећи рачуна о њиховим интересовањима и потребама. Углавном
су то литералне вечери на којима се чита поезија или неки одломци из прозних дела
завичајних аутора. Веома често се читају књиге на дијалекту карактеристичним за овај
део Косова и Метохије. Понекада се у склопу ових дружења организује нека врста
кулинарског такмичења, у којем учествују баке са својим унукама у прављењу косовске
погаче или косовске пите, или неких других традиционалних јела са овог поднебља. Да
би се одржала традиција Косовског веза, у склопу овог пројекта одржавају се и „Вечери
Косовског веза“, на којима старије особе покушавају да пренесу своје знање и вештине
у вези овог традиционалног веза на млађе генерације. Без обзира што се ради о три
различита типа и концепта радионица, оне имају заједнички именитељ и заједнички циљ:
чување језика, културе, традиције и националног идентитета тог краја као и преношење
драгоцене усмене традиције на млађе генерације, чиме се чува од заборава.
Пројекат Народне библиотеке Грачаница „Стари нису ствари“ одличан је пример
иновативног приступа социјалној инклузији старијих лица, пружајући старијим особама
простор за лични развој, обогаћење квалитета живота и активно учешће у заједници, те
може послужити као пример добре праксе и осталим библиотекама, јер оне могу и морају
постати социјално инклузивне институције и пружити старијим особама могућност
укључивања у многим пројектима и културним дешавањима. Промовише друштвену
солидарност и поштовање према старијој популацији, што је важно не само за оне који
учествују у њима, већ и за цео друштвени контекст. Уједно је показатељ како библиотеке
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
45
постају катализатори позитивних промена у заједници активирајући најразличитије
друштвене групе у друштвене процесе.
Народна библиотека Грачаница неће одустати од ове врсте социјалне инклузије
својих најстаријих корисника, јер је многима то једини начин да изађу из својих кућа и
буду у нечијем друштву.
Закључак
Из свега предходно реченог намеће се закључак да библиотеке, као институције
које се брину о образовању и култури, имају дубок потенцијал да постану значајније
социјално инклузивне институције које не само да чувају знање, већ га и шире међу свим
члановима заједнице. Пројекти попут „Стари нису ствари“ Народне библиотеке
Грачаница показују како библиотеке могу да играју кључну улогу у стварању
инклузивних и хуманих друштава. У мисији да постану социјално инклузивне
институције, имају капацитет да понуде мноштво ресурса и активности које могу
одговорити на различите потребе својих корисника. Ово укључује и старије особе, али и
све друге маргинализоване групе, као што су људи са инвалидитетом, незапослени,
млади који су на маргини, као и све остале особе које су због различитих разлога
искључене из основних друштвених токова.
Литература
1. Арсић, Ирена. „О Приштинској књигохранилици”. Зборник Филолошког
факултета у Приштини Број 5‒6 (1995‒1996): 127‒135.
2. Vlahović, Jovan. „Prva školska knjižnica na Kosovu i Metohiji osnovana je pre sto godina
u Prištini“. Zbornik za historiju školstva i prosvjete, Broj 2 (1965): 255‒259.
3. Вујаклија, Милан. Лексикон страних речи и израза. Београд : Просвета, 1985.
4. Вученов, Никола. „О месту и улози градских библиотека у културном животу и
развитку наших градова“. Библиотекар Година V, број 1‒2 (1953): 1‒9.
5. Ђилас, Јагош К. Српске школе на Косову од 1856. до 1912. године. Приштина:
Заједница научних установа Косова, 1969.
6. Ђукић, Мара. „Предговор“. Инклузивно образовање: од педагошке концепције до
праксе: тематски зборник, стр. VII. Нови Сад: Филозофски факултет, Одсек за
педагогију, 2011.
7. Todorović, Nataša i Milutin Vračević. Inicijativa za socijalno uključivanje starijih osoba:
uspesi i naučene lekcije. Beograd: Crveni krst Srbije, 2019.
8. Кићовић, Мираш. Историја Народне библиотеке у Београду, Београд: Народна
библиотека, 1960.
9. Ковијанић, Гаврило. Архивска грађа о Народној библиотеци у Београду 1821‒1944:
Књига 1, 1821‒1881. Београд: Народна библиотека Србије, 1990.
10. „Конвенција о правима особа са инвалидитетом”, Службени гласник РС бр. 42
(2009).
11. Милуновић, Драгана. „Хендикепирана деца као корисници библиотечких услуга”.
У Деца и библиотеке: зборник радова, ур. Александра Вранеш, 501–507. Београд:
Филолошки факултет; Библиотекарско друштво Србије, 2006.
12. Милуновић, Драгана. „Универзални дизајн, инклузивни дизајн или "дизајн за све"
у библиотеци“. Гласник Народне библиотеке Србије Година XII, број 1 (2010‒
2011): 208‒214.
13. Настић, Оливера Д. „Јавне библиотеке и корисници у 21. веку“, Баштина: гласник
Број 56 (2022): 305‒315.
14. Ненезић, Снежана. „Библиотека као подршка информационом друштву - ИТ
инклузија”. У Хоризонти светског и европског библиотекарства у дигиталном
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
46
добу, ур. Весна Црногорац и Весна Ињац, 249‒266. Београд: Библиотекарско
друштво Србије, 2012.
15. Поповић, Бранислава. „Нова зграда Народне и Универзитетске библиотеке
Косова”. Библиотекар Година 34, број 1‒3 (1982), 85.
16. Рајковић, Петра. Жељана Арсеновић и Александра Јовић. „Сарадња библиотеке са
установама образовања и васпитања као подршка инклузији”. У Сарадња
библиотека са другим субјектима културе, науке и образовања: зборник радова,
ур. Катарина Јаблановић, 63‒84. Краљево: Народна библиотека „Стефан
Првовенчани“, 2022.
17. Ристић, Дејан. Кућа несагоривих речи: Народна библиотека Србије 1838‒1941.
Београд: Народна библиотека Србије, 2016.
18. Симић, Наташа Ј. „Школска библиотека и програм рада школског библиотекара“.
Библиотекарство Српске Број 7 (2018): 253‒261.
19. Симић, Наташа Ј. „Некада и сад - Градска библиотека Приштина-Грачаница“. Нови
Легат Година II, број 3 (2021), 59‒66.
20. Симић, Наташа и Бранкица Костић. „Историјски пут Народне библиотеке
Грачаница“. Библиозона: часопис за библиотекарство, информатику и културу
Брoj 9 (2021): 50‒55.
21. Ујлаки, Кристиан. „Књижница као мјесто социјалне инклузије“. Панчевачко
читалиште Година VIII, брoj 14 (2009): 71‒75.
The Interactive Collaboration Between Librarians Users Based on the Project
"Old Things Are Not Things" of the Gračanica National Library
Summary
The traditional role of the library, which involves collecting, processing, and preserving
books, as well as serving users, is now complemented by new roles that libraries play in modern
society, including their involvement in educational and cultural activities. Accordingly, the aim
of this paper is to explore the library’s potential in the field of social engagement, i.e., its
potential as a socially inclusive institution. For many years, the Gračanica National Library has
been implementing a workshop-type project called "Old Things Are Not Things," which is
intended for the elderly population. Social inclusion of older people is of great importance,
which is why every activity and workshop in the library is organized in consultation with users,
in accordance with their interests and physical and mental capabilities. This project, designed
and implemented in this library, can serve as an example of good practice for other libraries, as
they can and must become socially inclusive institutions.
Keywords: The National Library of Gračanica, AP Kosovo and Metohija, social
inclusion, workshops, "Old people are not things".
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
47
ЕДУКАЦИЈА И ПРОФЕСИОНАЛНО УСОВРШУВАЊЕ НА БИБЛИОТЕКАРИ
НИЗ ПРИЗМАТА НА ОДДЕЛЕНИЕТО МАТИЧНА ДЕЈНОСТ
И РАЗВОЈ НА БИБЛИОТЕКАРСТВОТО ПРИ
НУ-НУБ „СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ - СКОПЈЕ
Јелисавета Костадинова, советник библиотекар
jelisavetskostadinova@gmail.com
д-р Јана Михајловска, виш библиотекар
lektornub@gmail.com
НУ-НУБ „Св. Климент Охридски“ – Скопје
Апстракт
Значаен напредок во библиотекарството може да се оствари само ако се обезбедува
прилив на млади, школувани, стручни кадри. Од 1949 година па до денес, со голем
напредок во начинот на организирање и спроведување, НУ-НУБ „Св. Климент
Охридски“ – Скопје, за вработените во библиотеките организира курсеви на кои
присуствувале повеќе илјади слушатели од сите видови библиотеки. На тогашните
семинари и курсеви се предавало од областа на библиотекарството, информативната
дејност и документацијата. За ова имало и програма во која детално биле содржани
предметите што се изучувале на курсот за библиотекари, како и времетраењето на секој
сегмент од обуката. Во 1954 година за првпат се воведува стручен испит за звања од
областа на библиотекарството. Од причина што за подолг временски период е прекинат,
во 2004 година е оформен тренинг-центарот во НУ-НУБ и направена е реорганизација
во програмата за водење обуки и од тогаш тие се одржуваат двапати годишно, во два
циклуса.
Од средината на минатиот век се појавува потреба од унифицираност во стручното
оспособување на библиотечниот кадар и за да може библиотечните работници меѓусебно
да разменуваат искуства од стручен аспект со цел за унапредување на библиотечната
дејност. Поради ова ИФЛА (Меѓународна асоцијација на библиотекарски здруженија),
создава стандарди по кои се вршат сите стручни оспособувања од дејноста. На ова се
надоврзува и можноста секоја Национална библиотека во државите да донесува
одредени национални правила, поточно правила во специфични делови од главниот
стандард коишто се користат при обуките на кадрите.
Во целосниот труд ќе бидат образложени, од теоретски и од емпириски аспект, сите
сегменти на библиотечното усовршување и секој поединец заинтересиран за оваа тема
ќе може да даде свој придонес во процесот на унапредување на дејноста.
„Развојот на библиотечното дело треба да е секогаш пред сите други дејности.
Само библиотекарството кое оди пред останатите дејности може да биде покренувач на
сите човечки знаења и умеења.“
Клучни зборови: курсеви, библиотекарски испит, усовршување, стандарди,
библиотечна дејност.
Преку Одделението матична дејност и развој на библиотекарството, како
организациска единица, се реализира матичната дејност на НУБ „Св. Климент
Охридски“ - Скопје. Одделението ја следи и ја анализира состојбата на библиотечната
мрежа во нашата држава, извршува инструктивно-методолошка работа со
библиотечните работници, организира перманентна обука на библиотекари и подготвува
правила и норми за работа во библиотеките.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
48
Веднаш по Втората светска војна се формираат голем број на Народни библиотеки
со скромен книжен фонд и во нив се вработувале лица со завршено средно образование,
а поголем дел биле со нецелосно основно и средно образование. Во тој период мал бил
бројот на вработени со високо образование. Овој период траел сè до 1952 година.
По ова настапува еден период на интегрирање на помали библиотеки со
општинските библиотеки. Ова носи потреба за поголем број на вработени.
Уште од формирањето, Народната и универзитетска библиотека извршува задачи
на централна матична библиотека во Македонија. Формално, оваа функција, плански и
организирано отпочнува да се остварува од 1954 година со формирањето на
Библиотечниот центар на Македонија во рамките на НУБ „Св. Климент Охридски“.
Библиотечниот центар во почетокот добива задача да ја организира и да ја развива
мрежата од народни библиотеки со посебен акцент на тогашните околиски библиотеки
во Скопје, Битола, Штип, Титов Велес, Куманово, Тетово и Охрид кои се задолжени да
се грижат и да ја развиваат библиотечната дејност на територијата на соодветните
околии.
Тогашното Министерство за просвета на НРМ издава различни документи коишто
содржат податоци за организацијата, обучувањето на кадри и културно-просветната
работа на библиотеките.
Овие курсеви се организирале со цел обука за библиотекари кои требале да се
вклучат во работата на библиотеката. Меѓу предавачите се познатите Епаминонда,
Иљоски, Кепески, Поленаковиќ, Шоптрајанов, Јаневски, Абаџиев. Уште тогаш постоела
систематска програма за методологијата за одржување на обуките за библиотекари.
Со цел да се унифицираат обуките наменети за библиотекари се наметнува
потребата од централизирана обука, на 21 јуни 1959 година е донесена одлука за
отпочнување со работа на Библиотечниот центар врз основа на краткото но богато
искуство, па така тој прераснува во посебна организациска единица на Библиотеката –
Одделение за унапредување на библиотекарството во НРМ. Одделението ги добива
следниве задачи: да ја проучува целокупната проблематика и условите за развој на
библиотечната мрежа во НРМ, да води евиденција за библиотеките; да ги посетува сите
видови библиотеки и да врши стручен надзор на нивното работење; да прибира
документација и да изготвува анализи и прегледи за состојбите; да ги проучува
искуствата од библиотеките во странство; да проучува библиотекарска литература, да
изготвува стручни упатства; да се грижи за библиотекарските кадри и да применува
форми за негово перманентно образование. Во 1980 година по иницијатива на група
професори од Филолошкиот факултет во Скопје е формирана групата компаративна
книжевност (светска книжевност) и во трета и четврта година на оваа група е предвидено
да се предава библиотекарство и информатика. Ова значи дека се планирало да се
отпочне со предавања на материјал од библиотекарство, информатика и
документаристика. Оваа иницијатива била поддржана од НУБ „Св. Климент Охридски“
– Скопје и од заедницата на матичните библиотеки како и од Сојузот на друштвото на
библиотекари на СРМ, но оваа идеја никогаш не профункционирала и покрај добиената
акредитација. Во насока на формалното едуцирање и создавање на професионални кадри
за библиотечната дејност, значаен исчекор беше направен на 15 септември 2010 година,
кога на Педагошкиот факултет „Св. Климент Охридски“ започна со работа новата
студиска програма по Библиотекарство. Со ова, покрај постојните студиски програми по
одделенска настава и предучилишно воспитание, Факултетот ја прошири својата
дејност, овозможувајќи едукација на нови генерации библиотекари со академско
образование.
Одделението активно учествува и во подготвувањето на првиот Закон за
библиотеките со кој практично и нормативно се санкционира матичната дејност на
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
49
Народната и универзитетска библиотека како централна матична библиотека во земјата.
Со овој закон е предвидена матична функција и на пониско, општинско ниво, за одреден
вид библиотеки, при што се дефинирани и задачите што треба да ги остваруваат тие
библиотеки.
Одделението за унапредување на библиотекарството активно учествува и во
изготвувањето на поновите верзии на Законот за библиотечна дејност. Може да се каже
дека тој закон отвора ново поглавје во библиотекарството во нашата држава, со тоа што
библиотечната мрежа ја дефинира како единствен библиотечно-информативен систем
преку кој треба да се обезбеди усогласено, стандардизирано и економично библиотечно
работење, рационално користење на библиотечниот материјал и задоволување на
информативните потреби на корисниците од сферата на образованието, науката,
културата, стопанството и слично.
Основните обуки, во зависност од степенот на образование е наменет за
библиотечни работници со високо и со средно образование, вработени во библиотеките
учеснички во националната библиотечна мрежа. Степенот на образование е услов за тоа
која обука би била посетена од страна на вработениот. Овие обуки се наменети за
почетници и би требало да претставуваат надополнување на постојниот приправнички
испит.
Основните обуки може да бидат организирани и за невработени лица кои имаат
желба да се запознаат со одредени библиотечни процеси. Оваа подготовка може да им
послужи поуспешно да се вклучат во библиотечните процеси при нивно идно
вработување во некоја самостојна или во состав библиотечна институција.
Со развојот на науката и технологијата започнува автоматизацијата на
библиотечните процеси и оттука се јавува и потребата од користење на библиотечно-
информациски систем. Од причина што за подолг временски период е прекинато
полагањето на стручен испит, во 2004 година е оформен тренинг-центарот во НУ-НУБ
„Св. Климент Охридски“ – Скопје и е направена реорганизација во програмата за водење
на обуки кои прераснуваат во курсеви. За успешно користење на библиотечно-
информацискиот систем КОБИСС.МК потребни се основни предзнаења од
библиотекарството, односно стекнување знаења за техничка, формална и содржинска
обработка на библиотечниот материјал согласно со меѓународно прифатените стандарди
за обработка, негово чување и заштита, како и начините на кои може да се пребараат и
да пронајдат информации во домашните и странските јавно достапни електронски
каталози и бази на податоци. Поради ова Одделението матична дејност и развој на
библиотекарството ги организира, сега веќе оформените основни курсеви за
библиотечно работење:
• Техничка обработка на библиотечен материјал;
• Каталогизација на монографски публикации;
• Каталогизација на сериски публикации;
• Каталогизација на некнижен материјал;
• Содржинска обработка на библиотечниот материјал (класификација
според УДК и предметизација);
• Библиографска обработка на библиотечен материјал;
• Информациска дејност во библиотеките и бази на податоци.
По завршување на секој курс се полага контролен испит. За положен испит се
добива соодветен сертификат. Учеството за повеќето курсеви е меѓусебно условено. Се
одржуваат двапати годишно, во периодите пролет и есен.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
50
Практично, може да се каже дека најголемиот број на библиотекари во државата
своите знаења и подготвеност за самостојно библиотечно работење во разни видови
библиотеки ги стекнале токму преку оваа форма на курсеви, што Библиотеката редовно
ги организира. Од досегашното организирање на курсевите во НУБ за основните курсеви
Одделението почнува да води електронска евиденција од 2007 година и според неа:
Во рамките на матичната дејност и развојот на библиотекарството, Библиотеката
изготвува и публикува стручни упатства за работа во библиотеките, методски помагала,
стандарди за современото библиотечно работење и сл. Преку реализацијата на оваа
активност се создаваат услови за воедначено организирање и остварување на разновидни
процеси во библиотечно-информативното работење во рамките на библиотечната мрежа
во државата. На тој начин, матичната дејност ја остварува својата основна улога во
обезбедувањето усогласено, стандардизирано и економично библиотечно работење што
е основна претпоставка за функционирање на библиотечно-информативниот систем.
До сега се подготвени и публикувани:
- Минимум стандарди за народните библиотеки во СРМ;
- Минимум стандарди за училишните библиотеки во СРМ;
- Минимум стандарди за детските библиотеки во СРМ;
- Минимум стандарди за подвижните библиотеки во народните библиотеки;
- Стандард за организација на роднокрајната дејност;
- Правилник за примена на стандардни библиографско-каталошки опис на
монографски и периодични публикации;
- Библиотечното работење во училишните библиотеки – прирачник;
- Библиотечно работење во народните библиотеки – прирачник;
- Правилник и Упатство за организација на основните обуки за библиотекари;
- Упатство за нормативна контрола на лични имиња на автори;
- Прирачник за формална обработка на монографски публикации според
ИСБД(м) и др.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
51
Едукацијата и професионалното усовршување на библиотекарите претставуваат
суштинска алка во развојот и модернизацијата на библиотечната дејност во Република
Северна Македонија. Преку континуираното работење на Одделението за матична
дејност и развој на библиотекарството при НУ-НУБ „Св. Климент Охридски“ – Скопје,
се овозможува систематско следење, унапредување и стандардизирање на знаењата и
вештините на библиотечниот кадар.
Од првите курсеви и семинари по Втората светска војна, до денешните
структуирани и специјализирани обуки, Библиотеката доследно ја исполнува својата
матична функција, обезбедувајќи теоретска и практична подготовка во согласност со
националните и меѓународните стандарди. Основаниот тренинг-центар и редовните
курсеви претставуваат важна поддршка не само за новите библиотечни работници туку
и за континуираното професионално развивање на вработените во сите типови
библиотеки.
Со активното учество во креирањето на законски решенија, изработката на
упатства, методологии и стручни стандарди, Одделението има централна улога во
градењето на професионална библиотечна мрежа. Истовремено, ваквата едукација и
поддршка ја подигнуваат свеста за значењето на библиотекарската професија како
двигател на општествен напредок, наука, култура и образование.
Во иднина, неопходно е понатамошно приспособување на обуките кон
динамичните промени во технологијата и потребите на корисниците, како и зајакнување
на регионалната и меѓународната соработка во областа на библиотекарското
образование и стручното усовршување, а најмногу соработка со постоечкиот институт
за библиотекарство при Педагошкиот факултет во Скопје со поголемо заедничко
вклучување преку работилници коишто би се организирале и од страна на
Библиотекарското здружение на РСМ.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
52
Користена литература
1. Библиотекарство: зборник на материјали. Скопје: Народна и универзитетска
библиотека „Св. Климент Охридски“ – Скопје и Заедница на матични и
самостојни библиотеки на Македонија, 1986.
2. Програма за обука на библиотекари. Скопје: Народна и универзитетска
библиотека „Св. Климент Охридски“ – Скопје, 2003.
3. Правилник и програма за полагање на стручен испит за звања од областа на
библиотекарството. Скопје: Народна и универзитетска библиотека „Св. Климент
Охридски“ – Скопје, 1976.
4. Архива на НУБ „Св. Климент Охридски“ – Скопје.
Abstract
Significant progress in the field of librarianship can only be achieved through the steady
influx of young, educated, and professionally trained personnel.
Since 1949, with substantial advancement in the organization and implementation of
educational programs, the National and University Library “St. Clement of Ohrid” – Skopje
has organized training courses for library staff, attended by thousands of participants from all
types of libraries. In the early years, seminars and courses covered topics in librarianship,
information science, and documentation. These were supported by a detailed curriculum
outlining the subjects taught in the librarian training programs, along with the duration allocated
to each segment of the instruction.
In 1954, a professional examination for library qualifications was introduced for the first
time. After a prolonged discontinuation, a Training Centre was established within the National
and University Library in 2004, accompanied by a reorganization of the training program. Since
then, training has been conducted twice a year, in two regular cycles.
From the mid-20th century onwards, the need for standardized professional development
among library personnel became increasingly evident — both to ensure uniformity in training
and to enable the exchange of professional experiences aimed at advancing library services. In
response, IFLA (the International Federation of Library Associations and Institutions)
established standards that guide all professional qualifications and training within the sector. In
addition, each national library has the authority to introduce its own regulations — particularly
in specific areas not fully covered by international standards — which are applied in the training
of local personnel.
The full paper will explore all aspects of library professional development from both
theoretical and empirical perspectives, providing an opportunity for every interested individual
to contribute to the ongoing advancement of the profession.
"The development of librarianship must always take precedence over other disciplines.
Only librarianship that leads the way can act as the driving force behind the cultivation of all
human knowledge and capability."
Keywords: training courses, librarianship examination, professional development,
standards, library services.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
53
ИНТЕГРАЦИЈА ИНОВАЦИЈА У БИБЛИОТЕЧКИ РАД: ЕДУКАЦИЈА
КОРИСНИКА И ПРОФЕСИОНАЛНИ РАЗВОЈ БИБЛИОТЕКАРА КРОЗ
ПРОГРАМ „ПРОГРАМИРАЈ СА НАМА“
Негосава Нега Стјепановић и Жељко Николић, библиотекари
ЈУ Народна библиотека и музејска збирка Зворник
maticnasluzbanbz@gmail.com
Апстракт
Библиотеке су одувијек биле центри знања и едукације. У савременом друштву
њихова улога се проширује на развој дигиталних вјештина и иновација које су од кључне
важности за будућност. Програм „Програмирај са нама“ пружа корисницима библиотеке
прилику да се упознају са основама програмирања, роботике и примијењених
технологија као што су микробитови, 3Д штампачи и роботи. Међутим, кључни фактор
успјеха овог програма је едукација библиотекара, који су носиоци ових информација.
Успјешна едукација корисника захтијева стално усавршавање библиотекара, који морају
бити у корак са брзим напредовањем технологија и потребама заједнице. Само
едуковани библиотекар, који има технолошке и педагошке вјештине, може ефикасно
пренијети знања на кориснике. Библиотекари који су обучени за рад са савременим
технологијама могу мотивисати кориснике да развију своје дигиталне вјештине и
примјењују их у различитим сферама живота. Такође, библиотекари стварају окружење
у којем корисници уче и активно раде са новим алатима, што их припрема за будућност.
На тај начин, библиотеке подржавају учење и помажу у изградњи креативних и
иновативних заједница. Кроз активну едукацију, програми као што је „Програмирај са
нама“ библиотекари омогућавају својим корисницима да постану лидери у иновацијама
и дигиталном образовању. Ове активности оснажују и кориснике и библиотеке као
институције које се активно прилагођавају потребама савременог друштва. На тај начин,
библиотеке чувају и шире знање претварајући се у кључне центре за развој и напредак
заједнице.
Кључне ријечи: библиотекa, едукација, професионални развој, иновације,
програмирање, технологија.
Увод
Улога библиотека у друштву кроз историју је еволуирала у складу са културним,
образовним и технолошким промјенама. Од својих почетака као мјеста чувања и
преношења знања, библиотеке су се постепено трансформисале у динамичне просторе
доживотног учења, личног развоја и инклузије. У савременом добу, које карактерише
убрзан технолошки напредак и дигитализација свих сфера живота, библиотеке добијају
нову димензију – постају активни актери у процесу изградње дигитално писмених
заједница. Савремена библиотека више није искључиво простор пасивне потрошње
информација, већ интерактивна платформа за креативно стварање, размјену знања и
развој иновација.
Дигиталне технологије као неминовност савременог доба намећу нове захтјеве, а
јавне библиотеке их морају разумјети и прилагодити се потребама својих корисника,
поштујући наводе Унесковог Манифеста за јавне библиотеке у којем се истиче да је јавна
библиотека „локална капија знања“, која пружа основне услове за цјеложивотно учење,
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
54
независно доношење одлука и културни развој појединаца и друштвених група.33 Јавне
библиотеке могу постати неформални центри знања, јачајући свој професионални
капацитет у блиској сарадњи са партнерима из јавног и приватног сектора. На тај начин
поштује се демократски принцип слободног приступа за све, на којем треба да почива
рад сваке јавне библиотеке.34 Улога библиотека се тако проширује са традиционалне
функције чувара писане баштине на активног учесника у процесу изградње знањем
заснованог друштва. У ери дигиталне трансформације, библиотеке имају потенцијал да
омогуће једнаке могућности за приступ информацијама, технолошком образовању и
дигиталним алатима. Оне постају мјеста гдје се подстичу иновације, критичко мишљење
и стваралачки рад. Стога, модерна библиотека мора бити прилагодљива, отворена за
промјене и оријентисана ка кориснику и његовим актуелним образовним и
информационим потребама.
Теоријска полазишта савременог библиотекарства све више се ослањају на
концепте дигиталне и информатичке писмености, учења заснованог на пројектима и
партиципативне културе. У оквиру ових програма, библиотеке се дефинишу као
институције које не само да посредују у приступу информацијама, већ активно
доприносе изградњи компетенција потребних за живот и рад у информационом друштву.
Посебна важност придаје се развоју тзв. трансверзалних вјештина – критичког
мишљења, рјешавања проблема, дигиталне комуникације и стварања као и технолошке
креативности. У том контексту, библиотеке се препознају као мјеста гдје се ове вјештине
могу стицати на инклузиван, доступан и друштвено одговоран начин. Сходно томе,
библиотеке стално треба да прилагођавају своје ресурсе и услуге како би одражавале
тренутне потребе заједнице којима служе. 35
Важност усавршавања библиотекара у савременом добу
Талас дигиталне револуције који је преплавио и унио промjене у скоро све области
живота и рада намеће низ изазова пред библиотекаре, а поготово пред оне чији је рад у
најужем смислу везан за дjецу и младе, тј. за корисничку групу која је поникла у
дигиталној ери и која не познаје живот прије интернета и мобилног телефона. Изазови
су: проналажење иновативних начина употребе информационих технологија у
радионицама и програмима за дјецу и младе при библиотеци, подстицање читања и
креативности код дјеце уз помоћ дигиталних технологија, подршка учењу и новим
приступима претраживању и усвајању информација, развој информационе писмености
захтијева прије свега унапређење информатичких компетенција самих библиотекара и
стално стручно усавршавање.36 Усавршавање библиотекара у савременом добу
представља кључни предуслов за ефикасно функционисање библиотека као савремених
информационих, образовних и културних центара. Брзи развој технологије и
трансформација начина на који корисници приступају информацијама захтијевају од
библиотекара континуирано стицање нових знања и вјештина, посебно у области
дигиталне писмености, информационог менаџмента, комуникације и педагошког рада.
Савремени библиотекар мора бити више од чувара књига – он мора бити медијатор
33 Међународна федерација библиотекарских удружења и институција. (2014.). Међународни библиотечки
манифести IFLA, UNESCO. Београд : Библиотекарско друштво Србије. https://nub.rs/fileadmin
/dokumenti/ostali_dokumenti/Medjunarodni-bibliotecki-manifesti.pdf (преузето 05.5.2025.)
34 Бајо, Ј. (2016). „Дигиталне технологије као средство претварања јавне библиотеке у центар локалне
заједнице“. Виртуелна култура : зборник радова, 1/15, 185-195.
35 Дејановић М., Чабрило, С. (2025). „Библиотеке као покретачи дигиталне инклузије за одрживу
будућност“. Библиотекарство Српске, 12, 55 – 70.
36 Бркић, Ј., Ђорђевић В. (2019). „Без алата нема ни заната: стручно усавршавање библиотекара за примену
дигиталних алата у раду са децом и младима“. Библиотекар 1, 85-96.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
55
знања, технолошки компетентан стручњак, као и мотивациони водич који подстиче
кориснике на активно учешће у процесу учења.
Функција библиотеке као подршке учењу може се састојати у пружању
информационих услуга у ужем смислу (претрага информационих извора,
међубиблиотечка позајмица, информационе услуге) или, у ширем смислу, као подршка
информационом и информатичком описмењавању. Библиотекар на тај начин преузима
важан васпитно-образовни задатак, а тиме и одговорност за квалитет образовног
процеса. Своју одговорност он дијели са свим учесницима васпитно-образовног процеса.
Због тога би библиотекари требало да буду не само компетентни у претраживању и
чувању информација већ и информатички писмени и вјешти у коришћењу апликација
које нуде савремене технологије.37 Поред тога, неопходно је да активно прате
технолошке иновације, учествују у стручним обукама и усавршавањима, како би могли
адекватно одговорити на захтјеве дигиталног доба. Њихова улога све више укључује рад
у дигиталним окружењима, имплементацију едукативних програма, креирање
виртуелних садржаја и подршку корисницима у развоју дигиталних вјештина. Само
сталним учењем и прилагођавањем библиотекари могу задржати релевантност своје
професије и допринијети развоју заједнице у којој дјелују.
Континуирана едукација библиотекара доприноси изградњи професионалног
идентитета, оснажује њихову улогу у заједници и омогућава им да одговоре на
комплексне изазове који проистичу из дигиталног окружења. Професионални развој
обухвата не само техничке и технолошке компетенције, већ и развој социјалних,
педагошких и комуникационих вјештина, што је нарочито важно у раду са различитим
категоријама корисника. У том контексту, библиотекари постају кључни носиоци
промјена и иноватори у својим институцијама, активно утичући на креирање
инклузивних и знањем оријентисаних заједница. Само едуковани библиотекар, који
посједује технолошке и педагошке вјештине, кључан је за ефикасно преношење знања
на кориснике. Технолошке вјештине омогућавају библиотекару да користи савремене
алате и ресурсе, као што су електронски каталози, дигиталне базе података и софтвер за
креирање едукативних садржаја, што повећава ефикасност библиотечког рада.
Педагошке вјештине су такође важне јер библиотекар треба да разумије потребе
корисника и примијени инклузивне методе наставе, подстичући их да развијају нове
вјештине, као што су дигиталне компетенције и критичко размишљање. Комбинацијом
ових вјештина, библиотекар може створити окружење које не само да пружа
информације, већ и подстиче активно учење и развој креативности међу корисницима.
Примјер професионалног усавршавања библиотекара ЈУ Народне библиотеке
и музејске збирке Зворник
Један од најзначајнијих примјера професионалног усавршавања библиотекара ЈУ
Народне библиотеке и музејске збирке Зворник (у даљем тексту НБЗ) остварен је кроз
учешће у регионалном пројекту под називом „Дигитални грађанин“, који је развио
Институт за развој и иновативност младих – ИРИМ из Загреба, у сарадњи са партнером
из Босне и Херцеговине, Закладом за иновацијски и технолошки развитак – INTERA из
Мостара. Пројекат је реализован уз финансијску подршку компаније Google у износу од
250 хиљада долара, с циљем трансформације јавних библиотека у дигиталне центре за
иновације и образовање дјеце и одраслих.38 У оквиру пројекта, библиотекама у
Хрватској, Србији и Босни и Херцеговини донирана је савремена едукацијска
технологија (20 микробитова, 5 БОСОН сет додатака, 3Д штампач и 3 меквин робота)
37 https://www.institut.edu.rs/uloga-biblioteka-bibliotekara-u-obrazovanju/ (преузето 08.5.2025. године)
38 https://croatianmakers.hr/hr/digitalni-gradanin-knjiznice-kao-napredni-centri-za-digitalne-vjestine/ (преузето
07.5.2025. године)
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
56
коју могу користити грађани у својим локалним заједницама. НБЗ и Народна и
универзитетска библиотека Републике Српске биле су једине библиотеке из Републике
Српске укључене у овај пројекат.
Први циклус едукације одржан је у Градској библиотеци Зеница, гдје су
библиотекари НБЗ стекли основна знања о коришћењу микробит уређаја – малих, али
моћних микроконтролора намијењених учењу основа програмирања. Том приликом,
библиотекари су научили како да управљају микробитовима и пратећом опремом, како
да користе нове едукативне програме и како да искористе доступне бесплатне онлајн
платформе за програмирање у раду са корисницима. Други циклус едукације одржан је
у Високом, гдје су библиотекари, који су се истакли у примјени стечених знања, имали
прилику да раде са BOSON сетом додатака – модуларним елементима који омогућавају
креирање иновативних пројеката кроз спајање технологије, креативности и логике.
Захваљујући високом степену ангажованости и успјешној реализацији радионица, НБЗ
је изабрана као једна од пет библиотека у Босни и Херцеговини која је добила 3Д
штампач као додатни ресурс за рад са корисницима. Заклада за иновацијски и
технолошки развитак из Мостара, била је домаћин IRIM-ове едукације за рад са 3Д
штампачем, којој су такође присуствовали библиотекари НБЗ. Након успјешне едукације
и спровођења низа радионица, библиотека је добила 3 меквин робота. Едукације
библиотекара за рад са роботима одржана је онлајн путем апликације Зум. На едукацији
библиотекари су упознали основне дијелове меквин робота, као и начине програмирања
и управљања овом врстом инфорамтичке опреме.
Након едукација, библиотекари су осмислили и покренули локални програм
„Програмирај са нама“, чији је циљ био да се стечена знања подијеле и пренесу даље у
заједници. Програм је обухватио интерну обуку запослених библиотекара у Зворнику и
едукацију библиотекара из матичног подручја (Народна библиотека Сребреница,
Народна библиотека Шековићи, Народна библиотека Власеница, Народна библиотека
Милићи и Народна библиотека Братунац), што је омогућило ширење нових знања и
дигиталних вјештина на регионалном нивоу.
Учешће у пројекту „Дигитални грађанин“ и спровођење програма „Програмирај са
нама“ представљало је прекретницу у професионалном развоју библиотекара НБЗ. Овај
програм није био само прилика за стицање нових знања, већ и подстицај за дубље
промишљање о улози библиотекара у савременом друштву. Библиотекари су, кроз
директан рад са иновативним дигиталним алатима развили нову свијест о значају
континуираног усавршавања и важности прилагођавања технолошком напретку.
Програм је подстакао библиотекаре да интензивније раде на свом стручном и
дигиталном описмењавању, да се оснаже за самостално планирање и имплементацију
едукативних радионица, те да развију капацитете за креирање прилагођених програма у
складу са потребама различитих корисничких група. Такође, кроз размјену искустава са
колегама из региона, развијена је свијест о значају међубиблиотечке сарадње и
мултидисциплинарног приступа у раду. Све ово допринијело је не само јачању
самопоуздања и професионалне сигурности библиотекара, већ и отварању нових
перспектива у планирању активности библиотеке. Употреба технологије више није
ограничена само на приступ електронским изворима, већ је интегрисана у практичне
едукативне активности које имају директан утицај на дигитално описмењавање
заједнице.
На тај начин, библиотека се из традиционалног простора за читање и позајмицу
књига трансформисала у иновативни центар учења и стваралаштва, гдје се нове идеје не
само преносе, већ и развијају кроз сарадњу, експериментисање и истраживање.
Афирмација библиотеке као савремене, технолошки опремљене установе постала је
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
57
реалност, а библиотекари – носиоци промјена који активно обликују образовне токове у
својој заједници и шире.
Важност едукације корисника библиотеке у савременом добу
Корисници представљају темељну вриједност сваке библиотеке и управо од
њиховог задовољства зависи успјех сваке организацијске јединице. Они су најважнија
компонента сваког организацијског процеса, а библиотеку доживљавају као место гдје
реализују своје индивидуалне потребе и захтјеве. У овом контексту, едукација корисника
постаје кључни фактор у стварању позитивног искуства и задовољства. Библиотеке не
само да пружају приступ информацијама и знању, већ активно помажу корисницима да
развију и усаврше своје дигиталне и информационе вештине. Ово укључује учење како
да ефикасно користе савремене технологије, претражују дигиталне ресурсе, као и како
да се упознају са новим алатима и платформама које могу побољшати њихово
свакодневно функционисање.
Многи грађани у библиотеци по први пут добијају прилику да се упознају са
основним дигиталним алатима који пружају учење на прилагодљив начин. То укључује
учење коришћења рачунара, сналажење на интернету, безбједно претраживање
информација, коришћење електронске поште, е-књига, као и упознавање са мобилним
апликацијама и електронским услугама које постају дио свакодневице. Осим тога,
библиотеке организују радионице и едукативне програме који корисницима помажу да
развију своје дигиталне и ифнорматичке вјештине, али да их и припреме за будућност.
Библиотеке као чворишта информација и учења, пружају несразмјеран значај у овом
контексту. Оне не само чувају класичне изворе знања, већ и активно обогаћују своје
услуге дигиталним садржајима и технолошким рјешењима. Кроз програме едукације,
приступ интернету и дигиталним ресурсима, библиотеке доприносе развоју
информатичке писмености и подстичу активно учешће у друштву.39 Едукација у
библиотеци није формална нити оптерећујућа – она је доступна, прилагођена
различитим узрастима и нивоима знања, и одвија се у пријатном и подстицајном
окружењу. Због тога библиотека остаје важно мјесто учења, чак и у доба брзе
дигитализације.
Посебна пажња сваке библиотеке треба да буде на корисницима дјечијег и
тинејџерског узраста. Библиотеке треба да буду мјесто на коме ће дјеца користити
технологију, приступати ресурсима и информацијама и учити како да се критички
односе према тим информацијама.40 Уз то, неопходно је да библиотеке активно
доприносе развоју дигиталних вјештина код младих, кроз увођење програма који
обухватају основе информатике, програмирања, коришћења онлајн алата и апликација,
као и безбједност на интернету. Кроз радионице, курсеве и интерактивне садржаје, дјеца
и тинејџери могу учити како да креирају дигиталне садржаје, користе базе података,
управљају дигиталним алатима за учење и креативно изражавање, али и како да заштите
своје податке и дигитални идентитет. На тај начин, библиотека постаје не само мјесто
приступа информацијама, већ и центар дигиталне едукације, који омогућава младима да
постану компетентни, самостални и одговорни корисници дигиталних технологија у
свакодневном животу и будућем образовању.
39 Дикел, С., Франзен, М. (2015). „Дигитална инклузија: Социолошка уплитања отворене науке“. Кратке
социолошке приче, 330-347.
40 Међународна федерација библиотекарских удружења и институција - Секција за библиотечке услуге за
децу и омладину. (2018). Смернице за библиотечке услуге за децу од 0 до 18 године.
https://www.ifla.org/wp-content/uploads/2019/05/assets/libraries-for-children-and-ya/publications/ifla-
guidelines-for-library-services-to-children_aged-0-18-sr.pdf (преузето 07.5.2025. године)
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
58
Примјер едукације корисника библиотекара ЈУ Народне библиотеке и
музејске збирке Зворник
Након завршених едукација које су библиотекари НБЗ стекли у оквиру пројекта
„Дигитални грађанин“, они су постали носиоци трансформације у дигиталним
вјештинама не само у оквиру библиотеке, већ и у широј локалној заједници. Са великом
ентузијазмом и посвећеношћу приступили су едукацији корисника, реализујући програм
„Програмирај са нама“ који је укључивао више од 200 радионица за преко 1000
учесника.
Радионице су организоване у простору НБЗ и у подручним школама на подручју
града Зворника и регије Бирач. Од самог почетка, програм је привукао велику пажњу, а
корисници су били изузетно мотивисани да се упознају са новим технологијама и уче
основама програмирања, роботике и електронских уређаја. Библиотекари су им
омогућили да посуде микробит уређаје BOSON комплете додатака и меквин роботе,
чиме су стекли могућност да и код куће наставе са радом на пројектима које су започели
на радионицама. Ови уређаји су им омогућили да креирају практичне и креативне
пројекте, као што су програмирање термометра, мјерача нагиба терена, аларма и других
електронских уређаја, што је подстакло развој њихове креативности и логичког
размишљања. Након завршетка радионица, учесници су организовали „Сајам својих
производа“, на којем су представили пројекте и подијелили искуства са другим
корисницима. Ова активност је показала колико су корисници били задовољни и
мотивисани да наставе да уче и истражују нове технологије. Библиотека је препознала
ову потребу и пружила додатне ресурсе, што је довело до још већег интересовања и
учешћа у програму.
Курс „Програмирај са нама“ који се организује током љета већ пету годину
привлачи велики број полазника заинтересованих за упознавање са основама
програмирања и роботике. Посебан акценат стављен је на практичне примјере, те су
учесници имали прилику да програмирају различите уређаје и науче како да користе
технологију у свакодневном животу. Примјери као што су мјерач свјетлости, паметна
рампа и 3Д објекти су додатно развили креативност и аналитичко размишљање
полазника, што им омогућава даљи развој у области информатике. Захваљујући великој
заинтересованости, радионице су се организовале и онлајн, путем платформе Зум, чиме
је омогућено учешће и учење свима који нису могли лично присуствовати радионицама.
Ова онлајн активност је пружила прилику људима из различитих дијелова региона да
уче и усавршавају се у области нових технологија. Програм „Програмирај са нама“ није
само обогатио знање учесника, већ је имао и дубок утицај на њихове будуће планове и
избор будућег позива. Стимулисао је интересовање за цјеложивотно учење, јер су
учесници препознали значај знања из области информатике и технологије у савременом
друштву и на тржишту рада. Полазницима курса уручени су сертификати и захвалнице
на учешћу, а радови су представљени широј јавности изложбом у оквиру информатичког
кутка у НБЗ. На тај начин, програм „Програмирај са нама“ не само да је омогућио развој
дигиталних вештина код младих, већ је створио и простор за нове могућности у
образовању, мотивисао учеснике да наставе да истражују и развијају се, те им пружио
важну платформу за стварање и подршку њиховим идејама.
Предности програма „Програмирај са нама“
Програм „Програмирај са нама“ нуди широк спектар предности које се не
ограничавају само на библиотекаре, већ имају дубок и позитиван утицај и на кориснике,
посебно младе. Креиран са циљем да упозна кориснике са основама програмирања и
дигиталних технологија он отвара нове могућности и за библиотекаре и за чланове
библиотеке. Неке од предности овог вида едукације су:
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
59
1. Повећање броја посјетилаца. Увођење радионица програмирања значајно је
утицало на повећање броја посјетилаца у НБЗ. Ови програми привукли су нову
групу младих људи који су заинтересовани за нове технологије и дигиталне
вјештине. На примјер, библиотека је забиљежила пораст од 30% у броју младих
посјетилаца који су учествовали у радионицама и програмима током претходних
година. Овај пораст броја посјетилаца не само да потврђује растући интерес за
дигиталне активности, већ и указује на успјешност библиотечких иницијатива у
привлачењу нових корисника који претходно нису били ангажовани у
библиотечким активностима.
2. Активност на друштвеним мрежама. Успјешна реализација дигиталних
радионица и активности значајно је утицала на видљивост библиотеке на
друштвеним мрежама. Учесници радионица су почели активно да дијеле своје
радове, напредак и искуства, чиме су библиотеку поставили у центар пажње и
привукли нове кориснике. Ово је довело до значајног повећања активности на
интернету и растућег интересовања за програме које библиотека нуди. Активности
на друштвеним мрежама омогућиле су већу видљивост и позиционирале
библиотеку као центар образовања и културе у локалној заједници, чиме је стекла
и ширу публику која није ограничена само на физичке посетиоце.
3. Позитивне реакције корисника. Веома важан аспект успјеха дигиталних
програма су позитивне реакције које библиотека добија од учесника радионица.
Родитељи су често исказивали задовољство јер су њихова дјеца стекла нове
вјештине које ће им помоћи у даљем образовању и професионалном развоју, попут
основа програмирања или дизајнирања дигиталних садржаја. Поред тога, старији
корисници су похвалили интернет радионице које су им омогућиле да савладају
употребу дигиталних алата и платформи, чиме су побољшали своје технолошке
вјештине и постали самосталнији у свакодневном животу. Ове позитивне повратне
информације нису само доказ успјеха програма, већ указују и на његову важност у
развоју дигиталне писмености свих генерација.
4. Партнерски однос и дугорочни успјех. Један од кључних аспеката успјешности
програма "Програмирај са нама" јесте партнерски однос који је библиотека
успоставила са младим учесницима. Ова сарадња је довела до узајамне користи –
библиотека је постала видљивија у друштвеној заједници, а млади корисници су
постали активнији, образованији и креативнији. Програм није само омогућио
младим људима да науче нове вјештине, већ им је пружио и могућност да кроз
практичну примјену технологија одаберу будуће занимање. Многи учесници су,
након завршетка програма, изразили интересовање за каријере у областима као што
су програмски инжењеринг, графички и 3Д дизајн, и других технолошки и
креативних области.
Закључак
У данашњем дигиталном добу, библиотеке су постале много више од складишта
књига и информација, оне су центри иновација и образовања који активно прате
напредак технологије и друштвене потребе. Професионално усавршавање библиотекара
има кључну улогу у овом процесу. Само библиотекари који су едукацијски и технолошки
опремљени могу успјешно интегрисати иновације у библиотечке услуге. Они треба да
посједују вјештине не само у области библиотечког посла, већ и у раду са савременим
технологијама, што им омогућава да створе креативне и иновативне образовне програме.
Стално усавршавање стручног особља омогућава библиотекама да (остану у корак) буду
у току са глобалним трендовима, обезбјеђујући тако својим корисницима приступ
најновијим технологијама. Едукација корисника библиотеке је такође од суштинске
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
60
важности у овом контексту. Корисници библиотека, као и сам библиотекар, морају бити
у могућности да користе нове технологије и ресурсе који су доступни у библиотеци. Ова
едукација не само да подразумијева развој дигиталних вјештина, већ подстиче и
креативност, критичко размишљање и иновације код корисника, чиме библиотека
постаје важан елемент у процесу животног учења и личног развоја. Интеграција
иновација у библиотечке активности није само технолошка трансформација, већ и
културна и образовна. Кроз едукацију библиотекара и корисника, библиотеке не само да
чувају знање, већ и активно доприносе развоју заједнице, помажући корисницима да се
адаптирају на савремене захтјеве друштва и технолошке изазове. Тиме библиотеке
постају кључни актери у стварању иновативних, креативних и дигитално писмених
заједница.
Литература
1. Бајо, Ј. (2016). „Дигиталне технологије као средство претварања јавне библиотеке
у центар локалне заједнице“. Виртуелна култура : зборник радова, 1/15, 185-195.
2. Бркић, Ј., Ђорђевић В. (2019). „Без алата нема ни заната: стручно усавршавање
библиотекара за примену дигиталних алата у раду са децом и младима“.
Библиотекар 1, 85-96.
3. Дејановић М., Чабрило, С. (2025). „Библиотеке као покретачи дигиталне инклузије
за одрживу будућност“. Библиотекарство Српске, 12, 55 – 70.
4. Дикел, С., Франзен, М. (2015). „Дигитална инклузија: Социолошка уплитања
отворене науке“. Кратке социолошке приче, 330-347.
5. Међународна федерација библиотекарских удружења и институција. (2014.).
Међународни библиотечки манифести IFLA, UNESCO. Београд : Библиотекарско
друштво Србије. https://nub.rs/fileadmin/dokumenti/ostali_dokumenti/Medjunarodni-
bibliotecki-manifesti.pdf (преузето 05.5.2025.)
6. Међународна федерација библиотекарских удружења и институција - Секција за
библиотечке услуге за децу и омладину. (2018). Смернице за библиотечке услуге
за децу од 0 до 18 године. https://www.ifla.org/wp-content/uploads/2019/05/
assets/libraries-for-children-and-ya/publications/ifla-guidelines-for-library-services-to-
children aged-0-18-sr.pdf (преузето 07.5.2025. године)
Електронски извори
1. https://www.institut.edu.rs/uloga-biblioteka-bibliotekara-u-obrazovanju/ (приступљено
08.5.2025. године)
2. https://croatianmakers.hr/hr/digitalni-gradanin-knjiznice-kao-napredni-centri-za-
digitalne-vjestine/ (преузето 07.5.2025. године)
Integration of innovations in library work: user education and professional
development of librarians through the program "Code with us"
Negosava Nega Stjepanović and Željko Nikolić, Librarians
Public Library and Museum Collection Zvornik
maticnasluzbanbz@gmail.com
Abstract
Libraries have always been centers of knowledge and education. In modern society, their
role extends to the development of digital skills and innovations that are of crucial importance
importance for the future. The program"Code with us" provides library users with the
opportunity to learn the basics of programming, robotics and applied technologies such as
microbits, 3D printers and robots. However, the crucial factor of this program is the education
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
61
of librarians, who are the bearers of this information. Successful education of users requires
constant training of librarians, who must keep up with the rapid advancement of technology
and the needs of the community. Only an educated librarian, who has technological and
pedagogical skills, can effectively transfer knowledge to users. Librarians who are trained to
work with modern technologies can motivate users to develop their digital skills and apply them
in different spheres of life. Also, librarians create an environment where users learn and actively
work with new tools, which prepares them for the future. In this way, libraries support learning
and help build creative and innovative communities. Through active education, programs such
as "Code with us" librarians enable their users to become leaders in innovation and digital
education. These activities empower users and libraries as institutions that actively adapt to the
needs of modern society. In this way, libraries preserve and disseminate knowledge, turning
into key centers for the development and progress of the community.
Keywords: library, education, professional development, innovation, programming,
technology.
Интеграција на иновации во библиотечкото работење: едукација на
корисниците и професионален развој на библиотекарите преку програмата
„Програмирајте со нас“
Негосава Нега Стјепановић и Жељко Николић, библиотекари
Национална библиотека и музејска колекција Зворник
maticnasluzbanbz@gmail.com
Апстракт
Библиотеките отсекогаш биле центри на знаење и образование. Во современото
општество, нивната улога се протега на развој на дигитални вештини и иновации кои се
од клучно значење за иднината. Програмата „Програмирајте со нас“ им нуди на
корисниците на библиотеката можност да ги научат основите на програмирањето,
роботиката и применетите технологии како што се микробитите, 3Д печатачите и
роботите. Сепак, клучниот фактор за успех на оваа програма е едукацијата на
библиотекарите, кои се носители на овие информации. Успешното образование на
корисниците бара постојана обука на библиотекарите, кои мора да бидат во чекор со
брзиот напредок на технологијата и потребите на заедницата. Само образован
библиотекар, кој има технолошки и педагошки вештини, може ефикасно да им пренесе
знаење на корисниците. Библиотекарите кои се обучени за работа со модерни
технологии можат да ги мотивираат корисниците да ги развијат своите дигитални
вештини и да ги применат во различни сфери од животот. Исто така, библиотекарите
создаваат средина каде што корисниците учат и активно работат со нови алатки, што ги
подготвува за иднината. На овој начин, библиотеките го поддржуваат учењето и
помагаат во градењето креативни и иновативни заедници. Преку активно образование,
програми како што е „Програмирајте со нас“ за библиотекарите им овозможуваат на
своите корисници да станат лидери во иновациите и дигиталното образование. Овие
активности ги оспособуваат корисниците и библиотеките како институции кои активно
се прилагодуваат на потребите на современото општество. На овој начин, библиотеките
го зачувуваат и шират знаењето, претворајќи се во клучни центри за развој и напредок
на заедницата.
Клучни зборови: библиотека, образование, професионален развој, иновации,
програмирање, технологија.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
62
УЛОГАТА НА БИБЛИОТЕКИТЕ ВО АКТИВНО КОРИСТЕЊЕ НА
СЛОБОДНОТО ВРЕМЕ
Магдалена Кочовска – Салтирова, библиотекар советник
ЈОУ Библиотека „Искра“ – Кочани
mkocovskasaltirova@yahoo.com
Апстракт
Со овој труд ќе се посочи значајната улога на библиотеките во насока на активно
користење на слободното време, за сите категории на корисници, а според возраста, со
акцент на младите лица. Преку обучен и силно мотивиран библиотечен кадар и понудени
иновативни програмски активности библиотеките, како главен социјален инкубатор на
актуелните културни, општествени и креативни содржини, ќе претставуваат посакуван
избор за нашите корисници. Истите позиционирајќи се централно во заедницата, во
време кога постои брз општествен раст на знаењето и информациската писменост,
истовремено поттикнувајќи и негувајќи ја писменоста, образованието и усовршувањето,
културното воздигнување, мора да пронајдат и да креираат нови форми на работа, во
склоп со современиот општествен развој, со кои ќе ги привлечат корисниците да го
поминуваат своето слободно време во нив, перцепирајќи ги како места каде се случува
социјална интеракција во позитивна околина. Библиотеките самостојно, но и преку
вмрежување со релевантните субјекти, ја имаат есенцијалната улога во процесот на
активно вклучување и користење на слободното време на корисниците во програмите и
просторните услови на истите.
Клучни зборови: библиотека, корисници, слободно време, програми, активности.
Во денешниве услови на високо развиена информациска и комуникациска
технологија во којашто потребите и интересите на корисниците се неминовно
видоизменети споредбено во минатото, функцијата на дејствување на библиотеката
станува многу покомплексна и истата бара содржински богата библиотечна програма и
услуги, за задоволување на истите. Во таа насока, современата библиотека претставува
активен центар за поддршка на развојот на знаењето, центар на заедницата и социјален
инкубатор. Преку својата дејност на корисниците им се помага во процесот на
стекнување на знаење и индивидуален, интелектуален раст и развој. Тие се повеќе
преставуваат креативен простор во којшто се развиваат знаења, вештини и се
разменуваат идеи. Токму затоа есенцијална е улогата на библиотеките во насока на
активното користење на слободното време, за сите категории на корисници, со акцент на
младите лица.
Водени од сознанијата дека содржината на слободното време влијае на развој на
личноста на поединецот, во насока на интелектуален, емоционален и социјален аспект,
што рефлектира поттик на позитивни вредности и збогатување на интерперсоналните
односи и тоа дека организирањето на слободното време треба да биде основано на
неколку клучни сегменти меѓу кои се: слобода, креирана содржина, индивидуалност,
колективност, креативност, организираност, разновидност, аматеризам и да биде
прилагодена на возраста на поединецот Библиотеката треба да дејствува во насока да го
поддржува процесот на развој на позитивните вредности во средината.
Сето ова го потврдува фактот дека користењето на слободното време е простор за
реализација на личните интереси, задоволување на љубопитноста, поттикнување на
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
63
креативноста, развој на талентот, а личниот избор за истото води кон чувство на слобода.
Истражувањата посочуваат позитивна корелација помеѓу креираните содржини во
исполнување на слободното време и способноста во конструктивен пристап кон
решавање на проблемите, стекнување на потребни функционални работни вештини,
развој на критично размислување и активизам, и придонес во средината на дејствување.
Според структурата на активностите за начинот на којшто младите го исполнуваат
своето слободно време постои поделеност на :
• Структурирани слободни активности (спорт, уметност, хоби) и
• Неструктурирани слободни активности (другарување со пријателите,
читање, слушање музика и др.).
Водени од содржините на Манифестот за јавни библиотеки на ИФЛА и УНЕСКО
во делот на библиотечни услуги за деца и млади, се акцентира значајноста на поддршката
во образовно - воспитниот процес, создавање на услови за личен креативен развој,
поттикнување на свесноста за културното наследство, почитување на уметноста,
научните достигнувања и имагинација, обезбедување на пристап до сите уметнички
форми на изведба, поттикнување на културна разноликост, реализација на програми за
повисока писменост и други сегменти. Во таа насока е и креирање на простор и програми
преку кои младите со свои ментори, преку технологијата и дигиталните алатки,
создаваат креативни практични програми за квалитетно пополнување на слободното
време. Библиотеката ќе преставува простор, инспиративна средина во развојот со
содржините и програмите реализирани, како формирање на читателски клуб, дебатни
клубови, програмите за афирмација на актуелни прашања, проекција на едукативни
филмови и сл.
Преку обучен и силно мотивиран библиотечен кадар и понудени иновативни
програмски активности, библиотеките како главен социјален инкубатор на актуелните
културни, општествени и креативни содржини, ќе претставуваат посакуван избор за
нашите корисници.
Истите позиционирајќи се централно во заедницата, во време кога постои брз
општествен раст на знаењето и информациската писменост, истовремено поттикнувајќи
и негувајќи ја писменоста, образованието и усовршувањето, културното воздигнување,
преку иновативните форми на работа, во склоп со современиот општествен развој, ќе ги
привлечат корисниците да го поминуваат своето слободно време во нив, перцепирајќи
ги како места каде се случува социјална интеракција во позитивна околина.
Постојат сознанија за позитивна корелација помеѓу поттикнувањето на
љубопитноста во помала возраст со изразениот интерес кон научноистражувачката
дејност во возрасната доба, којашто вредност и мотив библиотекарот може отворено да
ја иницира преку својата дејност. Поддршката во правилното дефинирање на бараните
содржини, доброто познавање на библиотечниот фонд, библиотечните ресурси и бази на
податоци, непосредно влијаат на зголемување на сознанијата кај корисниците за
постоечките библиотечни ресурси. Тие можат да се запознаат со библиотечните услуги
и преку учество на обуки за презентирање на библиотечните ресурси и можноста и за
нивно користење.
Библиотеките самостојно, но и преку вмрежување со релевантните субјекти и
соработка со повеќе институции, кои се од дејностите значајни за образовно-воспитниот
процес кај младите, ја имаат есенцијалната улога во процесот на активно вклучување и
користење на слободното време на корисниците. Таква е програмата „Споделување
знаења за играта шах во библиотека“, во соработка со Шаховската федерација на
Македонија, Градскиот шаховски клуб „Кочани“ – Кочани и СУ „Гошо Викентиев“ -
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
64
Кочани, преку која децата и младите имаа можност да го исполнат своето слободно
време со едукативна, спортска содржина во библиотеката и во шаховскиот клуб, 2024 г.
ЈОУ Библиотека „Искра“ – Кочани, Споделување знаења за играта шах,
содржина за деца
Како дел од Фестивалската програма за одбележување на Светскиот ден на
книжевноста за деца, се реализираше програма, Средношколски парламент во
библиотека, каде во дебата, можеа да земат учество млади членови на библиотеката,
дискутирајќи на тема за значајноста на читањето, како и предностите на пишаните и
електронските медиуми. Подготовките за истата траеше цел месец, временски период во
којшто младите истражуваа, разговараа и ја креираа содржината поминувајќи го своето
слободно време во библиотеката заедно со нивните професори ментори проф. д-р Марија
Соколова и проф. Александар Димитров, соработници од двете средни училишта во
нашиот град.
Средношколски парламент во библиотека, 2024 г.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
65
Во библиотечниот простор, преку реализација на повеќе едукативни програми се
развиваа и зголемуваа знаењата, информираноста, креативноста, тимската работа и др. и
се креираше библиотечниот простор како пријатно и инспиративно место за квалитетно
исполнување на своето време.
Едукативна работилница „Јас ги знам своите права“ и настан со мотото „Целиот
свет ми е дома“, средба на Илина Арсова со членовите на клубот на извидници и
планинарско спортските клубови од Кочани. Координатор на програмите, Магдалена
Кочовска Салтирова.
Преку својата дејност исклучително значајно е библиотеката да биде видлива,
достапна за своите корисници, претставена како институција која не познава граница.
Водени од размислата на Џеси Шир (Jesse Shera)41 дека библиотеката е сврзувачко ткиво
во развојот на секое општество велејќи „Како што човековиот ум се уништува кога
човекот е одвоен од знаење и информации, исто така и општеството се распаѓа кога не
постои континуирана размена на знаење помеѓу неговите членови и сите делови кои ја
сочинуваат неговата структура и организација“. Библиотеката како простор каде
организирано можат да се реализираат содржини со едукативен, креативен и
рекреативен карактер, каде квалитетно ќе им се исполни слободното време на
корисниците и граѓаните, би требало цврсто да го трaсира својот пат на дејствување
обезбедувајќи ги потребните услови за успешна реализација.
Преку реализација на содржински квалитетни програми библиотеката ќе ја
потврди својата улога како силен чинител во овозможувањето на доживотното учење,
како и создавањето на непосреден пристап до знаењето и информациите со тенденција
да се мотивира развојот на културата во средината, да се поддржува индивидуалниот
интелектуален развој и поврзувањето на сите субјекти од општеството, како активни
чинители.
Користена литература
1. Renata Bujalič „Zbornik radova, Nacionalna biblioteka Crne Gore „Đorđe Crnojević” –
Cetinje, 16-17 maj 2019
2. https://civil.org.mk/wp-content/uploads/2013/05/djeklarazia.pdf, 29.02.2024,
3. Strand, Marcus, 2005, For the benefit of others, The public librarian in a learning society,
Scandinavian Library Quarterly, Volume 38.No,
4. Bussmann, Ingrid, Učenje svim čulima – Uloga knjižnice u životopisu učenja pojedinca
(Sažetak), www.bussmann_zagreb09kroatisch.pdf
41 Renata Bujalič „Zbornik radova, Nacionalna biblioteka Crne Gore „Đorđe Crnojević”-Cetinje 16-17 maj 2019,
str.125
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
66
5. Inspiring and Enhancing Professional Practice – IFLA
6. Global Vision and Ideas Store – IFLA
7. IFLA Public Library service/guideline
Abstrakt
This paper will highlight the significant role of libraries in the direction of active use of
leisure time, for all categories of users, and according to age, with an emphasis on young
people. Through trained and highly motivated library staff and offered innovative
programmatic activities, libraries, as a major social incubator of current cultural, social and
creative content, will represent a desirable choice for our users. At a time when there is a rapid
social growth of knowledge and information literacy, while encouraging and nurturing literacy,
education and upliftment, cultural upliftment, they must find and create new forms of work, in
line with contemporary social development, which will attract users to spend their leisure time
in them, perceiving them as places where social interaction takes place in a positive way
surroundings. Libraries independently, but also through networking with relevant entities, play
an essential role in the process of actively involving and spending users' leisure time in the
programs and spatial conditions of libraries.
Keywords: library, users, leisure, programs, activities.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
67
УЛОГАТА НА БИБЛИОТЕКИТЕ ВО АКТИВНО КОРИСТЕЊЕ НА
СЛОБОДНОТО ВРЕМЕ
Марина Алексиќ, библиотекар
ЈОУ Библиотека „Тане Георгиевски” - Куманово
marialeksiкј@gmail.com
aleksikjmarina5@gmail.com
Апстракт
Библиотеките служат како витални центри на информации кои претставуваат
заложба за поттикнување на знаењето, културата и ангажманот на заедницата што ги
прави непроценливи столбови во општеството. Во светот на технолошкиот развој и
доминација на дигиталните медиуми, библиотеките и читањето се сè позагрозени.
Целта на овој труд е да се запознаеме со можностите за промена на овој примамлив,
но сепак лажен свет на напредната ера на технологија, да ја доближиме важноста на
читањето и како читањето во слободно време има терапевтски ефект кај сите членови на
заедницата. Со посебен акцент би пристапила кон библиотекарите кои имаат главна
улога во промовирањето на постигнувањата на младата популација преку слободно и
креативно читање во нивните библиотеки. Материјалот со кој располагаат е алатка за
поттикнување на корисниците да се нурнат во светот на информациите. Преку
пристапноста и периодични промоции на веб-страниците на библиотеките, промоции на
сите видови нови истражувања, на младиот свет (но и на сите корисници) ќе им помогнат
да изградат вештини со кои ќе се оформат во поуспешни луѓе.
Затоа, библиотеките се одржлив ресурс приспособен да ги прилагоди потребите на
одредена група луѓе со цел да го дистрибуираат знаењето како и да ја поттикнат љубовта
кон литературата и пишаниот збор.
Клучни зборови: библиотека, слободно читање, информации, терапија, млада
популација, технологија.
Зборовите се моќни, а богатиот вокабулар на младите луѓе може да им
обезбеди значајни предности.
Зборот е најопасното оружје на светот. Не можеме секогаш да имаме контрола
над мислите, затоа што тие се движат со голема брзина. Но, доколку воспоставиме
контрола над зборовите, тогаш многу лесно ќе започнеме да ги контролираме и мислите,
а со тоа ќе ги уништиме сите негативните мисловни процеси.42 Една од основните
вештини која ја учиме уште од најрана училишна возраст е читањето. Читањето не е само
обична активност, туку претставува клучна алатка за личен напредок и збогатување на
емоционален и интелектуален развој. Истражувањата покажуваат дека читањето има
длабоко влијание врз нашата когнитивна способност, нашите емоции и начинот на кој
размислуваме. Покрај благосостојбата на духот, читањето помага и во стимулирање на
мозокот, поттикнување на креативноста, но пред сè, збогатување на вокабуларот.
Вокабуларот е поврзан со успех во разбирање на прочитаното, кое е од голема важност
за рамноправна комуникација и поврзаните вештини за препознавање зборови. Голем
дел на збогатување на вокабуларот кај младите започнува уште од најрана возраст и се
42 Димовски, М. Н. (2012). „Најголемата вистинска тајна на светот“. Второ издание. Скопје: Ниче
Димовски
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
68
стекнува преку секојдневни разговори. Оваа вештина не само што ја зголемува
способноста за изразување, туку и ја зајакнува самодовербата кај младите.
Како можеме да го оптимизираме растот на нашиот вокабулар? Немањето доволно
слободно време претставува бариера кај родителите за читање на глас на своите деца, но
доколку оваа рутина стане дел од секојдневието, децата можат да ги искусат
придобивките од збогатување на фондот на зборови. Исто така, ваквото читање може да
обезбеди вреден дополнителен извор на нови зборови што младите можат да ги користат
за да го поттикнат своето изразување. Секогаш кога сакаме да се изразиме се повикуваме
на нашиот вокабулар за да направиме избор на зборови што ќе ја оптимизираат јасноста
и точноста на нашето изразување. Развојот на вокабуларот може да се подобри преку
експлицитни техники на предавање, како што е давање дефиниции за нови зборови,
односно кога во текот на читањето ќе се сретнеме со некој непознат збор, потребно е да
направиме анализа на истиот или да почекаме значењето да го пронајдеме во контекстот,
што може да ни даде вредни индиции за негово препознавање.43
Дали луѓето кои се добри во читање имаат поразличена структура на мозокот?
Бројот на луѓе кои читаат поради рекреација постојано се намалува. Според
истражувањето на Агенција за читање, педесет проценти (50%) од возрасните во Велика
Британија велат дека не читаат редовно (зголемување од 42% во 2015 година) и речиси
еден од четири млади луѓе на возраст од 16 до 24-годишна возраст истакнуваат дека
никогаш не читале рекреативно. Каква структура на мозокот всушност имаат добрите
читатели? Според студија објавена во Neuroimage (списание за болести, нарушувања и
синдроми кои го вклучуваат нервниот систем), анализирани се податоци од повеќе од
1000 учесници, и утврдено е дека читателите со различни способности имале различна
анатомија на мозокот, односно структурата на два региона во левата хемисфера, кои се
клучни за јазикот, била различна кај луѓето кои биле редовни читатели.
Еден е предниот дел од
темпоралниот лобус - левиот
темпорален пол, кој помага во
поврзувањето и категоризирањето на
различни видови значајни
информации.
Другиот е Хешловиот гирус
(Heschl's gyrus) - набор на горниот
темпорален лобус во кој се наоѓа
аудитивниот кортекс. Подобрата
способност за читање е поврзана со
поголем преден дел од темпоралниот
лобус во левата хемисфера во споредба со десната. Потенок лев Хешлов гирус е поврзан
со дислексија, што вклучува сериозни потешкотии во читањето. Младите лица кои
интензивно го изучувале јазикот ја зголемиле својата дебелина на кортикалот во
јазичните области. Читањето ќе ја обликува структурата на левиот Хешлов гирус и
темпоралниот пол, што значи дека ако сакаме да го одржиме нашиот Хешлов гирус густ
и просперитетен, би требало почесто да се дружиме со книгите. Вреди да се размисли
што може да ни се случи како вид ако вештини како што е читањето станат помалку
приоритетни. Нашата способност да го толкуваме светот околу нас и да ги разбираме
умовите на другите видно ќе се намали. Така што, оној топол момент на уживање со
книга во рацете не е само лична придобивка– тоа е придонес за човештвото.44
43 https://theconversation.com/read-aloud-to-your-children-to-boost-their-vocabulary-111427
44 https://theconversation.com/people-who-are-good-at-reading-have-different-brains-244786
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
69
Важноста на библиотеките за квалитетно користење на слободно време на
младите читатели
Библиотеките се магични, тивки и безбедни места во кои читателите, особено
младата популација може да се занимава со користење на своето слободно време за
читање и ова може да биде одличен начин да се вклучат и неволните читатели. Важноста
да им се помогне на младите луѓе да станат независни и посветени на доживотно учење
е широко признаена. Поддршката за рекреативно читање, темелно учење како и
критичко размислување доаѓа од посветени библиотекари и добро опремени
библиотеки. Новите технологии многу често прават дилеми во едукација кај младите.
Поради тоа, на тркалезна маса за општествена одговорност на Американската
библиотекарска асоцијација е издадено соопштение во кое се вели дека членовите се
согласуваат да ја промовираат општествената одговорност (етички концепт во кој едно
лице или организација работи и соработува со други луѓе и организации за доброто на
заедницата) како основна вредност на библиотекарството. Според нив, библиотекарите
немаат контрола врз ефектите што една презентација или книга на интернет ќе ја има врз
еден читател, но можат да изградат добри печатени збирки за младите кои се подготвени
критички да размислуваат. Во своето значајно обраќање до Канадското библиотекарско
здружение во 2004 година, Мајкл Горман (Michael Gorman), претседател на Американска
библиотекарска асоцијација и врвен британски библиотекар напишал: „Неписмен со
компјутер не е ништо подобар од неписмен со книга“. Писменоста е исто така важна
за успешна употреба на компјутерот како и за сите други облици на комуникација. Кога
корисниците претпочитуваат веб-збирки, социјални вмрежувања како „My Spacе“,
блогови и интерактивни игри наместо книги, им треба социјализација и раскажување
„приказни“ што библиотеката како место ги овозможува, не само поради популарните
печатени збирки и пристапот до е-книги, туку затоа што библиотеката е дел од значајно
општествено опкружување.
Литературата за млади се занимава со контроверзни теми кои резонираат во
нивните размислувања за сопствениот идентитет. На таа возраст, младите почнуваат да
размислуваат за морална исправност на одредени одлуки во животот. Затоа, потребно е
истражување за да се испита важноста на читањето за рекреација во животот на младите
и како библиотеките можат да го промовираат таквото читање. Поради многубројните
мултимедијални опции кои се достапни за корисниците, вклучувањето на книги за
читање од задоволство во рамките на достапната технологија, интернетот и виртуелните
простори за разговор, претставува вистински предизвик за библиотекарот, затоа што
дури и кога корисниците можат да ја почувствуваат моќта на читањето од задоволство,
често останува малку време, покрај напорниот училиштен или работен ден.
Истражувачката анкета спроведена на 159 млади луѓе во Шкотска од страна на
американската авторка и тв-водителка, Вивиен Хауард (Vivian Howard) во 2006 година,
ги потврдила половите разлики во избор на користена литература. Имено, се потврдува
дека женската млада популација повеќе чита белетристика, отколку нивните врсници од
различен пол, кои повеќе преферираат документирана проза. Што се однесува до
периодична, односно сериска публикација нема значителна разлика во изборот. Се
верува дека врсниците имаат влијание едни врз други за избор на слободна литература
за читање и дека библиотекарите немаат речиси никакво влијание. Меѓутоа, Хауард ќе
истакне:
„Иако младите можеби не ја препознаваат улогата на библиотекарот во изборот
на материјалот за читање, секоја личност што користи библиотека за рекреативно
читање, под индиректно влијание на изложените книги, списоци на книги и сè што ја
одразува професионалната активност, е избор донесен токму од страна на
библиотекарот“.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
70
Корисниците често не знаат дека постојат веб-страници на библиотеките, така што
меѓусебната соработка со училиштата, универзитетите и работните организации би била
унапредена и подобрена со објавување на информации за такви можности. Хауард
наведува дека во студијата „Отворање на вратите“ се препорачува библиотеките „да
бараат мислење од младата популација за библиотечните услуги и збирки преку
формирање на фокус групи, соодветни одбори или тимови, кои ќе обезбедуваат идеи, ќе
известуваат за веб-презентации или самите да спроведуваат анкети“. Голем број
момчиња, кои се сметаат за неволни читатели, наместо книги можат да читаат списанија,
стрипови и веб-презентации, па така опсегот на користење библиотечни услуги во своето
слободно време кај младите ќе се прошири. Исто така, на одредена младинска група
може да им се понуди можност да напишат книга, да уредуваат списанија или да
направат веб-презентација на одредени теми и сето тоа да биде поддржано од нивната
библиотека. Истите тие младински организации можат да учествуваат на состаноците на
библиотекарскиот одбор на кои ќе се разговара за програмите и услугите на
библиотеката. Многу популарни автори често имаат автобиографски блогови, кои преку
виртуелни разговори нудат интеракција со младите и дискусија за нивните романи.
Ваквиот начин на комуникација со авторите и споделување на нивното лично искуство
ги привлекува младите, бидејќи им дава можност да го кажат своето мислење, да бидат
сослушани од своите врсници и да уживаат во можноста за социјално вмрежување.
Библиотекарите во улога на застапници кај младата читателска популација
Библиотекарите кои се посветени на младинските организации ја застапуваат пред
сè личноста на младиот човек. „Оружјето” кое го користат за таа намена е одредена
литература која е прилагодена за таа возраст, но и контроверзна литература која е
доминантна кај младиот свет. Компјутерите не можат да ги заменат човековите
перцептивни и мисловни способности, така што употребата на технологијата во
библиотеките мора да се темели на тоа колку е добра услугата која им служи на
корисниците, а не само на нивната способност за самостојно користење на истата.
Во извештајот на одделот за култура, медиуми и спорт во Британија, Ашервуд
[Usherwood], објавен во 2003 година, библиотеките добија задача да обезбедат
социјално инклузивни услуги. Извештајот ги истакна развојот, јавната вредност,
различноста и локално толкување на националните програми како суштински улоги на
библиотеката заснована врз традиција. Според ова, застапување на младите во јавните
библиотеки е значајно, бидејќи големите придобивки од ваквиот пристап за општеството
се немерливи. Преку промоција на читање и пристап до дигитални услуги,
библиотекарите се залагаат за слобода на мислење и одговорност кај младите. Исто така,
библиотекарите се придржуваат до стандардите и практиките за развој на збирките
кои младите ги користат. Доколку не е возможно вработување на специјализиран
библиотекар за млади, тогаш може да се обезбедат соодветни услуги со ставање акцент
на збирките на популарна литература, обезбедување списоци на книги за поддршка на
младите во читањето како и производство на информативни брошури како итна помош
при изборот на книги за рекреативно читање. Книгите ги привлекуваат младите затоа
што приказните во нив се извори кои им помагаат да станат свесни за убавината на
зборовите, да развијат вредности по кои треба да живеат, да препознаат и сфатат дека не
се сами на овој свет и да идентификуваат идеја или причина која успешно ќе ги води кон
животот.
Во 1930 година, Ефи Луиз Пауер (Effie L. Power), која била детски библиотекар,
воспитувач, автор и раскажувач (а воедно и поттикнувач во производството на книги за
деца) истакнува дека библиотеките се места каде корисниците читаат поради лично
задоволство, а библиотекарите се трудат книгите да ги направат суштински фактор
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
71
во животот на децата и младите кои ги подготвуваат за возрасен живот. Нејзината
општопозната теорија и понатаму го опишува истото, дека целта на библиотекарството
кое се занимава со децата и младите, е олеснување на мисловниот процес и будење на
љубопитноста кај младите ширум светот. Самата писменост е голем глобален
проблем, што се потврдува со фактот дека Обединетите нации ја воспоставија Декадата
на писменост за период од 2003 до 2012 година:
„Додека некои земји влегуваат во информатичко општество и општество на знаење
и додека модерните технологии се развиваат и шират многу брзо, сè уште има околу 860
милиони возрасни лица кои се неписмени, над 100 милиони деца немаат пристап до
училиштата, а на голем број деца, млади и возрасни кои посетуваат училишта или други
образовни програми, им е одземено потребното ниво за да се сметаат за писмени.“
(УНЕСКО, Бангкок).
Разбирањето на меѓународниот аспект на библиотекарството во работа со млади
луѓе во библиотеките има потенцијал да го ублажи влијанието на сиромаштијата
поврзана со неписменоста. Библиотеките и
писменоста се поврзани со светскиот мир.
Детската библиотека „Јела Лепман“ во Минхен
е создадена врз основа на светскиот мир за децата.
Библиотеката своето име го добила според Јела
Лепман која била германска новинарка, авторка и
преведувачка. Отворена е во 1949 година и
претставува меѓународно признаен центар за
литература за деца и млади од целиот свет.
Меѓународната младинска библиотека има колекција
од речиси 540.000 книги за деца и младинци на повеќе
од 130 јазици. Годишно се каталогизираат околу 9000
примероци. Покрај ова, Меѓународната детска
дигитална библиотека како своја цел ја наведува
идејата за охрабрување на децата да бидат дел од
глобалната заедница.
Младите бараат инспирација во библиотеките
Библиотеките претставуваат најбезбедни места за младите. Користењето на
библиотека од најмала возраст е добар показател дека децата ќе ја користат и како
возрасни. Тој личен допир на библиотекарите што непосредно работат со младата
популација, ги поставува темелите за доживотно уживање во пишаниот збор. Родителите
ја препознаваат улогата на библиотеката и библиотекарот во развојот на
интелектуалното и социјалното однесување на нивните деца, така што може да се
потврди блиската релација на библиотекарот со родителите и младите корисници и со
тоа се зголемува влијанието на библиотекарот во општеството. На многу начини
библиотекарите имаат голема желба, но и силна одговорност да ги прилагодат
библиотеките како места за топло добредојде, што младите луѓе ќе ги прифатат со голем
ентузијазам. Се поставува прашањето со каква цел библиотекарот им служи на младите?
Важно е да се знае дека Библиотеката е единствената установа која ги опслужува
децата од предучилишна возраст. Родителите и воспитувачите уште од градинка ги
носат децата во библиотека со цел да ги насочат децата кон силна независност,
интелектуална јасност и самомотивација. Стратегиите за создавање писмена младинска
заедница вклучуваат:
➢ Создавање библиотечен простор кој ги привлекува младите;
➢ Залагање за слободно време за читање после напорниот училиштен ден;
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
72
➢ Проширување на младинска читателска заедница преку различни програми;
➢ Поттикнување на младите на рекреативно читање.
Користење на библиотечни програми и услуги во своето слободно време, читањето
поради забава на секаков вид белетристика, односно книги за хоби, стрипови или научна
фантастика станува популарно и се применува во големи размери.45
Во нашата Библиотека „Тане Георгиевски“ – Куманово континуирано, веќе со
децении се организираат широк спектар на активности. Низ разновидни манифестации
во кои книгата е предмет за презентирање, примарна цел е да се побуди љубопитноста
за пишаниот збор кај децата и младите. Имаме организирано голем број на промоции на
книги, средби со писатели, литературни конкурси, медиумски настани, претставувања
на најнови наслови од домашната и светската издавачка продукција, саеми на книги и
други книжевни случувања. Посебен интерес предизвикуваат средбите со авторите на
актуелните книжевни дела, преку кои се остварува поврзаност помеѓу нашите читатели
и авторот.
Децата од предучилишна возраст преку ваквите културни и едукативни настани
имаат можност да се запознаат со еден поинаков свет и на овој начин ќе им се случи
првата средба со ликови од омилените сликовници и книги, но и за прв пат ќе имаат
можност да се запознаат со печатените изданија, така што од овој процес ќе почнат да
сфаќаат дека напишаното, а не само сликите, е она што ја „носи“ приказната.
Кај децата, младинци посебен интерес предизвикуваат други традиционални
манифестации меѓу кои: „Месецот на книгата“, каде цел месец љубителите на пишаниот
збор имаат можност да творат и да учествуваат на многу настани како што се
литературниот и ликовен конкурс, разни поетски читања, натпревари и голем број
презентации за наши познати и значајни автори, кои со нивното творештво имаат
огромен придонес во градење на темелните вредности во културата и книжевноста на
својот народ. Исто така, секоја година на 23 април, светот се обединува за да го обележи
Светскиот ден на книгата и авторските права, па така и ние во нашата Библиотека со
големо внимание го славиме овој празник на литературата. Заедно со младите ученици
преку одбележување, ги почитуваме авторите, издавачите и читателите кои
придонесуваат за живописниот свет на литературата. На овој начин, младите внесуваат
големо уживање во нивниот веќе изграден свет, ги збогатуваат нивните социјални и
културни вештини и исто така имаат можност интерактивно да учествуваат во ваквите
активности преку искажување на своите мислења и чувство на припадност во група.
Членовите на литературните клубови од нашиот град, поттикнати од љубовта и
желбата за книжевни разговори, во библиотеката го наоѓаат своето инспиративно место,
каде се среќаваат за да разменат дискусии за книги, да го промовираат нивниот пишан
збор и да уживаат во прекрасниот амбиент кој Библиотеката несебично им го нуди.
Библиотерапија и дали читањето нè прави среќни?
Сите активни читатели ќе се согласат дека книгите имаат терапевтски ефект, без
оглед дали тој е запознаен со концептот на библиотерапија или не. Библиотерапијата
пошироко почнува да се користи во дваесеттиот век.
Најчесто книгите што библиотерапевтите ги препорачуваат се од различни теми и
жанрови, но обично користеле фикција. Читање на некое дело и разговор за тоа со
библиотерапевт, им помага на читателите, да ги согледаат проблемите од различна
перспектива, да решат проблеми од минатото и да развијат емпатија. Познато е дека
читањето ја крева самодовербата и чувство за самопочит, но библиотерапијата може
да се примени кај луѓе кои страдаат од вознемиреност, депресија, кои се борат со траума
45 Higins, I. S. (2009). Javne biblioteke I službe za mlade. Beograd: Narodna biblioteka Srbije
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
73
или зависност, кои се соочуваат со губење на најблиските, развод и останати животни
предизвици. Читањето, исто така, им помага да сфатат дека проблемите што ги
доживуваат не се само нивни. Луѓето често доживуваат силно чувство на препознавање
- „ова сум јас“ или „не знаев дека и другите луѓе се чувствуваат вака“ - и чувство на
споделување на заеднички проблеми со другите. Кога луѓето се способни да ја препознаат
сопствената ситуација во друг, тие не само што се чувствуваат обединети во поширокиот
свет, туку се и поприфатливи за сопствените тешкотии и проблеми.
Библиотерапијата се реализира во следните фази:
➢ Идентификација: во овој процес, лицето што чита се идентификува со одредени
ликови во текстот. Ова е најважниот процес и без него другите не функционираат.
➢ Проекција: овој процес е втора фаза на идентификација. Тука, личната содржина
се пренесува на литературниот карактер. Суштината е анализа на сопственото и
однесувањето на другите луѓе, каде многу често се наоѓаат алтернативни начини
за решавање проблеми.
➢ Катарза: во текот на овој процес читателот, споделувајќи емоции со литературен
карактер, може да доживее емоционално олеснување.46
Како влијае читањето?
Разни истражувања, меѓу кое и истражувањето спроведено од страна на „Скрибд“
утврдиле дека читањето ги прави луѓето посреќни. Исто така, се утврдува дека една
просечна личност има слободно време од 4 до 6 часа неделно. Најчесто луѓето своето
слободно време го користеле за следење серии, дружење преку социјални мрежи, но
колку често го користеле за читање слободна литература? Околу 52% изјавиле дека
читаат најмалку 15 минути дневно, 22% читале повеќе од еден час дневно, а 35% изјавиле
дека би посветиле повеќе време на рекреативно читање .
Околу 55% од испитаниците одговориле дека по читањето се чувствуваат
релаксирани, 33% се чувствуваат посреќни, а 32% се чувствуваат попаметни. Дури 75%
од испитаниците сметаат дека оние што читаат се попаметни од оние што не читаат.
Само 5% сметаат дека читањето е само губење време, а 35% од испитаниците
истото го мислат за социјалните мрежи. Околу 39% од анкетираните не читаат повеќе
бидејќи немаат време, а 22% не читаат, бидејќи е полесно да се прави нешто друго.47
Заклучок
Библиотеките имаат главна улога во поттикнувањето на личниот развој, нудејќи
збогатени можности за креативно изразување и самооткривање. Исто така обезбедуваат
интелектуален и уметнички раст, помагајќи да се обликува и негува културниот
идентитет на областа. Библиотеките играат клучна улога во негување на културата на
читањето, негувањето на читачките навики кај младите, заедниците и општеството во
целина. Тие инспирираат љубов кон литературата, ги премостуваат празнините и ги
поврзуваат луѓето преку радоста на читањето. Накратко, библиотеките постојат да му
дадат можност на човечкиот обид да го надмине просторот и времето во унапредување
на знаењата и зачувување на традицијата и културата.
Користена литература
1. Димовски, М. Н. (2012). „Најголемата вистинска тајна на светот“. Второ издание.
Скопје: Ниче Димовски
2. https://theconversation.com/read-aloud-to-your-children-to-boost-their-vocabulary-
111427
46 https://nuub.mk/project библиотерапија- или лечење со читање
47 https://www.fakulteti.mk/news/13022022/chitanjeto-ne-pravi-posrekjni
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
74
3. https://theconversation.com/people-who-are-good-at-reading-have-different-brains-
244786
4. Higins, I. S. (2009). Javne biblioteke I službe za mlade. Beograd: Narodna biblioteka
Srbije
5. https://nuub.mk/project библиотерапија- или лечење со читање
6. https://www.fakulteti.mk/news/13022022/chitanjeto-ne-pravi-posrekjni
Abstract
The libraries serve as vital centers of information that represent the commitment for the
encouragement of knowledge, the culture and the engagement of the community what makes
them the priceless pillars of society. In a world of technological development and domination
of digital media, libraries and reading are more and more endangered.
The purpose of this work is to become aware of the possibilities for the change of this
attractive but still false world of advanced era of technology, to make closer the importance of
reading and how reading in free time has a therapeutic effect on all members of the community.
With special emphasis I should approach the librarians who have the main role in the promotion
of the achievements of the young population through free and creative readings in their
libraries. The material that is at their disposal is a tool for the encouragement of the users to
dive into the world of information. Throughout accessibility and periodic promotion on the web
page of libraries, promotions of all types of new researches, the youth (but to all other users as
well) will help to build skills that will form them into more successful people.
Therefore, libraries are sustainable resources adapted to adjust the needs of certain groups
of people whit the purpose of distribution of knowledge as well as to encourage the love
towards literature and the written word.
Key words: library, free reading, information, therapy, young population, technology
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
75
УЛОГАТА НА БИБЛИОТЕКИТЕ ВО АКТИВНО КОРИСТЕЊЕ НА
СЛОБОДНОТО ВРЕМЕ
Александра Божиновска, библиотекар
ЈУ Градска библиотека „Браќа Миладиновци” - Скопје
saskaas@yahoo.com
Апстракт
Во денешното забрзано и стресно општество, библиотеките играат клучна улога во
активно користење на слободното време и поддршка на менталното здравје на различни
возрасни групи. Современите библиотеки не се само места за позајмување книги, туку и
динамични простори кои во зависност од потребите, можностите и ресурсите, нудат
различни програми за активно користење на слободното време со што значително
придонесуваат за личен развој и психосоцијална благосостојба. Програмите за деца го
поттикнуваат креативниот развој преку креативни работилници, читања и други
интерактивни активности. Овие програми не само што ја развиваат интелектуалната
способност на најмладите, туку ја поттикнуваат и социјалната интеракција и
емоционалната интелигенција. За повозрасните лица, библиотеките нудат активности
кои ги вклучуваат во книжевни клубови, литературни средби, творечки работилници,
едукативни курсеви, што го поддржува нивното психосоцијално здравје и ги одржува
когнитивно активни. Работилниците за справување со стрес се меѓу најпопуларните
активности, кои им помагаат на учесниците да усвојат техники за намалување на стресот
и подобро управување со емоциите. Една од најиновативните иницијативи е
библиотерапијата, која користи книги како алатка за емоционално лекување и помага на
учесниците да се справат со стрес, депресија и други емоционални предизвици.
Програмите на библиотеките претставуваат клучни ресурси за ментално здравје и
активно користење на слободното време, што ги прави незаменливи во современото
општество.
Клучни зборови: библиотеки, слободно време, ментално здравје, стрес,
библиотерапија.
Библиотеките како поддршка за менталното здравје и квалитетно слободно
време
Во денешното забрзано и стресно општество, животот е исполнет со постојани
обврски, притисоци и огромен прилив на информации. Ваквиот начин на живеење често
доведува до стрес, анксиозност и други ментални потешкотии. Слободното време,
наместо да биде можност за одмор и обнова, сè почесто се сведува на пасивни навики
како гледање телевизија или постојано користење мобилни уреди. Овие активности, иако
овозможуваат моментален одмор, не придонесуваат за долгорочно ментално олеснување
и можат да доведат до дополнително отуѓување и психички замор.
Како одговор на овие предизвици, библиотеките сè повеќе се насочуваат кон
создавање програми што ја поддржуваат личната и социјалната благосостојба. Наместо
да останат само места за тишина и читање, тие се развиваат во современи простори на
знаење, креативност и меѓусебна размена. Преку различни едукативни и културни
содржини, библиотеките се обидуваат да одговорат на реалните потреби на заедницата
– нудејќи активности што истовремено поттикнуваат ментален развој, комуникација и
емотивна стабилност. За жал, глобалните трендови покажуваат загрижувачки пад во
користењето на библиотеките. Според податоците на Меѓународната федерација на
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
76
библиотечни здруженија и институции, во 2003 година имало околу 2,5 милијарди
регистрирани корисници на библиотеки ширум светот, додека денес се проценува дека
бројот на корисниците е намален на околу 1 милијарда. Ова претставува значителен пад,
што е особено загрижувачки, бидејќи библиотеките нудат многу корисни услуги за сите
возрасни групи.48
И покрај тоа, оваа состојба не мора да се прифати како трајна. Со приспособување
кон современите навики, промоција на достапните услуги и соработка со различни
сектори, библиотеките имаат потенцијал повторно да станат важен дел од секојдневниот
живот. Токму преку вакви иновативни и смислени програми, тие можат да понудат
квалитетно слободно време што навистина придонесува за подобрување на
индивидуалното и колективното психосоцијално здравје.
Што значи иновативна програма во библиотеката?
Иновацијата, дефинирана како „воведување на нешто ново“, во библиотечен
контекст значи адаптирање и понуда на нови услуги, технологии и пристапи кон учење
и соработка. Пример за тоа е дигиталната платформа Прес ридер (PressReader), која
овозможува глобален пристап до информации, висококвалитетни содржини со
публикации од преку 120 земји на повеќе од 60 јазици, преку локалната библиотека.
Библиотеките се повеќе се гледаат како катализатори на иновации, места што ја
поддржуваат креативноста, учењето и развојот на нови идеи. Според Џон Као,
иновацијата е „способноста на луѓето да ја создадат својата посакувана иднина“, што
библиотеки можат да го овозможат преку отворени простори, флексибилни програми и
поддршка на иницијативи на заедницата.
Иновативна програма може да вклучува технологија, социјални и културни
активности, или нови едукативни модели. Вистинската иновација не е секогаш
технолошка – таа е одговор на реални потреби.
Особено значајни се програмите што поттикнуваат активно и креативно
поминување на слободното време, со цел унапредување на менталната благосостојба и
градење на заедништво. Ваквите иницијативи претставуваат важен чекор во развојот на
библиотеките како современи, инклузивни и инспиративни средини.
Библиотеката како простор за квалитетно слободно време и севкупен развој
на децата и младите
Во современото општество, исполнето со дигитални дистракции и брз животен
ритам, сè помалку деца имаат можност да го искористат слободното време на начин што
поттикнува раст и личен развој. Во ваков контекст, библиотеките стануваат клучни места
во заедницата – не само како извори на знаење, туку и како безбедни, инспиративни
простори каде што децата и младите можат смислено да го поминат своето слободно
време.
Библиотеките денес нудат многу повеќе од пристап до книги. Тие се динамични
центри за учење, социјализација и лична изградба, каде преку внимателно осмислени
програми и активности се поттикнува когнитивниот, емоционалниот и социјалниот
развој на децата.
• Книгите како алатка за интелектуален напредок
Богатиот избор на литература во библиотеките го проширува речникот, ја развива
имагинацијата и ја поттикнува љубопитноста. Читањето ги охрабрува децата да
размислуваат критички, да поставуваат прашања и да го истражуваат светот околу себе.
48The Benefits of Local Libraries for Children. (2025.4.13).
https://readtothem.org/the-benefits-of-local-libraries-for-child-development/
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
77
• Раното читање и емоционалната врска со книгата
Раното изложување на книги создава длабока емоционална поврзаност со читањето
и поставува темели за понатамошен академски и личен развој. Овој процес гради љубов
кон знаењето уште од најрана возраст.
• Одговорност преку самостојно користење на библиотеката
Позајмувањето книги, следењето на рокови и грижата за библиотечниот фонд ги
учат децата на дисциплина, одговорност и управување со време – вештини важни и
надвор од библиотеката.
• Фокус и мир во дигитално време
Во мирната атмосфера на библиотеката, децата добиваат можност за фокусирано
учење, далеку од шумот на дигиталните уреди и секојдневната хиперстимулација.
• Инклузивна и безбедна средина
Секоја библиотека претставува простор каде сите деца се добредојдени и
прифатени, без разлика на нивната позадина. Ова создава чувство на припадност, гради
самодоверба и придонесува за емоционална стабилност.
• Пристап до технологија и ресурси
Со обезбедување компјутери, интернет и други образовни алатки, библиотеките ги
поддржуваат децата, особено оние кои дома немаат соодветни технолошки услови, да
напредуваат во учењето и изработката на проекти.
• Креативност и комуникација преку програми
Работилници, читања и интерактивни активности поттикнуваат социјална
интеракција, тимска работа, комуникациски вештини и креативно изразување. Овие
активности се мост кон развивање на емпатија, емоционална интелигенција и самопочит.
Библиотеката, на овој начин, се позиционира како значајна поддршка во развојниот
процес на секое дете. Простор во кој децата се инспирирани, охрабрени и водени да
станат свесни, самостојни и активни граѓани
Културни и едукативни иницијативи за возрасни корисници
Современите библиотеки сѐ почесто се препознаваат како простори кои не нудат
само културно и образовно богатство, туку и значајна поддршка за менталното и
психосоцијалното здравје на возрасните. Во нив, луѓето на различна возраст добиваат
можност за личен раст, емоционално ослободување и смислена социјална интеракција.
Преку книжевни клубови, литературни средби, творечки работилници, едукативни
курсеви и други активности, библиотеките придонесуваат за одржување и унапредување
на когнитивните способности, но и за градење на чувство на припадност и заедништво.
Работилници за справување со стрес
Се поголем број библиотеки организираат ваков тип на работилници, прилагодени
на потребите на заедницата, кои се достапни и ненаметливи. Целта на овие програми е
да понудат практични алатки за подобро справување со секојдневните предизвици и
емоции, унапредување на менталната благосостојба, развивање на техники за
управување со стрес, поттикнување чувство на поддршка и поврзаност, намалување на
анксиозност и зголемување на емоционалната стабилност итн.
• Јога и медитација: техники за смирување, присутност и внатрешен баланс.
• Терапевтски читачки кругови: читање и разговор за инспиративна
литература што буди емоции и разбирање.
• Арт-терапија: ослободување од стрес преку цртање, пишување, колажи...
• Зелени работилници: градинарење, зен-градини, работа со природни
материјали за релаксација.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
78
• Информативни сесии: практични совети и објаснувања за справување со
стресот и грижата за менталното здравје.
Библиотерапија
Библиотерапијата е се повеќе прифатена како корисна алатка во терапевтскиот
процес. Овој дел ќе истражи како користењето на книги и читањето може да биде алатка
за лекување на различни емоционални проблеми, како што се стрес, депресија,
анксиозност и други психолошки состојби. Програмите за библиотерапија понудени во
библиотеките се важен аспект на менталното здравје.
Библиотерапијата (библио + терапија) претставува терапевтски пристап кој
користи литература за справување со ментални, емоционални и социјални предизвици.
Таа често се комбинира со традиционални терапевтски методи и опфаќа читање и
анализа на различни жанрови, во индивидуален или групен контекст. Преку
идентификација со ликови, ситуации или пораки, пациентите развиваат емпатија,
самосвест и чувство на надеж. Библиотеките играат клучна улога во примена на
библиотерапијата. Тие се јавни простори што ја поддржуваат менталната благосостојба,
обезбедувајќи пристап до литература и организирајќи активности како групи за читање
и работилници. Со познавање на потребите на заедницата, библиотеките можат да
понудат немедицинска поддршка, особено на маргинализирани групи, лица со деменција
или оние кои се борат со осаменост и анксиозност. Посебно значење има
библиотерапијата за децата, каде што преку соодветно избрани книги и интерактивни
програми се подобруваат нивната емоционална стабилност, социјални вештини и
љубовта кон читањето. Со обучен кадар и соработка со училишта и стручни лица,
библиотеките можат ефективно да го поддржат развојот на децата.
Успешни практики и поддршка: патот кон активна и модерна библиотека
Изборот на активности кои би ги прифатила библиотеката зависи од обученоста на
кадарот, од просторните можности на библиотеката, но и од финансиските средства со
кои располага. Од особена важност за мотивираноста на библиотеката и вработените е
поддршката од локалната власт. Таа претставува клучен партнер и главен финансиер на
јавните библиотеки, обезбедувајќи најголем дел од средствата за нивно редовно и
непречено функционирање. Преку соработка со локалната самоуправа, како и со разни
културни институции, здруженија, училишта и градинки, Градската библиотека „Браќа
Миладиновци“ - Скопје, успешно реализира низа активности, кои претставуваат пример
за добро организирана и ефективна соработка. Овие активности не само што
придонесуваат за културниот развој на заедницата, туку овозможуваат и квалитетно
искористување на слободното време. На тој начин, библиотеката станува центар за
дружење, учење и личен развој за сите возрасни групи.
Во таа насока, вреди да се истакнат некои од многуте програмски активности кои
се резултат на посветена работа, ангажираност на вработените и континуирана поддршка
од заедницата:
Едукативни и забавни програми за деца од 4 до 6 години
1.Игралната во библиотека „Другарче“ - место за фантазија, учење, дружба и креативно изразување
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
79
Креативни работилници
2. Библиотека „13 Ноември“ 3. Библиотека „Илинден“ 4. Библиотека „Страшо Пинџур“
Интерактивни работилници
5. Детски оддел „Браќа Миладиновци“
Литературни средби
6. Библиотека „Страшо Пинџур“
Клуб на читатели
7. Библиотека „Браќа Миладиновци“
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
80
Работилници за креативно пишување
8. Библиотека „Браќа Миладиновци“ 9. Библиотека „Страшо Пинџур“
Инклузивни настани
10. Библиотека „13 Ноември“ 11. Библиотека „Браќа Миладиновци“
Јога за деца Арт - терапија
12. Библиотека „Другарче“
Заклучок
Во услови на зголемен стрес и дигитална изолација, библиотеките се докажуваат
како безбедни, достапни и инспиративни простори за поминување на квалитетно
слободно време. Преку внимателно осмислени програми што одговараат на возраста и
психосоцијалните потреби на корисниците, библиотеките придонесуваат за
поинклузивно, поврзано и психички поздраво општество.
Примерите од Градската библиотека во Скопје сведочат дека иновативните
практики, од креативни и интерактивни работилници за деца, литературни средби,
инклузивни настани, до библиотерапија и работилници за справување со стрес за
возрасни, можат суштински да влијаат на благосостојбата на поединците и да го зајакнат
чувството на заедништво. Потребата за вакви активности постои и расте, а библиотеките
се тука да понудат одговор – тивок, но моќен.
Со понатамошна поддршка, развој и вмрежување, библиотеките можат уште
посилно да се позиционираат како центри за психосоцијална поддршка и квалитетно
слободно време, особено во заедниците со ограничени ресурси.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
81
Библиотеката, како срце на заедницата, има потенцијал да биде движечка сила на
позитивна промена – за секого, во секоја животна фаза.
Користена литература
1. Симовска - Динковска, Ј., Божиновска, А. (2024). Библиотерапијата и
библиотекарите како неформални терапевти. Просветно дело: списание за теорија
и практика на образованието; (број 4): стр. 39, ISSN 0350-6711
2. Библиотечен маркетинг (2007). Промоција на библиотеката, односи со јавноста,
партнерства меѓу: библиотеката и заедницата, други библиотеки, издавачи,
невладини организации, граѓани, UNDP, Скопје, стр. 21.
3. Public Libraries Harness the Power of Play.
4. https://www.naeyc.org/resources/pubs/yc/jul2018/public-libraries-harness-play
5. JУ Градска библиотека „Браќа Миладиновци” - Скопје (2025): Годишен извештај
за програмските активности за 2024 година
6. The Benefits of Local Libraries for Children.
7. https://readtothem.org/the-benefits-of-local-libraries-for-child-development
8. These innovative library ideas showcase outside-the-box thinking
https://blog.pressreader.com/libraries-institutions/these-innovative-library-ideas-
showcase-outside-the-box-thinking
Abstract
In today's fast-paced and stressful society, libraries play a key role in actively using free
time and supporting the mental health of different age groups. Modern libraries are not only
places to borrow books, but also dynamic spaces that, depending on needs, opportunities and
resources, offer various programs for active use of free time, thus significantly contributing to
personal development and psycho-social well-being. Children's programs encourage creative
development through creative workshops, readings and other interactive activities. These
programs not only develop the intellectual ability of the youngest, but also encourage social
interaction and emotional intelligence. For older adults, libraries offer activities that include
them in book clubs, literary meetings, creative workshops, educational courses, which supports
their psycho-social health and keeps them cognitively active. Stress management workshops
are among the most popular activities, helping participants adopt techniques for reducing stress
and better managing emotions. One of the most innovative initiatives is bibliotherapy, which
uses books as a tool for emotional healing and helps participants cope with stress, depression,
and other emotional challenges. Library programs are key resources for mental health and
active use of leisure time, making them indispensable in modern society.
Keywords: libraries, leisure time, mental health, stress, bibliotherapy.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
82
ОБУКИ И ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ НА БИБЛИОТЕКАРИТЕ
м-р Аница Глигорова Милева, библиотекар советник
a.mileva@yahoo.com
м-р Гонца Запрова Анастасова, виш библиотекар
zaprovagonca@gmail.com
ЛУБ „Благој Јанков Мучето“ – Струмица
Апстракт
Обуките и професионалниот развој на библиотекарите не е еднократен процес,
туку континуирана и динамична врвица која обезбедува постојан напредок,
модернизација, подобрување и приспособување кон променливите потреби на
корисниците, а воедно не изоставајќи ги и новите технологии кои многу брзо се
менуваат. Тие (обуките) не се само додатни активности, туку се есенцијални за растот и
напредокот на професијата библиотекар. Обуките и професионалниот развој на
библиотекарите се клучни за успешно функционирање на библиотеките кога
технолошките промените и дигитализацијата брзо ги обликуваат сите сфери на
општествениот живот. Во 21 век промените стануваат норма во библиотекарството.
Образованието на библиотекарот не завршува со добивање диплома од формалното
образование, бидејќи знаењата ако не се надградат, многу брзо застаруваат.
Библиотекарот се надградува постојано во својата професија во текот на животот низ
различни обуки, курсеви, семинари, работилници, конференции. Континуираниот
професионален развој е од суштинско значење, не само за личниот раст на
библиотекарот, туку и за подобрување на квалитетот на услугите кои се нудат во
библиотеките.
Библиотекарите треба да обрнат внимание на развојот на својата креативност и
иновации. Во време кога се повеќе се бараат нови идеи за презентирање на информации
и создавање на интерактивни искуства за корисниците, библиотекарите мора да имаат
способност да осмислуваат нови програми, иницијативи и услуги кои ќе привлекуваат и
ќе ги задржат корисниците. Пример за тоа се различни работилници за развој на
креативно пишување, терапија со приказни, проекти за дигитализирање, онлајн
маркетинг на библиотечни услуги, образовни програми кои се врзани за новите начини
на учење, библиотечни услуги како маркетинг производ, социјалните медиуми,
медиумска писменост.
Клучни зборови: професионално усовршување на библиотекари, обуки, личен
развој, едукација на корисници, креативност, иновации.
Вовед
Во денешното дигитално општество, улогата на библиотекарот се проширува
надвор од класичното чување и позајмување книги. Во свет кој постојано се менува и во
кој информациите растат со невидена брзина, библиотеките повеќе не се тивки простори
со полици полни со книги, туку стануваат динамични центри за учење, дигитален
пристап, културна размена и поддршка за граѓаните. Во срцевината на оваа промена се
наоѓа библиотекарот – професионалец кој ги поврзува луѓето со знаење, информации и
културни ресурси. Но, за таа улога да се исполни успешно, потребни се постојани обуки
за професионален развој.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
83
Обука и видови обуки
Обуките не се само начин да се стекне ново знаење, туку и услов за квалитетна
услуга, иновативен пристап и ефективна работа. Тие овозможуваат библиотекарите да
одговорат на потребите на современите корисници и да придонесат кон развојот на
заедницата.
Со образовните програми не е можно да се опфатат сите практични знаења кои ги
бара една работна организација, па оттука се јавува потребата за обука како на
нововработениот кадар, така и на останатите веќе вработени библиотекари.49 Обуката и
развојот е широк термин кој опфаќа повеќе видови на учење на вработените. Обуката е
програма која им помага на вработените да научат специфични знаења или вештини за
да ги подобрат перформансите во нивните тековни улоги. Развојот е повеќе експанзивен
и се фокусира на растот на вработените и идните перформанси.50
• Технолошки и дигитални обуки
Современите библиотеки користат различни автоматизирани системи, дигитални
каталози и онлајн ресурси. Затоа, обуките за користење на алатки како КОБИСС,
дигитализација на архиви, е-книги и бази на податоци се клучни.
Обуките во библиотекарството претставуваат процес на стекнување на знаења и
вештини кои се однесуваат на управувањето со библиотеките, информациските ресурси
и услугите за корисниците. Тие се важен дел од професионалниот развој на
библиотекарите и имаат за цел да ги подобрат нивните способности, да ги задоволат
потребите на корисниците и да го подобрат квалитетот на библиотечните услуги.
Кои области ги опфаќаат обуките во библиотекарството?
Обуките во библиотекарството можат да опфаќаат различни области, како што се:
• Каталогизација и класификација – стручна обработка на библиотечен материјал
според меѓународни стандарди.
• Информациска писменост – едукација за пронаоѓање, вреднување и користење
на информации.
• Работа со корисници – развој на комуникациски вештини и техники за подобра
услуга и поддршка.
• Дигитални технологии – користење на ИКТ во библиотекарството,
дигитализација, е-каталози и е-ресурси.
• Управување со библиотеки – организација, лидерство, проекти и управување со
човечки и материјални ресурси.
• Културни и едукативни програми – планирање и реализација на настани,
работилници и активности за различни возрасни групи.
• Библиотерапија и приказотерапија – користење на литературата за
психосоцијална поддршка и личен развој.
• Инклузивни услуги – пристап до информации и ресурси за лица со попреченост,
маргинализирани и ранливи групи.
• Медиумска и дигитална писменост – развивање критички пристап кон
медиумите и дигиталната содржина.
• Безбедност на податоци и авторски права – запознавање со законски и етички
аспекти на библиотечната работа.
• Маркетинг и промоција на библиотечни услуги – стратегии за подобро видливост
и ангажман на заедницата.
49 https://www.pretpriemac.com/obuka-sozdavanje-na-uspeshni-i-efikasni-kadri/
50 https://mojbiznis.mk/
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
84
• Работа со деца и млади – методики за промовирање на читањето и креативното
изразување кај младата публика.
• Меѓукултурна комуникација – вештини за работа во мултикултурна средина и со
корисници од различни јазични и културни позадини.
Овие обуки може да бидат организирани преку различни форми како што се
курсеви, семинари, работилници, онлајн предавања или пак сертификациски програми.
Целта на овие обуки е да се осигури дека библиотекарите имаат актуелни и релевантни
знаења за да можат ефективно да ги извршуваат своите задачи и да ги задоволат
потребите на заедницата.
Зошто им се потребни обуките на библиотекарите?
Обуките во библиотекарството се потребни поради неколку клучни причини:
• Ажурирање на знаењата и вештините
Новите технологии, стандарди и методологии бараат постојано учење и
приспособување. Обуките овозможуваат библиотекарите да бидат информирани
и компетентни.
• Подобрување на услугите за корисници
Обучен библиотекар знае како поефикасно да одговори на потребите на различни
категории корисници – деца, млади, возрасни, лица со попреченост, ученици,
студенти, истражувачи.
• Развој на нови услуги
Преку обуки, библиотекарите добиваат идеи и алатки за развој на иновативни
програми: библиотерапија, дигитална писменост, работилници, клубови за
читање и друго.
• Поддршка на личен и професионален раст
Обуките го поттикнуваат личниот развој, мотивацијата и самодовербата на
библиотекарите, што директно се одразува на квалитетот на нивната работа.
• Јакнење на улогата на библиотеките во заедницата
Образованиот и емпатичен библиотекар може да придонесе библиотеката да биде
активен социјален, културен и едукативен центар во заедницата.
• Подготвеност за кризни ситуации
Современите обуки често вклучуваат теми како психосоцијална поддршка,
комуникација во стресни ситуации, дигитална безбедност – што е важно во време
на кризи или брзи промени.
Покрај редовните и задолжителни обуки поврзани со стручното работење,
обработка на библиотечен материјал, информациски технологии и услуги за корисници,
потребно е да се посетуваат специјализирани обуки, кои се од големо значење за
библиотекарите и корисниците на библиотечните услуги.
Во продолжение би сакала да зборувам токму за едни такви обуки кои нудат
подлабока и повлијателна услуга врз корисниците на истите.
ОБУКА – БИБЛИОТЕРАПИЈА
(Обучувачи Дончо Донев, Минчо Николов, Софија, Република Бугарија)
Посетувањето на обуки за библиотерапија нам како библиотекари ни овозможи да
ги препознаеме емоционалните и психолошки потреби кај корисниците и притоа да
понудиме соодветна литература што може да помогне во процесот на самооткривање,
справување со стрес, тага, траума или други предизвици. Интегрирањето на
библиотерапијата како дел од професионалното усовршување на библиотекарите
претставува значаен чекор кон поиновативни, инклузивни и емпатични библиотеки, ја
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
85
зголемува хуманата димензија на библиотеката и ја потврдува нејзината улога како
простор за грижа, поддршка и личен развој.
Цел на обуката:
Да се стекнат знаења и техники за применување на библиотерапијата како алатка
за поддршка на психосоцијалниот развој, личниот раст и заздравување преку читање.
Клучни теми кои се опфатени на обуките по Библиотерапија прв и втор дел:
• Вовед во библиотерапија: историја, видови и современи практики;
• Како функционира библиотерапијата: читање, идентификација, катарза и
интеграција;
• Рецептурник (избор на литература според целни групи: деца, млади,
возрасни, лица во ризик);
• Улогата на библиотекарот како библиотерапевт (емоционален поддржувач
и помагач);
• Практични примери;
• Етички аспекти и граници на библиотерапијата;
• Креативни техники: пишување, групни дискусии, уметничко изразување.
Кој може да ги следи тие обуки?
Тие обуки може да ги следат:
• Библиотекари кои сакаат да ја прошират својата улога во заедницата;
• Наставници, педагози и воспитувачи;
• Психолози и психотерапевти;
• Студенти по книжевност, психологија или социјална работа;
• Секој што верува во лековитата моќ на зборот и сака професионално да ја
примени.
Метод на работа:
Обуките се интерактивни, со комбинирани модули – теоретски дел, практична
примена, групна работа и самостојни задачи. Учесниците добиваат прирачник и
сертификат по завршувањето.
Професионални придобивки
Обука по библиотерапија може да донесе низа придобивки, како на
професионално, така и на лично ниво. Таа, библиотерапијата претставува современ
метод што ја користи моќта на литературата за емоционален и психолошки развој.
• Проширување на стручните алатки
Обучените лица добиваат нов метод за работа со различни целни групи – деца,
млади, возрасни или лица со посебни потреби.
• Креирање на работилници и програми
Овозможува развој на креативни групни сесии и активности со терапевтски или
едукативен карактер.
• Подобрување на комуникациските и аналитички вештини
Библиотерапијата бара чувствителен пристап, активно слушање и способност за
интерпретација на текстови.
• Зголемена професионална вредност
Сертификат од ваква обука е додадена вредност за секој што работи во
образование, психологија, библиотекарство или социјална работа.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
86
Лични придобивки
• Подлабоко самопознавање
Читањето и анализата на книжевни дела поттикнуваат лична рефлексија и
разбирање на сопствените емоции.
• Развој на емпатија
Запознавањето со различни ликови и судбини ја поттикнува способноста за
разбирање и сочувство кон другите.
• Справување со емоционални предизвици
Литературата може да послужи како средство за олеснување на внатрешни
конфликти или тешки животни ситуации.
• Зголемување на самодовербата и креативноста
Споделувањето мислења и чувства преку текстот ги охрабрува учесниците да се
изразат на подлабоко ниво.
Во изминатиот период, заедно со колешката имавме можност да учествуваме на
две значајни обуки (прв и втор дел) по библиотерапија, обуки поддржани од Фондацијата
Глобални Библиотеки, ББИА и Институтот за современа психологија. Овие обуки ни
отворија нови перспективи за користење на литературата како средство за поддршка и
личен развој, а тоа знаење освен што секојдневно го спроведуваме во нашето работење,
еве веќе трета година го спроведуваме на нашиот редовен читателски клуб (Book club)
кој во организација со Europe house и Библиотеката се одржува еднаш месечно.
Со голем ентузијазам го најавуваме нашето учество на третата обука од овој
циклус: „Приказотерапија – Тркало на емоции“, која ќе се одржи оваа година во Велико
Трново, Република Бугарија. Оваа обука е насочена кон примената на приказните како
терапевтски алатки и ќе нè води низ „тркалото на емоциите“ – методологија која преку
симболика, раскажување и дискусија помага во идентификување, прифаќање и
процесирање на емоциите.
Веруваме дека со оваа нова обука ќе го продлабочиме нашето знаење и ќе
продолжиме да градиме библиотека што не само што информира и образува, туку и
поддржува, охрабрува и лечи.
ОБУКА – ВТОР ЖИВОТ НА КНИГАТА ОРИМОТО
(Обучувач Савина Кацарска, Регионална Библиотека „Димитар Талев“
Благоевград, Република Бугарија )
Што е Оримото?
Оримото е софтвер кој овозможува креирање на шаблони за свиткување на книги,
што резултира во уметнички форми кога страниците на книгата се свиткани на
специфичен начин. Оваа техника е популарна во уметноста и се користи за изработка на
декоративни предмети и подароци.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
87
Каква техника е Оримото и чие дело е?
Оримото е техника на виткање и сечење откриена не од Јапонците, туку од
германските компјутерски специјалисти Доминик Мајснер и Ања Штајнер. „Ори“ значи
преклопување, а „мото“ значи книга.
Материјали и инструменти за создавање на „уметност во книга“
Основни материјали: книга (најмалку 100 стр.), линијар, молив, ножица;
Дополнителни материјали: силиконски пиштол за лепење на декорациите, хартија
во боја, машни (можат да бидат и од креп сатен хартија и на нив да се лепат монистри
или други украси), спреј, тантела и др.
Во октомври 2023 година, во библиотеката се одржа еднодневна едукативна
работилница на која беше презентирана техниката Оримото, со која старата книга доби
нова форма и да биде подарена во вид на - букет, срце, куќа, цвеќе и т.н. Изработките од
работилницата и подароците од гостите беа изложени во Библиотеката.
Работилницата беше спроведена од наши колеги од Регионалната библиотека
„Димитар Талев“ од Благоевград, Бугарија.
Придобивки од обуката за техниката оримото
1. Креативна и едукативна примена во училиштата
• Учителите и наставниците по ликовно и техничко образование можат да ја
користат оваа техниката за изработка на креативни проекти
• Учениците преку оримотото ја вежбаат точноста, мерењето и симетријата –
што е директно поврзано со наставата по математика и геометрија.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
88
• Може да се поврзе и со еколошко образование – преку акција за повторна
употреба на оштетени книги.
2. Лична и психолошка корист за возрасни
• За возрасни лица, техниката има медитативно дејство – смирува, го намалува
стресот и анксиозноста.
• Може да се користи во арт-терапевтски групи – за лица со депресија,
вознемиреност или траума.
3. Активности во библиотеки и културни установи
• Библиотекарите и културните работници можат да организираат работилници за
деца, млади или пензионери.
• Може да се прават оримото скулптури со имиња на автори, букви од азбуката или
симболи за одредени настани.
4. Развој на лични вештини
• Ја подобрува прецизноста, вниманието и трпението – особено кај деца со
хиперактивност или слаба концентрација.
• Поттикнува самодоверба и чувство на постигнување, бидејќи резултатот е
видлив, опиплив и уметнички вреден.
Заклучок
Денес библиотекарите треба да се гледаат себеси како учесници во еден постојан
процес на учење, развој и промена, зашто само на тој начин можат да ја задржат својата
значајна улога во образовниот, културниот и технолошкиот развој на општеството. Со
унапредувањето во професионалните вештини библиотекарството станува динамична и
сеопфатна професија која се прилагодува на потребите на современото општество, а
библиотекарот обезбедува висококвалитетни услуги и да го задржи значењето на
библиотеките во дигиталната ера.
Користена литература
1. https://www.pretpriemac.com/obuka-sozdavanje-na-uspeshni-i-efikasni-kadri/
(пристапено на 20.5.2025)
2. https://mojbiznis.mk/
Abstract
Training and professional development of librarians is not a one-time process, but a
continuous and dynamic thread that ensures constant progress, modernization, improvement
and adaptation to the changing needs of users, while not neglecting new technologies that are
changing very quickly. They (training) are not just additional activities, but are essential for the
growth and progress of the librarian profession. Training and professional development of
librarians are key to the successful functioning of libraries when technological changes and
digitalization are rapidly shaping all spheres of social life. In the 21st century, changes are
becoming the norm in librarianship. The education of a librarian does not end with obtaining a
diploma from formal education, because if knowledge is not upgraded, it quickly becomes
obsolete. A librarian is constantly upgraded in his profession throughout his life through various
trainings, courses, seminars, workshops, conferences. Continuous professional development is
essential, not only for the personal growth of the librarian, but also for improving the quality
of services offered in libraries.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
89
Librarians should pay attention to developing their creativity and innovation. In a time
when new ideas for presenting information and creating interactive experiences for users are
increasingly sought, librarians must have the ability to design new programs, initiatives and
services that will attract and retain users. Examples of this are various workshops for the
development of creative writing, story therapy, digitization projects, online marketing of library
services, educational programs that are linked to new ways of learning, library services as a
marketing product, social media, media literacy.
Keywords: professional development of librarians, training, personal development, user
education, creativity, innovation.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
90
ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ НА БИБЛИОТЕКАРИТЕ ВО
ВИСОКОШКОЛСКИТЕ И УНИВЕРЗИТЕТСКИ БИБЛИОТЕКИ ВО
МАКЕДОНИЈА: СОСТОЈБА, ПРЕДИЗВИЦИ И ПЕРСПЕКТИВИ
докторанд Елена Станкоска, виш библиотекар
Национална Установа Библиотека „Григор Прличев” – Охрид
elenastankoska@hotmail.com
Апстракт
Професионалниот развој на библиотекарите во високошколските библиотеки
претставува клучен фактор за унапредување на библиотечните услуги и поддршка на
академската заедница. Овој труд ја анализира тековната состојба, предизвиците и
можностите за стручно усовршување на библиотекарите во високошколските
библиотеки во Македонија. Истражувањето се заснова на податоци добиени преку
анкета спроведена меѓу библиотекарите, со цел да се утврди нивниот степен на
образование, пол, возраст, стекнато стручно звање, како и нивното учество во различни
видови обуки и професионални развојни програми. Резултатите покажуваат дека иако
постои свест за значењето на континуираното учење, библиотекарите се соочуваат со
различни предизвици, како што се ограничен пристап до обуки, недостаток на
финансиска поддршка и недостаток на соодветни програми за специјализирана
едукација. Анализата ги опфаќа и главните извори на обука, како национални и
меѓународни програми и нивното влијание врз развојот на професионалните
компетенции. Во заклучокот, трудот нуди препораки за подобрување на системот за
професионален развој, вклучително и зголемена институционална поддршка,
поттикнување на дигитални и интердисциплинарни компетенции, како и зајакнување на
меѓународната соработка. Овие мерки се клучни за приспособување на библиотекарите
кон современите предизвици и унапредување на библиотечното работење во високото
образование.
Клучни зборови: библиотекари, високошколски библиотеки, универзитетски
библиотеки, обуки, професионален развој, стручно усовршување, Македонија.
Вовед
Добро структуриран, стручно обучен и мотивиран кадар претставува значајна
предност и конкурентска сила за секоја организација. Според една дефиниција на
менаџментот, токму кадарот е тој што ја гради организацијата. Оттаму, успехот на една
организација во голема мера зависи од нејзините вработени. Во институциите од областа
на културата треба да постои организациска култура која подразбира морал, верувања,
способности и навики на вработените.51 Кадарот, покрај просторот, опремата,
материјалите и корисниците ја прават суштината на библиотеката. Добро мотивиран и
едуциран библиотечен кадар може да одговори поквалитетно на барањата на
корисниците на услуги во високото образование, односно на студентите, истражувачите
и наставниот кадар. Во денешни услови на напредна технологија и лесен пристап до
информации, речиси сите библиотеки во Македонија, без оглед на нивниот тип,
располагаат со библиотечен кадар, а целта на овој труд е да истражи дали на
51 Трајанова, С. (2019). Менаџмент на знаење во институциите од областа на културата. Скопје,
Институт за македонска литература, стр.12.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
91
високошколските и универзитетски библиотеки во Македонија има вработени
библиотекари и дали тие имаат можности за посета на обуки. Како културни установи
со информациска функција, библиотеките имаат обврска да посветат посебно внимание
на развојот и вреднувањето на човечкиот потенцијал.
Библиотечните работници треба континуирано да го унапредуваат своето знаење и
вештини преку учество на различни обуки, курсеви, семинари и конференции од областа
на библиотекарството и библиотечната практика. Покрај тоа, важно е да не изостанува и
самостојното, доживотно учење како основа за професионален развој. Личниот развој
зависи од сопствениот избор и мотивацијата за учење и напредување, но истовремено и
од улогата на менаџментот. Раководството треба да создаде услови за професионален
развој на кадарот, овозможувајќи им учество на различни работилници, семинари, обуки
и слични настани. Притоа, клучно е менаџментот да има способност да го препознае и
поддржи талентот и потенцијалот кај поединецот.
Важноста на кадарот
Човечкиот потенцијал, односно луѓето во организацијата, претставуваат клучна
алка за успешно, ефикасно и ефективно извршување на работните задачи. Под поимот
човечки потенцијал се подразбира активно вклучување на сите членови на
организацијата – од најниското до највисокото хиерархиско ниво. Нивната улога е
клучна во креирањето на политики и спроведувањето на стратегиите. Под поимот
човечки ресурси се подразбираат сите физички, психички, духовни или други човекови
вредности, нивната откриена и потенцијална култура, енергија, стекнато знаење и
вештини, способности и навики.52 Развојот на човечките ресурси претставува еден
динамичен и непрекинат процес на обезбедување услови за учење, развој и можности за
обука со цел унапредување на индивидуалните, тимските и организациските резултати
во работата.53
Важноста на високошколските и универзитетски библиотеки
Образованието отсекогаш имало значајна улога во општеството, уште од античко
време. Денес, нема ниту едно современо општество што не го признава и не го
обезбедува правото на образование за своите граѓани. Знаењето и интелектуалниот
развој се основа на секое напредно и цивилизирано општество. Иако образовните
системи варираат меѓу различни држави и се подложни на постојани промени, едно
останува заедничко – потребата од доживотно учење, кое претставува суштинска
компонента во изградбата на општество засновано на знаење. Тоа е процес кој бара
време, истрајност и континуиран труд.
Универзитетските библиотеки играат посебна улога во овој процес, бидејќи
претставуваат простор каде што академската заедница има можност за неформално
образование и надградба на знаењето. Нивниот развој низ историјата, од основањето на
првите вакви установи до денес, покажува постојана трансформација и адаптација, при
што денес тие се интегриран дел од наставата и научноистражувачката дејност на
високото образование. Значајни промени во сфаќањето на улогата на универзитетските
библиотеки се појавиле на почетокот на 20 век, кога во критериумите за оценување на
вредноста на еден универзитет почнале да се вклучуваат и податоци за обемот на
библиотечните збирки. Со забрзаниот развој на науката, се зголемувале и библиотечните
52 Велкова, Д. (2018). Развојот на човечките ресурси и мотивацијата во организацијата. Скопје,
Филозофски факултет, стр. 8.
53 Петровски, Д. (2007). Менаџмент на човечки ресурси. Битола, Универзитет „Св. Климент Охридски”,
стр.197.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
92
фондови, а научните списанија станале главен извор за брза размена на информации. Во
втората половина на 20 век, со зголемување на бројот на студенти, дошло до позначајни
инвестиции во библиотеките и нивните збирки, што станало еден од клучните
показатели за квалитетот на високошколските библиотеки. Порастот на студентската
популација донел и зголемени барања кон библиотечните услуги, што довело до потреба
универзитетските библиотеки да се насочат кон поефикасна организација на работата,
со цел подобрување на квалитетот на услугите и збогатување на фондовите. Сепак, денес
библиотеките и библиотечниот кадар се соочуваат со бројни предизвици. Еден од
најзначајните проблеми е недоволното препознавање на важноста на библиотеката во
рамки на матичните институции, поради што таа често е потисната на маргините.
Повеќето библиотеки се соочуваат со недостиг од финансиски средства, со ограничен
простор и недоволна стручна литература, што резултира со незадоволство кај студентите
кои тешко ја прифаќаат ваквата состојба. Дополнителен проблем е тоа што
универзитетските библиотеки не се доволно застапени во законските регулативи кои го
уредуваат работењето на високото образование. Дури и таму каде што постојат
соодветни правни одредби, нивната примена во пракса е често недоволна или
несоодветна.
Појавата на првите високошколски библиотеки во Македонија
Во 1920 година, во Скопје е основана првата високошколска институција во
Македонија – Филозофскиот факултет, кој претставувал огранок на Филозофскиот
факултет при Универзитетот во Белград.54 Неговото отворање се случило по иницијатива
на тогашниот ректор на Белградскиот универзитет и министерот за просвета на
Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (СХС), со цел да се воспостави
високошколско образование во регионот на Вардарска Македонија. Со Уредба донесена
на 2 февруари 1920 година биле дефинирани нормативите и условите под кои ќе
функционира скопскиот Филозофски факултет. Во неговото работење се применувал
Законот за Универзитетот во Белград, со одредени измени и приспособувања на
локалните потреби. Основањето на Филозофскиот факултет во Скопје претставува
значајна пресвртница во развојот на високото образование и науката во Македонија.
Заедно со факултетот, била формирана и првата универзитетска библиотека во земјата,
што претставува важен чекор кон институционализирање на научноистражувачката
работа. До 1940 година, факултетот веќе функционирал со 12 семинари, при што секој
семинар располагал со сопствена семинарска библиотека, што дополнително придонело
за развој на научната мисла и достапноста на академскиот материјал. Овој факултет
одиграл клучна културно-просветна и научна улога во периодот меѓу двете светски
војни, не само како центар за образование, туку и како генератор на интелектуален
напредок во Вардарска Македонија. Во текот на неговото постоење до Втората светска
војна, факултетско образование стекнале околу 300 студенти, што значително придонело
кон подигнување на општото културно и научно ниво во земјата. Преку својата дејност,
Филозофскиот факултет во Скопје го поставил темелот на понатамошниот развој на
високото образование во Македонија и оставил длабока трага во нејзиниот образовен и
научен континуитет. Библиотеката на филозофскиот факултет претставувала основа за
идната Национална и Универзитетска Библиотека „Свети Климент Охридски” која денес
е централна библиотека за универзитетот „Св. Кирил и Методиј”. Подоцна, секој
новоформиран универзитет или факултет добивал своја библиотека, според потребите
на студиските програми. Сојузот на друштвото на библиотекари на Југославија на 6-тото
собрание одржано во Сараево во 1975 година, донел стандарди за универзитетските
54 Георгиевски, М. (1989). Културно-просветната и политичката улога на библиотекарството во
Вардарска Македонија меѓу двете светски војни. Скопје, Култура. стр.75.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
93
библиотеки во Југославија, што претставува прв обид за да се утврдат правила, кои би
можеле да допринесат за организација на универзитетските библиотеки во југословенски
рамки. Според овие стандарди, универзитетска библиотека претставува научна
библиотека од општ и специјален карактер, која ѝ припаѓа на категоријата
високошколски библиотеки, а се нарекуваат и академски, бидејќи имаат голем придонес
при стекнување на академско образование.55 Животот на еден универзитет не може да се
замисли без неговата научнонаставна база, во која првенствено спаѓа библиотеката, а
како основна задача на универзитетската библиотека е придонес кон развојот на науката
и високото образование, ширење на знаењето, кои се тесно поврзани со задачите и
функциите на секој универзитет.56
Со Законот за библиотечна дејност од 14.11.1984 година се прави поделба на
библиотеките во Македонија според нивната намена и корисниците. Така, според оваа
стандардизација, библиотеките можат да бидат народни, специјални, високошколски и
училишни. Според овој Закон, Високошколските библиотеки ce наменети за образовно-
воспитни и научноистражувачки потреби за студентите и наставниот кадар.57 Со тек на
време, се отвораат нови државни и приватни универзитети во Македонија, како и
универзитетски библиотеки во улога на поддржувачи на развојот на високото
образование и потребата од лесен пристап до знаење, литература и научни извори.
Состојбата со високошколските и универзитетски библиотеки во Македонија
Република Македонија како земја од која потекнува писменоста, културата и
образованието, денес на нејзина територија има околу 20 универзитети. Во КОБИСС
системот вклучени се 16 универзитетски и високошколски библиотеки.58
Истражувањето опфаќа анализа на библиотечниот кадар кој работи во високошколски и
универзитетски библиотеки во Македонија, поконкретно нивниот пол, возраст, стекнато
стручно звање, можноста, односно неможноста за посета на обуки, како и предизвиците
со кои се соочуваат во нивното секојдневно работење. За остварување на ова
истражување, користена е анкета, како и интервју со библиотекарите на
високошколските библиотеки во Македонија. Денес, во Р. Македонија постојат 6
државни високообразовни установи, една високообразовна установа со мешовита
сопственост и околу 11 приватни високообразовни институции. Работата на
високообразовните институции поблиску е регулирана со Закон за високото
образование.59 Според Законот за библиотеките, високошколски и универзитетски
библиотеки се библиотеки чија дејност е наменета за поддршка и унапредување на
образовната, истражувачката и научната работа на студентите, наставниците,
професорите и истражувачите во високообразовните установи.60 Според податоците од
Државниот завод за статистика, во 2023 година, бројот на вработени библиотекари во
универзитетски и високошколски библиотеки изнесува 218, од кои на женскиот пол му
припаѓаат 150, а на машкиот пол околу 68 библиотекари.
Според податоците од Државниот завод за статистика, за 2023 година, во
националните установи – универзитетски библиотеки, како и високошколски
библиотеки со стручно звање библиотекар советник се стекнале 31 библиотекар. Со
55 Barač, D. (1987). Zbornik propisa o bibliotekarstvu u SFRJ. Beograd, Književno-izdavačka zadruga “Centar”,
стр.22.
56 Исто, стр.23.
57 Котовчевска, С. (2006). Развој на библиотекарството и библиотечната дејност во Република
Македонија (1944 - 2004). Скопје, Филозофски факултет, Институт за историја. стр.124.
58 https://plus.cobiss.net/cobiss/mk/mk/libraries
59 https://mon.gov.mk/stored/document/Zakon%20za%20visokoto%20obrazovanie%20NOV.pdf
60https://aa.mk/content/pdf/Drugi%20dokumenti/Drugi%20zakoni/Zakon_za_bibliotekite_precisten_tekst_39_1
6.pdf
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
94
звање виш библиотекар се стекнале 22 библиотекари. Со звање библиотекар работат 128
лица. Како самостоен библиотекарски помошник работат 10 лица, а како
библиотекарски помошник работат 27 лица. Што се однесува до полот, за звањето
библиотекар советник, на женскиот пол му припаѓаат 25 лица, додека останатите 6
библиотекари-советници се мажи. Состојбата кај вишите библиотекари кои му
припаѓаат на машкиот пол е 1 лице, додека од женски пол бројот на виши библиотекари
изнесува 21. Од женскиот пол како библиотекари се водат 80, додека на машкиот пол му
припаѓаат 48 библиотекари. Состојбата кај самостојните библиотекарски помошници е
– на женскиот пол му припаѓаат 7 лица, додека машкиот пол е застапен со 3 лица. Кај
библиотекарскиот помошник – жени се 17, а останатите 9 се мажи. За целите на
истражувањето беше подготвена анкета составена од следниве прашања:
Прашање бр. 1 Колку време работите во факултетска/ универзитетска библиотека?
Прашање бр. 2 Дали се имате стекнато со некое библиотечно стручно изборно звање?
Прашање бр. 3 Како ги оценувате Вашите вештини и компетенции за да одговорите на
потребите на корисниците?
Прашање бр. 4 Колку често имате прилика да посетувате обуки или семинари поврзани
со Вашата професија?
Прашање бр. 5 Кои се најголемите пречки што Ве спречуваат да посетувате повеќе
обуки?
Прашање бр. 6 Дали би сакале да добиете повеќе можности за обуки и професионален
развој?
Прашање
бр. 1
Прашање
бр. 2
Прашање
бр. 3
Прашање
бр. 4
Прашање
бр. 5
Прашање
бр. 6
Од 11 до 15-
годишна
возраст
Не, и не ми е
потребно
Добри Еднаш
годишно
Недостаток на
релевантни
обуки
Не сум сигурен, зависи
од времето и темите
До 5-
годишна
возраст
Сѐ уште не,
но би сакал/а
Добри Два до три
пати
годишно
Недостаток на
време и
финансии
Можеби, доколку
обуките се релевантни за
работата
Од 11 до 15-
годишна
возраст
Виш
библиотекар
Добри Еднаш
годишно
Недостаток на
време и
финансии
Не сум сигурен, зависи
од времето и темите
До 5-
годишна
возраст
Не, и не ми е
потребно
Добри Ретко Недостаток на
поддршка на
работодавачот
Да, ако обуките се
интернационални
Од 16 до 10-
годишна
возраст
Сѐ уште не,
но би сакал/а
Добри Ретко Недостаток на
време и
финансии
Можеби, доколку
обуките се релевантни за
работата
Од 6 до 10-
годишна
возраст
Сѐ уште не,
но би сакал/а
Добри Еднаш
годишно
Недостаток на
време и
финансии
Дефинитивно би сакал/а
повеќе обуки
Од 6 до 10-
годишна
возраст
Сѐ уште не,
но би сакал/а
Добри Еднаш
годишно
Недостаток на
релевантни
обуки
Можеби, доколку
обуките се релевантни за
работата
Од 26 до 30-
годишна
возраст
Библиотекар
советник
Многу
добри
2-3 пати
годишно
Недостаток на
време и
финансии
Можеби, доколку
обуките се релевантни за
работата
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
95
Од 26 до 30-
годишна
возраст
Не, и не ми е
потребно
Многу
добри
Еднаш
годишно
Недостаток на
време и
финансии
Можеби, доколку
обуките се релевантни за
работата
До 5-
годишна
возраст
Сѐ уште не,
но би сакал/а
Добри Ретко Недостаток на
релевантни
обуки
Дефинитивно би сакал/а
повеќе обуки
Сл. бр. 1 Табеларен приказ на одговорите на библиотекарите
Сл. бр. 2 Табеларен приказ на образованието, полот, возраста и видот на универзитет на
испитаните библиотекари
Анализа на резултатите
Учесници во анкетата се библиотекари кои работат во национални установи-
универзитетски библиотеки, библиотекари кои имаат работен однос на високошколски
библиотеки и дел од библиотекарите кои имаат работен однос на приватни универзитети
во Македонија. Резултатите укажуваат на тоа дека испитаниците имаат значително
искуство во библиотечната работа, што е корисно за оценување на нивната стручност и
компетенции. Повеќето испитаници не се стекнале со библиотечно стручно звање, но
голем дел од нив изразуваат желба да го направат тоа во иднина, што покажува потреба
за дополнително стручно образование и професионален развој. Испитаниците генерално
ја оценуваат својата стручност како „добра“, што укажува на самопочит и уверување во
нивните способности, но има простор за подобрување, особено во контекст на новите
технологии и методи во библиотечната работа. Пристапот до обуки и семинари е
нерамномерно распределен, со мнозинство одговори што укажуваат на ретка можност
за присуство на обуки, најчесто еднаш годишно. Ова сугерира дека постои недостаток
на обуки и можности за стручно усовршување. Најчестите пречки кои ги наведуваат
испитаниците се недостаток на финансии, време и релевантни обуки. Овие фактори го
ограничуваат професионалниот развој и укажуваат на потреба за подобрување на
ресурсите и поддршката за обуки. Повеќето испитаници се заинтересирани за повеќе
можности за обуки и професионален развој, особено ако тие се релевантни за нивната
работа. Тоа сугерира дека библиотекарите имаат голема потреба од стручни обуки,
особено ако се фокусирани на актуелните професионални предизвици. Овие пречки
можат да го намалат квалитетот на услугите што библиотеките им ги пружаат на
2
8
3
7
1
3
1
5
6
3
1
ОБРАЗОВАНИЕ ПОЛ ВОЗРАСТ УНИВЕРЗИТЕТ
Образование, пол, возраст,
универзитет
Магистер ВСС мажи жени над 60 51-60
41-50 31-40 Државен Приватен Мешовит
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
96
студентите и наставниците, што е од клучно значење за функционирањето на
високошколските институции.
Заклучок
Анкетата покажува дека иако библиотекарите имаат солидно работно искуство,
потребата за стручно усовршување и пристап до обуки е значителна. Недостатокот на
време, финансии и релевантни обуки претставуваат главни пречки во нивниот
професионален развој. Поради тоа, важно е да се обезбедат повеќе можности за обуки,
како и да се подобри поддршката од институциите за континуирано образование на
библиотекарите. Препораките за подобрување на состојбата се однесуваат на Планирање
на редовни и релевантни обуки, односно создавање повеќе можности за редовни и
релевантни обуки, кои ќе бидат финансирани и поддржани од државата и
високообразовните институции. Обезбедување финансиски и институционални ресурси
- за да се надминат пречките како недостатокот на финансии и поддршка од
работодавачите, потребно е да се осигураат повеќе фондови и ресурси кои ќе ја поддржат
професионалната едукација на библиотекарите. Поттикнување на стручно напредување
- поддршка за библиотечните работници да се стекнат со соодветни стручни звања ќе
биде од корист за подигање на квалитетот на библиотечните услуги и за унапредување
на нивната професионална репутација. Во целина, високошколските библиотеки во
Македонија имаат значителен потенцијал за напредок во областа на професионалниот
развој на библиотекарите, а создавањето услови за постојано учење и обуки е клучно за
нивното успешно функционирање и за поддршка на академската заедница.
Користена литература
1. Barač, D. (1987). Zbornik propisa o bibliotekarstvu u SFRJ. Beograd, Književno-
izdavačka zadruga “Centar”.
2. Велкова, Д. (2018). Развојот на човечките ресурси и мотивацијата во
организацијата. Скопје, Филозофски факултет.
3. Георгиевски, М. (1975). Манастирските библиотеки и читалишта во Македонија
до 1912 година. Скопје, Мисла.
4. Георгиевски, М. (1989). Културно-просветната и политичката улога на
библиотекарството во Вардарска Македонија меѓу двете светски војни. Скопје,
Култура.
5. Драгичевиќ-Шешиќ, М., Стојковиќ, Б. (2000). Култура: Менаџмент, Анимација,
Маркетинг. Скопје, Темплум.
6. Закон за библиотеките („Службен весник на РМ“ 66/2004, 89/2008, 116/2010,
51/2011, 88/2015 и 152/2015; 39/16), https://www.eurokonsaltplus.com.mk/wp-
content/uploads/2020/03/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD-
%D0%B7%D0%B0-%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%
D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B8-.pdf
7. Иванова, С. (2011). Менаџирање со човекови ресурси во современото училиште.
Штип, Педагошки факултет.
8. Ivančič, I. (2013). „Knjižničar i karijera“. Knjižničarstvo-Glasnik Društva knjižničara
Slavonije i Baranje. XVII 2.
9. Јакимовска, К. (2014). Обука и развој на човечките ресурси за работење во
мултинационалните корпорации. Скопје, Филозофски факултет.
10. Караџоска, Н. (2020). Културната политика и менаџирањето во библиотечната
дејност. Прилеп, Ацетони.
11. Караџоска, Н. (2011). Менаџмент во библиотеките. Прилеп, ЈОУ Градска
Библиотека „Борка Талески”.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
97
12. Котовчевска, С. (2020). Училишните библиотеки – светилник во современиот
образовен процес. Скопје, С. Котовчевска.
13. Котовчевска, С. (2023). Училишни библиотеки – информациски и културни ризници
на училиштата. Скопје, С. Котовчевска.
14. Котовчевска, С. (2006). Развој на библиотекарството и библиотечната дејност
во Република Македонија (1944-2004). Скопје, Филозофски факултет, Институт за
историја.
15. Петровски, Д. (2007). Менаџмент на човечки ресурси. Битола, Универзитет „Св.
Климент Охридски”.
16. Петровски, Д. (1999). Менаџмент на библиотечните промени и професионален
развој на кадрите. Битола, Факултет за учители и воспитувачи.
17. Петровски, Д. (1996). Трансформација на библиотеките во Р. Македонија. Битола,
Друштво за наука и уметност.
18. Рајковски, Д. (2019). Обука и развој на човечки ресурси во функција на подобрување
на перформансите на вработените. Скопје, Филозофски факултет.
19. Стандарди за управување со човечки ресусри. (2014). Скопје, Министерство за
информатичко општество и администрација.
20. Соколовска, Ј. (2011). Менаџирање на библиотеката во современото училиште.
Штип, Факултет за образовни науки.
21. Stankovič, V. (2011). Obrazovanje I obuka zaposlenih. Beograd, Visoka škola strukovnih
studija za informacione tehnologije.
22. Трајанова, С. (2019). Менаџмент на знаење во институциите од областа на
културата. Скопје, Институт за македонска литература.
23. Farkaš, I. (2017). Organizacijski resursi u informacijskim ustanovama. Osijek, Filozofski
fakultet.
24. Hajdarpašic, L., Dizdar, S., Khattab, Đ. (2021). „Obrazovanje bibliotekara u Bosni I
Hercegovini”. Vjesnik bibliotekara Hrvatske, 64, (2): 165-189.
25. Шуклев, Б., Дракулевски, Љ. (1993). Менаџмент лексикон. Скопје.
26. https://plus.cobiss.net/cobiss/mk/mk/libraries
PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF LIBRARIANS IN HIGHER
EDUCATION AND UNIVERSITY LIBRARIES IN MACEDONIA: CURRENT
SITUATION, CHALLENGES, AND PERSPECTIVES
PhD Candidate Elena Stankoska, Senior Librarian
National Institution Library “Grigor Prlichev” – Ohrid
elenastankoska@hotmail.com
Abstract
The professional development of librarians in higher education and university libraries
is a key factor in improving library services and supporting the academic community. This
paper analyzes the current situation, challenges, and opportunities for professional
advancement of librarians in higher education libraries in Macedonia. The research is based on
data collected through a survey conducted among librarians, aiming to determine their level of
education, gender, acquired professional titles, and participation in various training and
professional development programs. Although there is awareness of the importance of
continuous learning, librarians face several challenges, such as limited access to training, lack
of financial support, and the absence of adequate programs for specialized education. The
analysis also covers the primary sources of training, including national and international
programs, and their impact on developing professional competencies. In conclusion, the paper
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
98
offers recommendations for improving the professional development system, including
increased institutional support, encouragement of digital and interdisciplinary competencies,
and strengthening international cooperation. These measures are crucial for adapting librarians
to modern challenges and enhancing library operations in higher education.
Keywords: librarians, higher education libraries, university libraries, training,
professional development, continuing education, Macedonia.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
99
ЕДНАКОВ ПРИСТАП ДО БИБЛИОТЕЧНИТЕ УСЛУГИ
Павлина Најдова, библиотекар
Локална библиотека „Гоце Делчев“ - Велес
bibliotekaveles22@gmail.com
Апстракт
Во овој труд се изнесува потребата од еднаквост во нудење услуги на сите
корисници на библиотеката. Вклученоста на библиотеката во достапноста на видот на
специфичната услуга карактеристична за лица со пречки во физичкиот или психичкиот
развој кои имаат специфични потреби. Имплементација на библиотеката како важен
фактор при реализација на образовните и културните потреби на корисниците од оваа
категорија.
Клучни зборови: лица со попречености; корисници; еднаквост во библиотечните
услуги; достапност до библиотеките и библиотечната граѓа.
„Не врне ли дожд од Бога еднакво за сите? А сонцето не грее ли исто така за
сите?“61
Св. Кирил Филозоф
Вовед
Библиотеките како културни и информативни центри, вршат низа активности
преку кои помагаат во задоволување на интересите, желбите и потребите на корисниците
од образовен, културен или научен карактер. Корисниците на библиотечните услуги се
секогаш во центарот на постоењето и вниманието на библиотеките, затоа тие треба да
изнајдат средства и начини за да бидат актуелни и интересни меѓу корисниците од сите
категории, вклучувајќи ги и лицата со попречености. Во различни земји постојат
различни дефиниции за поимот на попреченост. Кај нас првата официјална
класификација е објавена и започната да се применува од 1960 година. Според таа
класификација објавена во правилник, лица со пречки во физичкиот или психичкиот
развој што имаат специфични потреби се:
• Лицата со оштетен вид (слабовидни и слепи);
• Лицата со оштетен слух (наглуви и глуви);
• Лицата со пречки во гласот, говорот и јазикот;
• Телесно инвалидни лица;
• Ментално ретардирани лица (лесно, умерено, тешко и длабоко);
• Аутистични лица;
• Хронично болните лица;
• Лицата со повеќе видови пречки.
Библиотеката-инклузивен поддржувач
Библиотеката како поддржувач на инклузијата на лицата со попречености од
заедницата во општеството, истовремено ги спроведува насоките на Манифестот за
јавната библиотека на ИФЛА/УНЕСКО преку кои се нагласува широката улога на
библиотеките во поддршка на сите членови на општеството со надминување на
стереотипите. На тој начин придонесува за прифаќање и почитување на различностите
во културата, социјалниот, образовниот, економскиот статус кој може значително многу
да придонесе во ширењето значајни информации промовирајќи ја и поттикнувајќи ја
61 Цитат од Св. Кирил Филозоф
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
100
едукацијата и ширејќи ги есенцијалните сознанија со создавање едукативни содржини и
нови услуги приспособени на потребите на лицата со попречености. Преку
имплементацијата на Манифестот во библиотечните програми ќе биде остварена
поддршката на лицата со попречености. Библиотечните услуги денес се достапни за сите
граѓани, од сите општествени слоеви, што не било случај во минатото. Покрај
недостапноста на библиотечната граѓа, на лицата со попреченост им бил отежнат и
пристапот во библиотеките. Инфраструктурната поставеност на библиотеките била една
од пречките што им оневозможувала пристап на инвалидизираните лица. Денес таа
бариера во голем број случаи е надмината. Библиотеките претрпеле инфраструктурни
промени, поставувајќи пристапни рампи и лифтови за инвалидизирани лица.
Во светот инфраструктурните промени датираат уште од почетокот на XX век. На
територијата на Соединетите Американски Држави, насоките на АДА62 се
имплементираат во АЛА63. Таквите насоки се реализирале инфраструктурно и
програмски во библиотеките ширум државата. Како пример ја земаме Универзитетската
библиотека во Илиноис каде што влезните врати, просториите за одмор и другите јавни
простори се изменети за да се подобри пристапноста. Има пристап со лифт до сите јавни
површини, а влезот е на ниво на подиумот. Во студијата Carrels и студиските соби во
универзитетските библиотеки, голем број на библиотечни кабини и компјутерски маси
се дизајнирани за пристап со инвалидска количка.
Запознавањето со библиотеката од најрана возраст овозможува ниво на удобност,
подготвеност да се побара помош, место каде да се бараат одговори и да се запознаат
ресурсите и технологиите кои се достапни. За лицата со попречености, раниот пристап
до библиотечните услуги е уште поважен. Според насоките на АЛА за прашањата и
политиката за библиотечните услуги за лица со посебни потреби наведува дека
„Библиотеките играат кaталитичка улога во животот на лицата со попречености преку
олеснување на нивното целосно учество во општеството“ (АЛА 2006, (став 3)). Клучните
насоки се дадени во носењето и обезбедувањето библиотечна политика, ресурси и услуги
коишто ги задоволуваат потребите на сите луѓе. Различноста и степенот на попреченоста
секоја индивидуа ја прави единствена по својата потреба и индивидуалност, па и затоа
поставувањето и достапноста на библиотечниот материјал е различна за различни целни
групи. Библиотеката имајќи ги сите расположливи информации за потребите на своите
корисници како лицата со попречености, црпејќи ги изворно од нив самите, им нуди
можност да учествуваат идејно во креирањето на дел од библиотечниот простор.
Користењето онлајн обуки и инструкции за корисници со попречености дадени од страна
на АСКЛА (ASCLA - Здружение на специјализирани и кооперативни библиотечни
агенции) во кои можат да се понудат совети, поддршка и едукација за работа со
корисници со попреченост, ја зголемуваат информираноста и ја подобруваат спремноста
на библиотекарот во истражувањето на најоптималната програма и услуги кои можат да
бидат креирани за корисниците, како и примена и начин како да се постави софтверот
„курцвајл“64, софтвер за мобилни телефони наменет за слепите лица и за лицата со
пречки во развојот, којшто како најмала направа го претвора текстот во говор, со цел да
го олесни користењето на технологиите на слепите луѓе. Креиран е 2008 година и
претставува еден од расположливите ресурси од информациски карактер и водич каде
што ќе бидат опишани библиотечните услуги. Софтверот гласно им го чита текстот на
слепите, а оние со пречки во развојот или делумно оштетен вид можат да го користат за
зумирање и подвлекување содржини во печатени документи, а тој ги разбира
најголемиот дел од печатените документи како што се писма, книги, адреси, инструкции
62 Accessibility Guidelines- Упатствата за пристапност
63 American Libraby Association- Американска библиотекарска асоцијација
64 Kurzweil - Софтвер на мобилни телефони за слепи лица
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
101
за употреба. Корисникот треба да може да ја лоцира книгата од интернет книжарница
или е-библиотека, да ја купи или позајми книгата и, конечно, да ја прочита со е-читач,
компјутерска програма или мобилна апликација.
На територијата на Европа доста интересен пример е проектот „Достапна
библиотека“ кој бил спроведен во Норвешка од мај 2001 до декември 2004 година,
инициран од Норвешката управа за архив, библиотека и музеј, со Делта центарот и
властите на пазарот на труд како главни соработници на национално ниво. Главните цели
на овој проект биле да се отстранат оневозможувачките бариери во физичката околина
и да се зголеми пристапноста до електронските услуги во библиотеките. Еден од
производите на проектот е водич за пристапност за тоа како да се развијат достапни
библиотеки, базирани на универзален дизајн. Со водичот за пристапност може да се
направи чекор-по-чекор обиколка, почнувајќи од пристапот до зградата на библиотеката,
од најблиската станица за јавен превоз, расположливоста на паркингот, влезот,
просториите на библиотеката, достапноста на полиците, знаците и другите информации,
осветлувањето, тоалетите и другите објекти, отворачите на вратите, лифтовите и
кафулињата - сето тоа засновано на признати стандарди и препораки. Во проектот
„Достапна библиотека“, компјутер со потребните технички средства за различни групи
корисници и форматот DAISY[Fn6] за дигитални говорни книги беа дел од мерките
преземени за вклучување на групи со попречености. Норвешката влада имплементирала
софтвер кој обезбедува генератор на говор на својата информативна веб-локација со што
целиот текст бил достапен за слепите и лицата со оштетен вид, како и за големата група
луѓе со дислексија или други потешкотии во читањето. Со кликнување на копчето „Lytt
til teksten“ (слушајте го текстот) се отвора софтверот и големи количини владини
информации им се достапни на сите со читање на глас. Поставувањето помагала како
аудио-јамки во врска со пултот за помош на библиотеката, просторијата за предавања
или просторијата на раскажувачот им нуди можност на луѓето со слушен апарат да
учествуваат на предавања и други настани и да комуницираат со библиотекарите без
проблеми. Аранжманот „leseombud“ е мрежа која имала за цел да ја покрие цела
Норвешка, обезбедувајќи помош при читањето на луѓето кои имаат потешкотии со
читањето, било поради хендикеп или болест. Помошта опфаќала и читање и зборување
за прочитаното. „Leser søker bok“ е сојуз на 20 организации членки и е формиран со цел
да обезбеди лесни за читање книги за сите категории луѓе со проблеми со читањето. Друг
важен дел од проектот „Пристапна библиотека“ е воспоставување на нов тип на работни
места, позицијата службеник за информации. Знаењето за технички помагала и
попреченост се смета за важна квалификација за овие позиции; и затоа им се давале на
лица со оштетувања. Една од нивните задачи била да им помогнат на корисниците на
библиотеката кои не биле запознати со техничките уреди, а со тоа да го направат
проектот и услугите познати на јавноста.
Водени од примерот на библиотеките во светот, библиотеките во Македонија ги
имплементираат промените во своето работење. Нашата земја во 2011 година ја
ратификува Конвенцијата на Обединетите нации за правата на лицата со попречености
и како членка на Обединетите нации, носиме одговорност да работиме постојано на
спроведувањето на Конвенцијата, притоа обезбедувајќи еднакви права и можности за
достоинствен и независен живот на лицата со попреченост, како и на останатите граѓани.
Во поголем дел од библиотеките ширум државава влезовите се адаптирани за лицата со
попречености, инвалидизираните лица.
Библиотеката „Гоце Делчев“ - Велес, со своите услуги го опслужува населението
кое живее во локалната единица. За таа цел пред влезот на Библиотеката, како и до
одделите од Библиотеката има поставено пристапни рампи, а во самата зграда и лифт за
инвалидизирани лица.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
102
Развој на условите за корисниците слепи и слабовидни лица
Посебно внимание се посветило на лицата со оштетен вид и слабовидност како во
светот, така и на балканските простори, па и на територијата на нашата земја.
Првата Национална библиотека за слепи лица е отворена во Лондон во 1882 година,
а најголемата библиотека од овој тип се наоѓа во Вашингтон.
Во нашето соседно опкружување најголемата библиотека за слабовидни и слепи
лица е „Др. Милан Будимир“ во Нови Сад, Србија, како дел од Друштвото за слепи лица,
која располага со фонд од 50.000 книги со Брајово писмо, како и 8.000 наслови во аудио
формат. Додека во Подгорица, Црна Гора, во 2006 година е отворена Јавна библиотека
за слепи лица од страна на Владата во согласност со Законот за култура и Законот за
библиотечна дејност. Интересен пример за олеснет пристап до библиотечна граѓа има во
библиотеката „Вук Караџиќ“ од Крагуевац која набавува компјутер со софтвер за слепи
и слабовидни корисници.
Почитувајќи ја Конвенцијата на ОН за правата на лицата со попречености,
библиотеките во светот во своето библиотечно работење внесуваат достапност на
Брајови книги и звучни записи. Лицата со делумно и целосно оштетен вид имаат право
на образование, кое не би било возможно без Брајовото писмо. Брајовата азбука за
слепите лица датира од 1825 година, а основач е Луис Брај, кој бил слеп и ја направил
првата тактилна азбука инспириран од кодот за тајно допишување т.н. „ноќно
пишување“ што го користела војската на Франција за шифрирани пораки.
Зачетоците на книгите на Брајово писмо во Македонија датираат од 1996 година
кога за прв пат бил отпечатен текст на Брајово писмо од страна на господин Пајдаков во
соработка со Сојузот на слепите на Република Македонија. Како членка на ОН во
согласност со Конвенцијата за правата на лицата со попреченост на иницијатива на
Министерството за труд и социјална политика, Програмата за развој на ОН, и во
партнерство со Националниот сојуз на слепи лица се креира дигиталната апликација ‒
аудио-читач „Кико“ промовирана во јули 2021 г. денеска достапна и на македонски и на
албански јазик со име „Хана“, промовирана декември 2021 г., бесплатна со едноставен
пристап. Апликациите „Кико“ и „Хана“ користејќи го системот претворање „слика или
текст во глас“, ќе овозможат непречена комуникација, непречено движење и целосно
вклучување во општеството и достоинствен живот на нашите сограѓани. Како
апликација, таа е лесно применлива за сите возрасти. Исклучително е значајно што со
апликацијата аудио-читач „Кико“ и „Хана“, лицата со оштетен вид за првпат добиваат
функционална, современа и соодветна алатка, која во секојдневниот живот ќе им помага
и ќе им овозможува поголема самостојност и тоа во сите сфери. Апликацијата за првпат
ќе им овозможи на над 3.000 слепи и лица со оштетен вид, пишаниот текст да го слушаат
и разберат во аудиоверзија. Библиотечни услуги кои библиотеката им ги нуди на овие
кориснички групи се: пристап и позајмување книжен фонд во библиотеката и надвор од
неа, користење интернет и надворешни извори на информации, употреба публикации на
разни јазици, организација на различни образовни програми, работилници, проекти и
активности поврзани со личниот развој на корисникот.
Залагањата на Библиотеката во Велес
Првите книги на Брајово писмо во Македонија се отпечатени во 1996 години во
Велес, а освен НУБ „Св. Климент Охридски“ од Скопје, велешката е прва библиотека во
земјата која има Брајово катче во кое можат да се позајмат книги на Брајово писмо
наменети за слепите читатели. Нашата библиотека располага со вкупно 125 аудио-книги
и 63 наслови на книги на Брајово писмо како дел од библиотечниот фонд кои можат да
бидат користени од оваа целна група. Брајовите книги се од странски и домашни автори
и лектирни изданија за да можат да ги задоволат потребите на сите корисници. Овие
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
103
книги се добивани континуирано од 2013 г. од страна на Здружението за слепи лица од
Велес, библиотеката за слепи лица „Рајко Пајдаков“, како резултат на долгогодишната
соработка, преку проекти поддржани од Министерството за култура. Реализацијата на
овие проекти претставува имплементација на Член 9 и Член 21 од Конвенцијата за
правата на лицата со попреченост, во кои се опишуваат токму правата за барање,
добивање и доставување на информации на еднаква основа со другите. Поради
специфичност на изработката и брзо оштетување на напишаното бараат посебни услови
на чување. Нашата библиотека обезбеди посебно место за чување со застаклена витрина
кое го нарековме Брајово катче. Книгите со Брајово писмо може да ги доставиме и до
домовите на слепите лица, но и тие во секое време ќе можат да доаѓаат во библиотеката
и да ги користат.
Локалната библиотека „Гоце Делчев“ Велес располага со аудио-книги кои не се
внесени во КОБИСС, па затоа имавме потреба од давање насоки за стекнување вештини
за внес во КОБИСС на овие аудио-книги. За таа цел Библиотеката организираше стручна
работилница „Аудио-книгите достапни до читателите“ на која присуствуваа
библиотекарите од нашата библиотека, од ЈОУ „Искра“ Кочани, од Библиотеката
Феткин Кавадарци, ЛУБ „Благој Јанков - Мучето“, Струмица и Матичната библиотека
„Кочо Рацин“ Пехчево. Претставници од БЗМ на Македонија беа излагачи на стручниот
дел и насочувачи на активностите на библиотекарите учесници на работилницата. Овој
проект беше поддржан од Министерството за култура. Истиот дава голем придонес за
доближување на македонската и светската книжевност до слепите лица. Со реализација
на овој проект ќе им се овозможи на маргинализирана група граѓани да ги користат
услугите на библиотеките.
Заклучок
Овој труд е насловен како „Еднаков пристап до библиотечните услуги“, но
реалната состојба е многу далеку од тоа. Следејќи ги примерите на светските
библиотеки, подготвени сме да се справиме со предизвиците до остварување на целта.
Залагањата што ги прави Библиотеката се далеку од условите во библиотеките во светот
и соседство, но сме едно скалило до она што планираме да го реализираме во иднина, за
да овозможиме еднакви можности за сите.
Користена литература
1. https://www.ala.org/advocacy/intfreedom/librarybill/interpretations/servicespeopledisab
ilities
2. https://www.ifla.org/wp-content/uploads/2019/05/assets/libraries-for-print-
disabilities/conferences
seminars/Brussels/brussels_alejandro_moledo_european_accessibility_act_edf.pdf
3. https://libreas.eu/ausgabe6/002mos.htm
Abstract
This paper presents the need for equality in providing services to all library users. The
involvement of the library in the availability of the type of specific service characteristic of
people with disabilities in physical or mental development who have specific needs.
Implementation of the library as an important factor in the realization of the educational and
cultural needs of users in this category.
Keywords: people with disabilities; users; equality in library services; accessibility to
libraries and library materia.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
104
ДЕЦА И МЛАДИ КОРИСНИЦИ - ОБВРСКА ИЛИ ПРЕДИЗВИК
Наташа Брезовска-Богоевска, библиотекар
Локална библиотека „Гоце Делчев“ - Велес
bibliotekaveles22@gmail.com
Апстракт
Во ова излагање се претставува потребата на библиотеката за привлекување и
активирање на децата и младите како членови. Доближување на библиотечниот
материјал и библиотекарите до најмладата популација преку проекти кои подразбираат
читање, презентирање, активирање на најмладите читатели уште од градинка. Градење
свои ставови за прочитана книга, како и предлагање книга за читање од гледиште на
младите читатели. Ангажираноста на библиотеката во реализирање иновативни проекти
со деца и млади членови е со цел таа да стане важен дел од нивниот живот.
Клучни зборови: деца, млади, проекти, работилници, ангажирање, ставови,
предлози.
„Децата треба да се научат како да мислат, а не што да мислат.“ 65
Маргарет Мит
Вовед
Да се изгради една здрава личност која ќе се имплементира во сите сфери на
општеството е одговорност на сите сегменти во самото општество. Градењето на
личноста започнува од семејството, преку образованието, почнувајќи од градинка,
основно, средно и високо, па сè до спортски, научни, културни институции.
Библиотеката е еден од тие сегменти кои директно или индиректно влијае врз
оформувањето на личноста.
Преку понудата на изборот на „литература која по својата содржинска и јазична
структура е прилагодена на возраста на децата, на нивните когнитивни способности и на
моќта на нивната перцепција“66, библиотеката т.е. библиотекарот влијае врз
оформувањето на децата/младите нивните погледи и градењето на сопствен став кон
нештата. Значи, станува збор за литература којашто е специфична и од аспект на статусот
што го има во системот на книжевноста, но и од аспект на функцијата што ја има во
естетскиот развој на децата/младинците, како и во создавањето позитивни модели на
размислување и на однесување. Тоа, пак, ја нагласува и нејзината воспитно - образовна
функција, исклучително важна со оглед на тоа дека ученичката популација, на којашто
ѝ е наменета како примарен читател, се наоѓа во исклучително сензитивен период на
персонален, социјален и морален развој. Всушност, литературата за деца и младинци
претставува специфичен медиум за комуникација, втемелена врз способноста на
нејзиниот реципиент за активно учество во прикажаните доживувања и емоции
(способноста за емпатија), како и неговата верба во одредени принципи или идеи, кои го
доведуваат до чувството на припадност на заедницата.
Малите и младите како корисници во денешницава
Според ИФЛА / УНЕСКО Манифестот за јавни библиотеки, корисниците од сите
возрасти мораат да добијат услуга, согласно со нивните потреби.
65Цитат од Маргарет Мит
66 Rečnik književnih termina. Beograd: Nolit, 1992, 376-377
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
105
Децата и младите се посебна група корисници кои имаат свои специфични
образовни, културни и информативни барања, па затоа неопходно е да се посебна целна
група на корисници.
Младата популација денес живее во едно дигитално време чиј развој бележи брз
раст, време кое покрај позитивното влијание преку брза достапност на информации, се
карактеризира со недоверливост на самата информација, како и отсуство на друштвеност
на единката и појава на отуѓеност.
Во последно време владее тренд на читање електронски изданија, наспроти
печатени изданија, што резултира со намалено присуство на младата популација во
библиотеките. Овој проблем не е само на локално ниво, туку и на глобално. Ако младата
популација ја гледа библиотеката како место кое не ги задоволува нивните барања и не
е од нивни интерес, тогаш е неопходно библиотеката да изнајде начин како да бидат
вклучена и да стане важен дел од нивниот живот. Развивајќи програми кои би ги имале
предвид нивните сфери на интереси, како и формирајќи простор во кој би ги развиле и
истакнале своите таленти, библиотеката би станала место за квалитетно растење. Со таа
цел библиотеката не само што претрпуваа промени во однос на нудење услуги, туку и се
реорганизира со простор во кој би се изведувале работилници, онлајн работилници,
книжевни настани, манифестации и др.
Залагањата во светот на библиотеките за доближување до младата популација
Истражувањата покажуваат многу позитивни, иновативни примери чија цел е
приближување на малата и младата популација до библиотеката.
Многу интересен пристап за привлекување на младите читатели имала Градската
библиотека во Суботица. Во својата програма „Помини ја ноќта со книга“, спроведува
уникатна реализација на ноќ во библиотеката. Имено, група на млади членови во
пижами, вреќи за спиење и книга ја поминуваат ноќта во библиотека. Разговараат за
омилени книги, играат книжевна пантомима и потрага по скриената книга, а пред спиење
гледаат филм, снимен по книга. Вечерта контактираат онлајн со свои врсници од Осиек
разменувајќи искуства. Во истата библиотека интересен е и проектот „Пикник во
библиотека“ каде во дворот на библиотеката за време на летото се реализираат низа
активност интересни за децата.
Од библиотеката „Глигорие Возаровиќ“ од Сремска Митровица инспиративен
пример е програмата насловена како „Зона на младите“. Програмата подразбира средби
на младите читатели еднаш во неделата на кои се разговара за прочитаните книжевни
дела што за тема ги имаат човечките права и вредности. А потоа тие претставуваат
инспирација за творење.
Вишиот библиотекар Мелица С. Робинсон од библиотеката „Џорџ Пибоди“ од
западната филијала на институтот Пибоди во Масачусетс, вработена во Одделот за
тинејџери, формира Клуб кој има цел да ги охрабрува тинејџерите да ја искористат
својата креативност. Таа формира make space67 простор во библиотеката каде младите би
имале услови за реализација на своите проекти.
Залагањата на Локалната библиотеката „Гоце Делчев“ - Велес за
доближување до младата популација
Во оваа потрага по иновативни идеи за привлекување на малите и младите
корисници во библиотеките, не заостанува ниту мојата матична библиотека.
Локалната библиотека „Гоце Делчев“ од Велес активно ги вклучува младите
членови во својата работа. Под активно не се подразбира само пребарување на
67 Израз: направи простор
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
106
апликацијата КОБИСС.МК читатели и користење на услугата зајмување на
библиотечната граѓа, туку и учество во самиот избор на граѓа за набавка. Во просториите
на Библиотеката има поставено сандаче во кое членовите ги ставаат своите предлог-
книги кои Библиотеката би ги набавила. Со самото тоа Библиотеката би ги задоволила
нивните барања како читатели.
Важноста да се започне со запознавање на книгата од најмала возраст, преку
разгледување илустрации и слушање на содржина ја истакнал и познатиот Алберт
Ајнштајн истакнувајќи: „Имагинацијата е поважна од знаењето, бидејќи знаењето е
ограничено, додека имагинацијата го опфаќа целиот свет, стимулира напредок, раѓа
еволуција“. „Ако сакате вашите деца да бидат интелигентни, читајте им бајки. Ако сакате
тие да бидат уште поинтелигентни, прочитајте им повеќе од нив“.68
Токму тој пат на градење љубов кон пишаниот збор од најмала возраст го
реализира и Библиотеката преку својот проект „Приказна за добар сон“. Овој проект се
реализира континуирано неколку години во соработка со Детската градинка „Димче
Мирчев“ од Велес. Библиотекарите ги посетуваат сите клонови во времето пред
попладневниот одмор. При презентација на бајките библиотекарите користат гињоли69
со цел да им ги доближат ликовите од бајките. Целта е да се запознаат со улогата на
библиотеката, значењето на читањето бајки, како и развивањето навика за читање пред
спиење.
Библиотеката преку работилници се доближува до децата за време на нивниот
летен распуст, правејќи катче каде квалитетно би го минувале своето време, а при тоа да
им биде удобно, едукативно и забавно.
Проектот „Лето во библиотека“ се реализира неколку години со поддршка на
Министерство за култура. Четиридневна работилница наменета за деца од 9 до 12-
годишна возраст од Општините Велес, Чашка и Градско, кои доброволно го пријавуваат
своето учество. Целта на овој проект е да се влијае кај децата и целокупната јавност за
поттикнување на љубов кон книгата и кон читањето на книги.
Првиот ден е насловен како: „Патот на книгата - од идеја до полица.“
Децата имаат средба со роднокрајните автори. Се запознаваат со патот на
настанувањето на книгата, од идејата на авторот што ја има, како ја пишува книгата,
поимот издавачка куќа, па се до местото на книгата во библиотечните полици. Од страна
на вработен библиотекар се запознаваат со работата на библиотеката, начинот на кој се
редат книгите, како се организирани и начинот на кој се внесуваат во електронскиот
каталог на библиотеката. Децата се во улога на автори и осмислуваат тема за што ќе
пишуваат во својата книга. Првиот ден креираат наслов, корица и издавачка куќа.
Вториот ден е насловен како: „Правописот во македонскиот јазик, основен
елемент за добра книга“. Децата пред да ја почнат да ја пишуваат својата книга им се
објаснува улогата на лекторот пред да се печати една книга. Се реализира работилница
за најчестите правописни грешки. Преку игра препознаваат погрешно напишан збор и ја
поправаат грешката. Потоа децата започнат со пишување на приказната во својата книга.
Третиот ден е насловен како: „Оживувањето на книгата преку илустрациите“.
Овој ден децата имаат средба со илустраторот кој им објаснува колку е важна
илустрацијата во една книга, а потоа сами ги внесуваа илустрациите во својата книга.
Врската помеѓу авторот и илустраторот е мошне важна за вистинско пренесување на
замислата на авторот преку цртеж до читателите.
Четвртиот ден е насловен како: „Мојата книга“.
Последниот ден децата учесници во работилницата ги презентираат своите книги.
Преку дискусија се прави евалуација за успешноста на проектот.
68 Цитат од Алберт Ајнштајн
69 Вид на кукла: рачна кукла
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
107
Со проектот насловен како „Прочитав јас, прочитај и ти“ што се реализира трета
година по ред, членовите преку видеозаписи, што се снимени од страна на Библиотеката,
даваат предлог-книги за читање. Во видеозаписот членот го изнесува своето мислење за
содржината на прочитаната книга и им ја предлага на останатите. Видеозаписите се
прикачуваат на страната на Библиотеката, со дозвола на снимениот, каде можат да се
проследат. Таргет групата на излагачи, како и потенцијални гледачи се тинејџерите. За
наше изненадување, на барање на самите членови, минатата година беа снимени и
видеозаписи на членови од помала возраст. Излагачите доста одговорно ја извршија
својата задача, давајќи осврт на содржината од прочитаната книга. Придобивката од оваа
активност не е само самостоен избор на библиотечна граѓа која не се вбројува во
лектирните изданија, туку и градење на критичко мислење за прочитаното дело.
Локалната библиотека „Гоце Делчев“ - Велес стана дел од проектот „Поттикнување
на љубовта кон читањето“ од фондацијата „Ѓорѓи Марјановиќ“ со давање на предлози за
читање на книги за деца. Основната идеја на оваа иницијатива е да се креираат аудио-
снимки од читање делови од интересни книги за деца, кои ќе бидат јавно достапни преку
платформата Јутјуб (YouTube). Процесот започнува со одбирање книги кои се интересни
и соодветни за возраста на децата, а предлозите ќе ги даваат издавачките куќи и
библиотекарите. Фондацијата во соработка со психолози и други стручни соработници
ќе објавува статии и совети за важноста на читањето наменети за родители и наставници,
со цел подигање на свеста за важноста на читањето и ќе работи на градење мрежа од
истомисленици.
Формирањето мислење, освртот на содржината од прочитаното дело, анализата на
ликовите, пронаоѓањето на скриените пораки се само дел од целите кои се реализираат
преку „Книжевната работилница“ која се организира во Библиотеката. Таргет група се
членови од 13 до 18-годишна возраст, односно тинејџери. Библиотекарот кој го води овој
проект го истражува интересот на таргет групата, при тоа внимава на вредностите кои
треба да ги пренесе избраната книга. Избраната книга ја изнајмуваат членовите -
учесници и ја читаат во одреден временски период. На договорениот датум се разговара
за избраната книга, се изнесуваат ставовите на читателите и се разменуваат мислења.
Предлог-книгите од домашни автори се настојува да се обработат во присуство на
авторот. Придобивките од овој проект се однесуваат и на Библиотеката како институција
и на младите личности кои позитивно се надградуваат. Учесниците преку оваа активност
влијаат на своите врсници, така што Библиотеката добива нови членови.
Заклучок
Ангажирањето на Библиотеката во реализација на работилници по повод значајни
датуми, различни проекти со вклученост на мали и млади читатели, резултира со
зголемен број активни млади членови, како и зголемен број зајмена граѓа од нивна
страна. Најголемата придобивка, која воедно ги оправдува залагањата, е тоа што како
Најчитател во Одделот за возрасни беше член од седумнаесетгодишна возраст.
Тоа е доволен показател дека Библиотеката е на добар пат во исполнување на
својата мисија, да влијае на формирањето генерации млади луѓе кои ќе научат како да
мислат и на кој начин да го искажат тоа.
Би завршила со мотото на мојата Библиотека, кое гласи „Библиотеката е место каде
што се храни умот“.
Користена литература
1. https://www.ifla.org/
2. https://www.subiblioteka.rs/manifestacije/piknik-u-biblioteci
3. https://bibliotekasm.rs/o-nama/organizacija/zona-mladih/
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
108
4. https://www.ppl.lib.in.us/
5. https://bibliotekaveles.org.mk/
6. https://www.facebook.com/p/?locale=mk_MK
Abstract
This presentation presents the need for the library to attract and activate children and
young people as members. Bringing library materials and librarians closer to the youngest
population through projects that involve reading, presenting, and activating the youngest
readers since kindergarten. Building your own opinions about a read book, as well as suggesting
a book to read from the perspective of young readers. The library᾿s engagement in
implementing innovative projects with children and young members is aimed at making it an
important part of their lives.
Keywords: children, youth, projects, workshops, engagement, views, suggestions.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
109
БИБЛИОТЕКАТА КАКО МЕДИУМ ЗА КОМУНИКАЦИЈА
м-р Мариче Боздоганова, библиотекар советник
НУ-Библиотека „Григор Прличев“ - Охрид
mbozdoganova@yahoo.com
Апстракт
Комуникацијата во библиотеката е отворен прозорец кон ризницата на науката,
социјалната средина, културата, општеството. Успехот на секоја библиотека се темели
на реализирање на нејзините цели – задоволување на потребите на корисниците. Зад
секој успех на библиотеката како битен елемент е комуникацијата помеѓу библиотекарот
и корисникот.
Во овој осврт се става акцент на комуникацијата, начинот на комуникација, новите
алатки за комуникација, како и живиот збор на библиотекарот и корисникот наспроти
новите технолошки алатки во виртуелниот медиум за комуникација. Користени се
примери од добра пракса на светските библиотеки и од нашето опкружување. Целта е да
се покаже што сè влијае на квалитетот на комуникацијата помеѓу корисникот и
библиотекарот.
Книгата е медиум, книгата е врска за комуникација!
Клучни зборови: библиотека, корисник, комуникација, информациска писменост,
современи алатки.
„Секогаш сум замислувал дека рајот ќе биде еден вид библиотека“
Хорхе Луис Борхес
Библиотеката отсекогаш била простор каде што информацијата, знаењето и
културата се пренесуваат и негуваат. Библиотеката од самите свои почетоци е средиште
и темел за информации и комуникација. Книгата најчесто е тој монолошки медиум кој
поттикнува на дијалог. Па така имаме развој на комуникација за книгата, за авторот,
читателите, бројот на посетители и побарувања. Добрата комуникација е мошне битна
за развој и просперитет на библиотеката. Сето тоа дава слика на успехот и квалитетот на
менаџерскиот тим на една библиотека. Библиотеката е одраз на својата општествена
заедница. Но библиотеката се менува во зависност од општествениот развој. На своите
корисници, покрај просторот што им го нуди, таа на своите корисници им дава и
различни видови на услуги, како книги, е- книги, списанија. Тука се и различните
активности што се реализирани од тимот на библиотеката: настани, промоции,
одбележувања на низа активности, работилници, изложби и сл.
Развојот на технологијата и информациската писменост го преокупираат
вниманието на библиотечното работење. Интернетот е главната алатка, главниот
глобален медиум во развојот на комуникацијата како и развивање на библиотечните
услуги. Комуникацијата со своите корисници библиотеката ги проширува преку низата
социјални мрежи, информирајќи ги за своите активности.
Денес таа станува и:
- Информативен центар – каде што граѓаните пристапуваат до проверени и
релевантни податоци;
- Образовен центар – соработка со училишта, универзитети и обуки за дигитална
писменост;
- Културни активности – изложби, литературни читања, дебати, работилници;
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
110
- Дигитална платформа – пристап до електронски книги, бази на податоци;
виртуелни предавања.
Во иднина библиотечната дејност ќе се движи кон:
- Дигитализација и нови технологии на книжевните фондови;
- Виртуелна и проширена реалност за интерактивно учење;
- Вештачка интелигенција за препораки и за пребарување.
Една од суптилните активности на библиотечната дејност е нејзината застапеност
во мрежниот медиум. Нејзиното присуство зависи од нејзините активности и работата
на менаџерскиот тим. Во виртуелниот свет на книгата, со дигитализацијата на
книжевната граѓа сè повеќе се менува комуникацискиот процес на корисникот и
библиотекарот.
Улогата на библиотекарот се менува од „чувар на книги“ кон информациски
медијатор и дигитален педагог.
Библиотеката и комуникацијата
Библиотеката често се смета за складиште на книги и информации, но таа е многу
повеќе од тоа. Всушност, библиотеките служат како витален медиум на информации и
комуникација, овозможувајќи им на луѓето пристап до широк спектар на ресурси и
поврзување со другите на значајни начини. Од традиционални книги и списанија до
дигитални ресурси и програми на заедницата, библиотеките играат суштинска улога во
поттикнувањето на општество богато со знаење и ангажираност.
Еве неколку клучни точки за улогата на библиотеките како медиум на информации
и комуникација:
- Библиотеките обезбедуваат пристап до широк спектар на ресурси и услуги што
го поддржуваат учењето, истражувањето и личниот развој;
- Библиотеките нудат пристап до книги, периодични изданија, дигитални ресурси
и други материјали што содржат богатство од знаење и информации;
- Библиотеките, исто така, обезбедуваат простори за состаноци за групи и
организации во заедницата, дозволувајќи им на луѓето да се соберат за да
споделат идеи и да соработуваат на проекти;
- Библиотеките нудат низа програми и услуги што ја промовираат писменоста,
учењето јазици и комуникациските вештини.
Библиотеките користат социјални медиуми и други дигитални платформи за
споделување информации, комуникација со корисниците и промовирање на нивните
услуги и ресурси. Ефективната комуникација во библиотеките вклучува разбирање на
информациските потреби на корисниците на библиотеките, пронаоѓање и пристап до
релевантни информации, комуницирање за информациите на корисен начин, собирање
повратни информации и континуирано подобрување на комуникациските процеси на
библиотеката. Библиотеките го промовираат доживотното учење и го поддржуваат
образованието, обезбедувајќи пристап до ресурси и услуги што им помагаат на
поединците да стекнат нови знаења и вештини во текот на нивниот живот.
Библиотеките, исто така, служат како важни културни институции, зачувувајќи го
и промовирајќи го културното наследство преку нивните колекции и програми.
Библиотеките играат клучна улога во олеснувањето на комуникацијата меѓу
поединците и заедниците и се важни медиуми на информации и комуникација во
дигиталното доба.
Користењето современи медиуми за комуникација на библиотеката ѝ
овозможуваат да биде препознатлива во државата и во опкружувањето, т.е. да изгради
сопствен оригинален идентитет. Формирањето на библиотечна комуникација во
современите медиуми им овозможува на корисниците да бидат рамноправни учесници
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
111
во комуникацијата со библиотеката. Преку употребата на информатичката и
комуникациска технологија, библиотеките даваат пристап до поголем број електронски
ресурси и услуги.
Така развојот од традиционална библиотека > хибридна библиотека > електронска
библиотека > дигитална библиотека > виртуелна библиотека.
Традиционалната библиотека става акцент на печатената форма (над 85%);
концептот на хибридната библиотека ја означува структурата во која коегзистираат
печатените документи со аудио-визуелни и мултимедијални документи, каде пристапот
до информативните извори оди преку мрежниот систем на Интернетот.
Електронската библиотека содржи аудио-визуелни, мултимедијални документи
пренесени на електронска поддршка.
*Таков пристап се остварува до каталогот на Кобисс Опак (Cobiss Opac).*
Библиотеките на социјалните медиуми за комуникација во светот
Пред околу една деценија, библиотеките низ целиот свет се соочија со дилема.
Нивните витални функции - снабдување книги и пристап до информации за јавноста -
беа заменети со Амазон, е-книги и јавен Ви-Фи (Wi-Fi).
За да привлечат посетители од дома и од странство, многу библиотеки имаат
напредни, дури и необични удобности. Имаат кровни градини, јавни паркови, веранди,
простории за играње, тинејџерски центри, кина, игри за игри, уметнички галерии,
ресторани и многу повеќе.
Како примери од добра пракса ќе ги наведеме библиотеките во Љубљана, Р.
Словенија: https://www.nuk.uni-lj.si; Mega iskalnik NUK
„Активно ќе ги развиваме словенечките библиотеки и библиотекарството, ќе
дистрибуираме знаење и ќе споделуваме искуства, и овде и во странство. Нашиот
водечки принцип ќе биде професионалната извонредност. Нашата референтна точка ќе
биде корисникот.“
Основни вредности се:
Професионализмот
Фокусирани сме на обезбедување на највисок квалитет на услуга за сите
корисници. Нивната доверба ја добиваме преку кредибилитет и непристрасност. Со
подобрување на знаењата и вештините, ние се стремиме кон извонредност и
промовираме професионален развој низ целиот библиотечен систем.
Одговорност
Ние сме одговорни и почитувани во односите едни со други и со нашите
корисници, партнери и околината. Заземаме професионално одговорен пристап кон
зачувување на словенечкото пишано културно и научно наследство, овозможувајќи раст
на знаењето, свеста за националниот идентитет и активно обликување на иднината на
нашето општество.
Отвореност
Посветени сме на отворен и непречен пристап до знаење за сите. Обезбедуваме
најширок можен пристап до податоците и информациите што ги собираме и одржуваме.
Им помагаме на корисниците да стекнат вештини за управување и евалуација на
информациите и нивна понатамошна употреба за идно знаење.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
112
Иновација
Ги поттикнуваме и поддржуваме иновациите во сите области и ги имплементираме
во нашето работење. Ние прифаќаме нови идеи, способни сме брзо да се приспособиме
и да управуваме со промените што ги предизвикува развојот на општеството и животната
средина70.
Сл.1. НУК- Љубљана Сл.2. НУК2
Може да се осврнеме и на Библиотеката Ооди во Хелсинки: https://oodihelsinki.fi
Претставува волшебна структура од дрво и стакло во форма на брод. Со своите 16.000м2
уредена е во три нивоа. Покрај книги во неа се позајмуваат и алати, музички
инструменти, да се играат видео игри. Постојат низа работилници: за везење, шиење,
дигитално резбање на дрво. Најпосетена е дневната соба каде корисниците
комуницираат со книгата.
Сл. 3. Библиотека Ооди Сл. 4. Дневна соба
Во наши услови
За време на короната библиотеките одиграа незаменлива улога во поврзувањето на
луѓето од целиот свет. Имено токму социјалните мрежи ја одиграа таа улога за спојување
и дружење со најразлични содржини.
НУ-Библиотека „Григор Прличев“ - Охрид скромно може да ги покаже своите
активности на социјалните мрежи, како што се Фејсбук, Јутјуб (You Tube) канал во
рамките на Фејсбук страната, WWW, Инстаграм, покажувајќи ја својата улога на медиум
за активна комуникација. Како библиотека од јавен карактер своите содржини ги
пласира на својата веб-страница, Фејсбук страницата, како и информирање до локалните
ТВ медиуми и локалните веб-портали.
70 https://www.nuk.uni-lj.si/nuk//poslanstvo
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
113
Фејсбук страната на НУ-Библиотека „Григор Прличев“ - Охрид активно ги
информира своите следбеници и корисници за секој настан и активност во рамките на
програмата на Библиотеката. Вкупен број на активни пријатели на ФБ страната се 3.244.
Во период од 28 дена статистиката покажала дека повеќето посетители биле од женскиот
пол за разлика од машкиот. Возраста на посетители е од 18 до 65+-годишна возраст, но
најголем број посетители на страната се на возраст од 44 до 54-годишна возраст.
Сл. 1. Графикон на корисници: возраст и пол
Охрид 1.693
Скопје 362
Струга 75
Битола 60
Прилеп 42
Штип 33
Мелбурн, Австралија 18
Кичево 16
Кочани 16
Тетово 15
Табела 1. Градови и држави кој ја посетиле ФБ страната за период од 28 дена
Сл. 6. Веб-страницата на НУ-Библиотека „Григор Прличев“ - Охрид www.bibliotekaohrid.mk)
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
114
Сл. 5. Прегледи на веб-страницата на Библиотеката
Сл. 7. Инстаграмот на НУ-Библиотека „Григор Прличев“ - Охрид
Национална установа – Универзитетската библиотека „Св. Климент Охридски“
Битола се стреми да стане вистинска виртуелна библиотека, да навлезе во сѐ повисокиот
степен на задоволување на научно-истражувачките и образовни потреби на
корисниците: https://nuub.mk.
Библиотеката овде е место за средба на нашите умови. Поточно Библиотеката ја
има дневната соба, како простор кој ги поврзува и ги конектира корисниците во една
сплотеност – чија тема е нејзиното величество Книгата.
Сл.8. Работилница во Дневната соба Сл. 9. Дневна соба
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
115
Заклучок
Како заклучок, библиотеките играат суштинска улога како медиум на информации
и комуникација. Тие обезбедуваат пристап до широк спектар на ресурси, и физички и
дигитални, кои го поддржуваат доживотното учење и личниот раст. Библиотеките
служат и како центри на заедницата, промовирајќи комуникација и ангажман и негувајќи
чувство на припадност. Во денешниот брз и дигитален свет, библиотеките остануваат
витален ресурс, обезбедувајќи еднаков пристап до информации и негувајќи општество
со знаење и ангажираност71.
Од горенаведените податоци се заклучува дека во НУ-Библиотека „Григор
Прличев“ - Охрид вработените и менаџерскиот тим треба да дадат повеќе акцент на
ажурирање на своите податоци на социјалните мрежи. Така би го задржале вниманието
на јавноста, а со тоа и интересот за посета. Интересен е статистичкиот податок дека
посетители на Фејсбук (Facebook) страната се на возраст од 44 до 54-годишна возраст.
Тоа наметнува потреба можеби и од едуцирање на повозрасната популација за користење
на социјалните медиуми. Постојат низа активности за кои самиот информациско-
технолошки развој ни ги покажува насоките за преземање конкретни и точни
инструкции од системот во развој.
Следејќи го континуитетот на библиотекарството и библиотечното работење во 21
век, век на автоматизација, дигитализација и виртуелен свет, меѓу традицијата и
современите текови и предизвици на новото време библиотеките во Македонија ги
вложуваат своите напори да ја задржат будноста и интересот на своите корисници во
низата активности од културниот, образовниот и социјалниот живот.
Користена литература
1. Боздоганова, М. 2019. Библиотеката како медиум за комуникација.
2. Vidak. I. 2021. Informacijsko-komunikacijska uloga knjižnice.
3. https://www.nuk.uni-lj.si/nuk//poslanstvo
4. https://limbd.org/library-as-a-media-of-information-and-communication/
Abstract
Communication in the library is an open window to the treasury of science, social
environment, culture, society. The success of every library is based on the realization of its
goals – satisfying the needs of its users. Behind every library success, an important element is
communication between the librarian and the user.
This review emphasize communication, the method of communication, new
communication tools, as well as the living word of the librarian and the user versus new
technological tools in the virtual communication medium. Examples of good design from world
libraries and from our environment were used. The goal is to show what influences the quality
of communication between the user and the librarian.
A book is a medium, a book is a link for communication!
Keywords: library, user, communication, information literacy, modern tools
71 https://limbd.org/library-as-a-media-of-information-and-communication/
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
116
ИНОВАТИВНИ БИБЛИОТЕЧНИ ПРОГРАМИ - КОМУНИКАЦИСКА
ВРСКА ПОМЕЃУ КОРИСНИКОТ И БИБЛИОТЕКАРОТ
Ѓултен Ајрули, виш библиотекар
НУ Библиотека „Кочо Рацин” - Тетово
gjulten_ajruli@yahoo.com
Апстракт
Во современото општество, библиотеките се трансформираат од традиционални
простори за позајмување книги во динамични центри за учење, иновации и социјална
интеракција. Со развојот на технологијата и променетите навики на корисниците,
потребата за нови модели на комуникација помеѓу библиотекарот и корисникот станува
сè поизразена. Овој труд ги истражува иновативните библиотечни програми како алатки
кои не само што го подобруваат квалитетот на библиотечните услуги, туку и
овозможуваат поинтерактивна комуникација со корисниците од една страна, а од друга
страна ги анализира предизвиците со кои се соочуваат библиотеките и нивните напори
да ги прифатат истите. Фокусот е ставен на концептот на библиотеките како жив
организам што се адаптираат кон потребите на заедницата и спремноста на библиотеките
во нашата држава за приспособување и следење на современите потреби и дигиталната
реалност. Трудот се потпира на теоретски анализи и меѓународни практики, но и на
конкретни заклучоци и констатации донесени од анкетата спроведена со сите категории
на читатели во НУ Библиотека „Кочо Рацин” - Тетово, почнувајќи од најмладите
корисници - ученици од основно училиште до повозрасните корисници - пензионери. На
крајот се нагласува потребата од јасни институционални политики за зајакнување на
библиотеките како центри на знаење. Односот корисник - библиотекар, некогаш и сега,
е друга тема која ќе биде елаборирана во овој труд.
Клучни зборови: иновации, библиотека, библиотекар, корисник, дигитализација,
трансформација.
Вовед
Библиотекарството низ историјата ја покажало својата силна страна на
издржливост и развој, а со тоа и потребата од прифаќање на новите предизвици на
технолошкиот и научниот развој.
Успехот на секоја библиотека се темели на реализирање на нејзините цели -
задоволување на потребите на корисниците. Зад секој успех на библиотеката како важен
елемент е комуникацијата помеѓу библиотекарот и корисникот. Во традиционалниот
библиотечен модел, комуникацијата се засновала на физичко присуство на корисниците
во библиотеката, кога библиотекарот им помагал во пребарувањето на ресурси, како и
во изборот на соодветни книги или статии. Сепак, со напредокот на технологијата, се
создадени нови форми на комуникација и нови алатки кои ја олеснуваат интеракцијата
помеѓу корисниците и библиотекарот.
Комуникациски модели - традиционални наспроти иновативни
Дигиталната ера предизвика длабока трансформација во улогата на
библиотекарите, што наложува премин од традиционални кон технолошки и
информациски професионалци. Историски гледано, библиотекарите биле главно
одговорни за каталогизирање и организирање на физичките збирки. Сепак, како одговор
на дигиталната ера, библиотекарите станаа клучни фигури во управувањето,
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
117
организирањето и олеснувањето на пристапот до огромни дигитални ресурси.
Разликувањето помеѓу традиционалните и иновативните комуникациски модели е од
суштинско значење за разбирање на еволуцијата на библиотечната комуникација и
нејзиниот ефект врз корисничкото искуство.
Традиционалните модели се засноваат на директна, лице во лице интеракција
помеѓу библиотекарот и корисникот. Овие модели подразбираат:
• Вербална комуникација на пултот за позајмување или информации;
• Телефонски повици за резервации или консултации;
• Хартиени формулари и обрасци за барање на материјали;
• Физичко присуство при користење на ресурси или при учество во настани.
Иако овие методи сè уште се присутни, нивната ефикасност е ограничена со
работното време, физичката локација на библиотеката и бројот на достапен персонал.
Корисниците зависат од присуство на лице место и често се ограничени во пристапот до
информации надвор од работното време (Ngyen, 2021).72
Наспроти традиционалните модели, кај иновативните се користат дигитални
платформи и алатки кои овозможуваат пофлексибилна, асинхрона и персонализирана
комуникација. Овие модели вклучуваат:
• Е-адреса за комуникација и поставување прашања и добивање консултации;
• Онлајн разговор и виртуелни асистенти (chatbots) достапни 24/7, ВИ
(вештачка интелигенција);
• Социјални мрежи Фејсбук, Инстаграм, Твитер (Facebook, Instagram, Twitter)
за информирање, маркетинг и директна интеракција;
• Веб-платформи за персонализирано корисничко искуство;
• Виртуелни средби преку Зум, Гугл мит (Zoom, Google Meet) и слични алатки
за организирање настани и консултации.
Овие иновативни модели овозможуваат поголема достапност, брзина на одговор и
интерактивност, како и вклучување на корисници кои не се во можност физички да ја
посетат библиотеката.
Многу библиотеки, вклучувајќи ја и НУ Библиотека „Кочо Рацин” - Тетово,
применуваат хибриден комуникациски модел кој ги комбинира традиционалните услуги
со нови технологии. Така се обезбедува инклузивен пристап до сите групи корисници,
вклучувајќи ги и оние со пониски дигитални вештини како што се повозрасните
корисници. Во оваа насока, првите чекори во својата трансформација од
традиционалното кон современото приспособување, НУ Библиотека „Кочо Рацин” -
Тетово ја започна во 2004 година, како дел од проектот „Автоматизација на
библиотеките од југозападниот дел на Македонија”. Воведувањето автоматизирана
каталогизација и автоматизирано зајмување на библиотечниот материјал доведе до
извесни промени во начинот на работа во Библиотеката, како и до повеќе позитивни
ефекти. Со ова, Библиотеката се доближи до своите читатели, настојувајќи да ги
задоволи нивните потреби и интереси, трудејќи се да го фати чекорот со времето и да
стане вистински информативен центар којшто ќе може да одговори на потребите на едно
современо општество.73
Следејќи го континуитетот на библиотекарството и библиотечното работење во 21
век, век на автоматизација и дигитализација, помеѓу традицијата и современите текови
и предизвици на новото време, НУ Библиотека „Кочо Рацин“ - Тетово како библиотека
72 Nguyen, T. (2021). Comparative analysis of traditional and digital communication models in libraries,
International Journal of Library Science, 15(3), 123-130.
73Трпческа, Петрушевска, Е. (2020). „15 години COBISS во НУ Библиотека „Кочо Рацин” – Тетово -
предизвици и искуства”, Библиотекарство, Волумен 36, стр. 8.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
118
од јавен карактер своите содржини ги објавува на својата веб-страница74, Фејсбук75,
Инстаграм, како и информирање до локалните ТВ-медиуми и локалните веб-портали.
Овие мрежи даваат можност за поврзување, поточно бележење на одговори, коментари,
но и давање различни услуги, како што се електронските пораки за настани кои се
организираат како добар пример за интеракција со корисниците. Повеќето социјални
мрежи ги информираат луѓето за различни настани кои споделуваат информации и
соработуваат меѓу себе.76
Предности и предизвици
Една од главните придобивки од дигиталните библиотеки е пристапноста и
погодноста што им ја нуди на корисниците. Тие овозможуваат пристап до голем број
информативни ресурси од било каде во светот, во кое било време. Оваа пристапност ги
елиминира ограничувањата на физичките библиотеки, како што се ограничено работно
време и географска оддалеченост. Меѓутоа, се поставува прашањето: „Дали нашите
библиотеки се спремни за најновите достигнувања во светот на технологијата?” „Кои се
предизвиците, проблемите и тешкотиите во кои се наоѓаат библиотекарите во нашата
земја?”
Реалната состојба на повеќето библиотеки во РСМ е далеку од тоа како што се
замислува една модерна, современа библиотека. Една библиотека може успешно да ги
реализира и употребува иновативните програми само доколку исполнува неколку
предуслови како што се: стабилна технолошка инфраструктура, доволен простор, обучен
персонал, финансиска поддршка, итн., предуслови кои во нашата библиотека се
значително неисполнети. Во споредба со другите библиотеки во светот, на пример
Јавната библиотека на Њујорк (Public Library of New York)77 кои што располагаат со
најсовремена технологија како 3Д принтери, звучни студија, роботика, дигитални
лаборатории, и др.), Библиотеката во Тетово се соочува со најосновниот елемент за
нормално функционирање - ограничен простор. Проектот за нова зграда почнат од пред
повеќе од една деценија, од различни причини, уште не е завршен.78 И покрај тоа,
библиотеката „Кочо Рацин” - Тетово e четврта по ред од групата Јавни Библиотеки во
државата (од вкупно 19 јавни библиотеки), податоци кои се достапни и во статистиката
на веб-платформата КОБИСС.МК (Архива).79
Недостатокот на физички простор е значаен предизвик за библиотеката, но не го
спречува целосно иновативниот развој. Ограничени се организирањaта на разни настани
во сопствените простории на библиотеката, како работилници, изложби, групни
активности, недоволно место за дигитална опрема (дополнителни компјутери,
технолошки точки), проблем со складирање на хардвер и физички колекции, меѓутоа,
токму ова придонесува до „принудна дигитализација”, односно фокусирање на
виртуелни програми, на партнерства со други институции (училишта, културни центри)
за користење нивни простори што понатаму покажува зајакнување на меѓу
институционалната соработка и афирмација на библиотеката. Иновацијата не се
однесува само на технологијата, туку и на методологијата на работа. Статистичките
74 https://nubkrte.org.mk/mk/
75https://www.facebook.com/search/top?q=%D0%BD%D1%83%20%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%
D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0%20%22%D0%BA%D0%BE%D1%87%D0%BE%2
0%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BD%22%20%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B2%
D0%BE
76 Боздоганова, М. (2019). Библиотеката како медиум за комуникација. Охрид: НУБ „Григор Прличев”.
77 https://www.nypl.org/research (пристапено на 04.5.2025)
78 https://sdk.mk/index.php/dopisna-mrezha/od-130-000-knigi-vo-tetovskata-biblioteka-se-dostapni-80-000-
drugite-se-chuvaat-vo-magatsini-oti-nema-mesto-po-preselbata-vo-pomal-prostor// (пристапено на 08.5.2025)
79 https://mk.cobiss.net/pokazateli/doc/STAT_PRIRAST_2024_MK_1.pdf (пристапено на 10.5.2025)
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
119
показатели и истражувањата за корисниците се повеќе стимулација за секој библиотечен
персонал да создаде и формира библиотека погодна за нејзините корисници.80 Анкетата
во која беа вклучени 50 активни корисници на библиотечните услуги, од вкупниот број
од 5200, покажа дека само 30 од нив и тоа од помладата генерација (од 6 до 34-годишна
возраст) ги користат иновативните програми достапни во нашата библиотека (како
користење на заемната библиографско-каталошка база за пребарување мКобисс
(mCobiss), „Мојата Библиотека“ за продолжување, резервација и др.), додека постарите
корисници (од 35 до 55-годишна возраст и повозрасни) продолжуваат на
традиционалниот начин, односно 40% или 20 корисници.
Сл. 1 Односот на корисниците при користење иновативни програми според возраста на
корисниците.
На прашањето „Како ги оценувате иновативните програми достапни во
библиотеката?”, интересен е фактот дека дури и во групата на помлади корисници
одреден број го преферираат традиционалното, односно резултатите потврдуваат дека
иако постои интерес за иновативни програми, традиционалната форма на библиотечна
комуникација и натаму има значајно место кај сите категории на корисници. Овој факт
ја истакнува потребата од балансиран пристап во имплементацијата на новите
технологии - пристап кој ги зема предвид различните генерациски навики, технолошкиот
капацитет и културен контекст.
Сл. 2 Како ги оценувате иновативните програми достапни во библиотеката
80 Боздоганова, М. „Јавните библиотеки - современи центри на информациите во општеството”,
Библиотекартсво, Волумен 40 (2024), бр.1/2, стр.32.
60%
40%
Користење на иновативни програми
Возраст 6-34 год.
35-55+
40%
60%
Како ги оценувате иновативните програми
достапни во библиотеката?
Возраст 6-34 год.
Возраст 35-55+
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
120
Заклучок
Современите библиотеки, како живи и еволутивни институции, денес се соочуваат
со предизвикот да ги интегрираат иновативните технолошки алатки и методи на работа,
истовремено зачувувајќи ја суштината на својата мисија - блискоста со корисникот и
неговите потреби. Иновацијата не ја исклучува традицијата - напротив, таа ја надградува.
Токму одржувањето на хуманата димензија во библиотечната комуникација е тоа што ќе
овозможи библиотеките и понатаму да бидат клучни актери во изградбата на
информирано, активно и културно општество. Библиотеките во Северна Македонија, а
особено НУ Библиотека „Кочо Рацин” - Тетово, покажуваат дека дури и со минимални
ресурси, преку креативност, иницијативност и соработка, може да се постигне позитивен
ефект врз комуникацијата со корисниците. Потребна е понатамошна институционална
поддршка, инвестиции во простор и технологија, континуирана обука на кадарот за да
може библиотеката целосно да ја оствари својата улога како инклузивен, иновативен и
отворен центар за знаење.
Користена литература
1. Боздоганова, М. (2019). Библиотеката како медиум за комуникација. Охрид: НУ-
Библиотека „Григор Прличев”
2. Боздоганова, М. (2024). „Јавните библиотеки- современи центри на информациите
во општеството”, Библиотекарство, Волумен 40, бр.1/2, стр.32.
3. Nguyen, T. (2021). Comparative analysis of traditional and digital communication
models in libraries, International Journal of Library Science, 15(3), 123-130.
4. Трпческа, Петрушевска, Е. (2020). „15 години COBISS во НУ Библиотека „Кочо
Рацин”- Тетово- предизвици и искуства”, Библиотекарство, Волумен 36, стр. 8.
5. https://nubkrte.org.mk/mk/
6. https://www.facebook.com/search/top?q=%D0%BD%D1%83%20%D0%B1%D0%B8
%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0%20
%22%D0%BA%D0%BE%D1%87%D0%BE%20%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%
B8%D0%BD%22%20%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B
7. https://www.nypl.org/research (пристапено на 4.5.2025)
8. https://sdk.mk/index.php/dopisna-mrezha/od-130-000-knigi-vo-tetovskata-biblioteka-
se-dostapni-80-000-drugite-se-chuvaat-vo-magatsini-oti-nema-mesto-po-preselbata-vo-
pomal-prostor// (пристапено на 8.5.2025)
9. https://mk.cobiss.net/pokazateli/doc/STAT_PRIRAST_2024_MK_1.pdf (пристапено
на 10.5.2025)
Conclusion
Modern libraries, as living and evolving institutions, are currently facing the challenge of
integrating innovative technological tools and working methods while preserving the essence
of their mission—closeness to the user and their needs. Innovation does not exclude tradition—
on the contrary, it enhances it. Maintaining the human dimension in library communication will
enable libraries to remain key players in building an informed, active, and cultured society.
Libraries in North Macedonia, especially the National Institution Library “Kocho Racin” in
Tetovo, demonstrate that even with minimal resources, through creativity, initiative, and
collaboration, a positive effect on communication with users can be achieved. Further
institutional support, investment in space and technology, and continuous staff training are
needed for the library to fully realize its role as an inclusive, innovative, and open center for
knowledge.
Keywords: innovation, library, librarian, user, digitization, transformation.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
121
БИБЛИОТЕКАРИТЕ КЛУЧЕН СЕГМЕНТ ВО КАНАЛОТ НА
КОМУНИКАЦИЈА
Сања Јованова Петров, библиотекар
sanjjajovanova@gmail.com
Снежана Георгиевска Цветковска, библиотекар
snezanageorgievska7@gmail.com
Андријана Апостоловска, библиотекар советник
andrijanaapostolovska@yahoo.com
ЈУ Градска библиотека „Браќа Миладиновци“ – Скопје
Апстракт
Во библиотеките препознаваме различни групи на корисници и различни
кориснички потреби. Целта на еден библиотекар е да воспостави што е можно подобра
комуникациска врска со корисникот. Библиотекарите треба постојано да ја наметнуваат
книгата на корисникот како еден од основните и многу потребните канали на
комуникацијата. Тие се ставени во функција да изнаоѓаат секогаш нови и сѐ покреативни
содржини за да можат успешно да ја остварат комуникацијата со читателот. Успехот на
секоја библиотека се темели на реализирање на нејзините цели – задоволување на
потребите на корисниците. Зад секој успех на библиотеката како важен елемент е
комуникацијата помеѓу библиотекарот и корисникот.
Библиотекарот треба, пред сѐ, да поседува изразито чувство и љубезност кон
корисниците, а посебно кон најмладите. Библиотеките треба да претставуваат пријатни
места каде што корисниците со радост ќе доаѓаат нешто да научат, но и квалитетно да
поминат дел од слободното време.
Библиотеките во новото модерно време се ориентираат кон осмислување на
иновативни и креативни решенија за своите проекти.
Клучни зборови: корисник, комуникација, иновации, библиотекар, книга.
Вовед
Библиотеките денес се во процес на трансформација на постоечките услуги и
менување на нивните мисии и работни стратегии. Во време на евидентни општествени
промени во речиси сите сегменти од животот, на библиотеките им се нудат нови
можности за воведување нови, иновативни услуги и надградба на постоечките.
Библиотеките не се само места за чување книги, туку центри за информации,
образование и култура. Библиотеките претставуваат локален центар на информации, кој
им го олеснува пристапот до знаење и информации од секаков вид на своите корисници.
Јавните библиотеки се неопходна компонента во општествата на знаења, која
континуирано се прилагодува на новите средства на комуникација за да им обезбеди на
сите граѓани универзален пристап до информациите и нивно користење. Јавните
библиотеки обезбедуваат јавно достапен простор за создавање на знаења, за
споделување и размена на информации и култура, како и за промоција на граѓанскиот
активизам.81
81 https://repository.ifla.org/server/api/core/bitstreams/c4d96ef1-897d-49e8-a36f-13a451b9d59f/content
(пристапено на 10.4.2025)
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
122
Комуникацијата меѓу библиотекарот и корисниците е клучен елемент за успешна
работа на библиотеката. Овој труд го анализира значењето на комуникациските вештини
кај библиотекарите и нивната улога во реализирање на библиотечните услуги и следење
на потребите на корисниците.
Улогата на библиотекарот и важноста на комуникацијата
Библиотекарот е посредник помеѓу информациите и корисниците. Тој не само што
обезбедува пристап до книги и други извори, туку и помага при нивната селекција,
истражување и користење.
Како библиотекари живееме опкружени со информации кои треба да ги
анализираме, да ги обработиме, да ги потврдиме и уште поважно, комуницирањето.
Вербална комуникација вклучува разговор лице в лице, телефонски разговори или
презентации, директна интеракција, брза размена на информации и персонализиран
пристап. Додека пак писмената комуникација вклучува објави, е-пошта, информативни
материјали, летоци и соопштенија, како и обрасци за барање информации или поплаки
и пофалби. Денес во ерата на дигитализација важна е комуникацијата преку библиотечни
веб-страници, социјални мрежи, апликации или чет-платформи која станува сè почеста.
Овозможувањето на 24/7 пристап до информации е погодна за новите генерации на
корисници.
Предизвици во комуникацијата
Во секојдневната работа се среќаваме и со предизвици во комуникацијата во која
се вклучени јазичните бариери особено во мултикултурни средини, каде разликите во
јазикот и комуникациските навики можат да доведат до недоразбирања. Тука може да
бидат вброени стереотипите кои водат до предрасуди дека некои корисници се
чувствуваат недобредојдени или потценети. Еден од предизвиците е и недостатокот на
технички вештини кај корисниците.
Добрата комуникација дава чувство за насока и служи како водич. Тоа вклучува
работи како што се знаци на библиотека, поставени на влезовите на деловите од
библиотеката и на полици, што ги насочува или води корисниците на услугите.
Комуникација може многу да им помогне на корисниците, особено на оние кои се нови
во библиотеката, со тоа што ќе ги информира и едуцира за збирките, правилата и
политиките и процедурите за позајмување книги.
Библиотекарите претставуваат клучен сегмент во комуникацискиот канал, особено
во контекст на едукацијата, културната размена и пристапот до информации. Нивната
улога е повеќеслојна и значајна од повеќе аспекти. Библиотекарот е активен посредник
меѓу корисниците и изворите на информации, без разлика дали се дигитални или
традиционални. Доволен број човечки и материјални ресурси, како и професионално и
континуирано усовршување на библиотекарот за да може да се одговори на сегашните и
идните предизвици, се неопходни во обезбедувањето на потребните услуги.82
Развивањето на комуникациските вештини во библиотекарството не е еднократен
процес, туку континуиран пат на учење, адаптација и лично професионално
усовршување, учествуваат во процесот на информирање и едукација – преку обуки за
медиумска писменост, користење бази на податоци, истражувачки техники и дигитални
вештини.
Библиотекарите се медијатори помеѓу изворите на информации и корисниците.
Тие ги насочуваат луѓето до релевантни, проверени и квалитетни извори според нивните
потреби, што е особено важно во време на информациски хаос и дезинформации.
82 https://repository.ifla.org/server/api/core/bitstreams/c4d96ef1-897d-49e8-a36f-13a451b9d59f/content
(пристапено на 10.4.2025)
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
123
Корисниците доаѓаат од различни образовни и културни средини, затоа, комуникацијата
треба да биде разбирлива, прилагодена на ниво на познавање и потребите на поединецот.
Со тоа, библиотекарите ја зајакнуваат критичката свест и самостојното учење, при тоа
ги промовираат културните вредности и ги поврзуваат различните заедници преку
настани, книжевни вечери, изложби и други активности, а воедно создаваат простор за
дијалог, инклузија и соработка. Влијанието на новата дигитална ера и можностите што
ги носат новите информации и комуникација, технологиите ја променија врската на
корисникот на библиотеката со информациите. Во минатото интерперсоналната
комуникација беше преферирана форма на интеракција, денес на располагање ни се
новите средства за комуникација и информации базирани на веб-платформи, изградени
врз колективната интелигенција и обележани со нов вид интеракција која ги развива
социјалните мрежи каде што информациите се гледаат, користат и повторно се користат
во постојана динамичка размена. Со дигитализацијата на библиотеките, библиотекарите
им помагаат на корисниците да пристапат до е-книги, онлајн каталози и бази на податоци
и да ги совладаат алатките за истражување. Сега веќе библиотеката станува повеќе од
простор за чување книги, таа е центар за учење, истражување и социјална интеракција.
Современи трендови и решенија (иновации)
Иновативноста во библиотеките во однос на корисниците се однесува на новите
пристапи, технологии и услуги што библиотеките ги применуваат за да ги подобрат
искуствата на корисниците, да ја зголемат нивната вклученост и да ги прилагодат
библиотечните услуги на современите потреби. Овие нови карактеристики ги наведоа
библиотекарите да сфатат дека нивната традиционална улога на собирање, обработка,
зачувувањето и ширењето на информациите се зголемени: денес тие исто така треба да
обезбедат клучни услуги кои вклучуваат развој на веб-услугите, нивните содржини,
алатки, апликации и интерфејси за поддршка на корисниците на библиотеката;
интегрираат системи за поддршка на наставата и истражувањето; овозможуваат брз
пристап до дигитални ресурси; искористувајќи ги можностите што ги создаваат новите
технологии.83 Еве неколку клучни аспекти и примери на иновативност во односите со
корисниците, некои од нив сѐ уште се недостапни кај нас во нашите библиотеки но се
наши посакувани решенија:
• Онлајн каталози и пристап до е-книги: корисниците можат да пребаруваат,
резервираат и позајмуваат дигитални материјали преку веб-страници или мобилни
апликации. Библиотеката на тој начин, преку дигитализација и иновации, го крши
физичкото ограничување и ги поврзува корисниците со светот.
Пример за ова е и дигиталната платформа на ЈУ Градска библиотека „Браќа
Миладиновци“ digitalna.gbsk.mk84, која нуди дигитализирани книги, архиви и историски
фотографии. Сите овие ресурси можат да се користат од дома или било каде, нудејќи
глобален пристап:
• Виртуелни читалници бази на податоци: пристап до научни трудови, списанија
и други ресурси од дома.
• Чат-ботови и виртуелни библиотекари: за брзи одговори и помош при
пребарување.
• Комуникација преку социјални мрежи: Фејсбук, Инстаграм – за промоција,
анкети, препораки на книги и поврзување со помладата публика.
• Дигитална комуникација со корисници (е-пошта, социјални мрежи, телефон).
83 https://www.academia.edu/495672/Communication_in_the_Library_the_Role_of_Librarians
84 https://digitalna.gbsk.mk/
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
124
• Нашата библиотека сè повеќе ја користи дигиталната комуникација за да
одговори на потребите на корисниците. Пример за ваква комуникација е ситуација во
која корисник испраќа порака преку Фејсбук-страницата на библиотеката со прашање за
достапноста на одредена книга. Во вакви случаи, однесувањето на библиотекарот е
клучно за одржување на позитивна слика за институцијата. Библиотекарот треба да
одговори брзо и љубезно, а доколку книгата не е достапна, нуди алтернативни решенија
– на пример, слична литература или можност за резервација, го упатува корисникот кон
онлајн услугите на библиотеката, како што се електронскиот каталог (е-каталог) што е
дел од дигиталната трансформација на библиотечните услуги. Треба да го земеме
предвид и фактот дека сега се занимаваме со нови поинакви корисници, повеќето од нив
се дигитални домородци: „првите генерации кои пораснаа со новата технологија и
интернет, при што го поминуваат целиот свој живот опкружени со компјутери, видео
игри, дигитална музика. Оваа практика претставува пример за професионална и
навремена дигитална комуникација, која не само што ги задоволува барањата на
корисниците, туку и го зајакнува имиџот на библиотеката како современа и отворена
установа.
• Персонализирани препораки: алгоритми или библиотекари што нудат
индивидуализирани сугестии според претходни интереси.
Позитивна пракса во ЈУ Градска библиотека „Браќа Миладиновци“ – Скопје
ЈУ Градска библиотека „Браќа Миладиновци“, на извонреден начин ја остварува
својата улога на „модел на современа библиотека“ насочена кон заедницата, како јавна
библиотека, преку обезбедување пристапност, развиена инфраструктура и програми што
ја рефлектираат нејзината посветеност кон заедницата. Со вкупно 18 филијали
распоредени низ Скопје и со мобилната библиотека Библиобус, која опслужува 19
населени места без училишни библиотеки, институцијата успешно овозможува културна
и книжевна достапност за широката јавност. Библиотеката денес функционира далеку
над рамките на традиционалната улога на позајмување книги. Таа се позиционира како
современ образовен и културен центар, кој нуди можности за неформално учење,
креативно изразување и истражување. Преку програми како работилниците за креативно
пишување, кампањата „Читаме современи македонски автори“, клубови на читатели и
бројни едукативни активности, библиотеката станува живо и динамично „трето место“
за граѓаните – простор каде се вкрстуваат културата, знаењето и заедништвото.
Примерите што следат ќе се фокусираат на различни форми на комуникација,
прикажувајќи и анализирајќи ја интеракцијата помеѓу библиотечниот персонал и
корисниците на библиотеката. Позитивното искуство е насочено кон хетерогената
јавност која се состои од членови на локалната заедница, посетители од универзитетот,
локалните средношколци, децата од најмала возраст и наставниците. Главната цел е да
и се овозможи на академската заедница да се запознае со средствата за пристап
информациите што им се потребни, ефективно да ги користат информациите со кои
располагаат и да го олеснуваат пребарувањето, евалуацијата, пронаоѓањето и
користењето на информациите. Библиотеката организира настани и работилници за
деца, млади и возрасни, кои промовираат креативност и социјални вештини. Програмите
за дигитална писменост, креативно пишување и книжевни промоции претставуваат
можности за ангажирање на заедницата и развој на друштвени мрежи. Со цел
збогатување на креативно пишување и интеракција, библиотеката „Браќа Миладиновци“
веќе две години ја одржува „работилницата за креативно пишување“ со средношколци и
студенти заедно со писателот Александар Русјаков, како и клубовите за читање со цел
промоција на книгата.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
125
Сл. 1 Оддел за детска литература
Организирање културни настани и промоции на книги – Улога на
библиотекарот во популаризација на книжниот фонд
Во рамките на активностите за популаризација на книжниот фонд, библиотекарите
активно учествуваат во организирање и реализација на културни настани, книжевни
промоции и јавни дебати. Тие ја преземаат улогата на модератори и водители на
настаните, при што воспоставуваат професионална комуникација со авторите, со
публиката и со медиумите.
Библиотекарот во оваа функција не само што ја претставува институцијата, туку и
активно придонесува кон културната анимација на заедницата преку јавно говорење,
поставување релевантни прашања, водење на дискусии и поддршка на книжевната
продукција. Со тоа, библиотекарите ја надминуваат традиционалната улога на „чувари
на книги“, трансформирајќи се во промотори на писменоста, медијатори меѓу авторот и
публиката, и активни чинители во креирањето на културната сцена.
Промоција преку социјални мрежи и локални медиуми – Комуникациски
аспекти на библиотечната работа
Во рамки на современите библиотечни активности, промоцијата преку социјалните
мрежи и локалните медиуми претставува клучен сегмент во градењето на јавниот имиџ
на библиотеката и нејзиното поврзување со заедницата. Библиотекарите активно
учествуваат во креирањето комуникациски содржини и јавни настапи, при што
демонстрираат вештини за јавно говорење, медиумска комуникација и организација на
настани. Еден од забележителните примери е разговорот со поетесата Биљана
Стојановска, чија стихозбирка „Додека спиеш“ беше прогласена за Книга на месецот во
рамки на нашата библиотека. Овој настан е дел од долгорочната кампања „Читаме
современи македонски автори“, која веќе трета година последователно се реализира со
цел афирмација на македонските автори, издавачка продукција и македонскиот јазик.
Кампањата има интегриран медиумски пристап – се промовира преку
официјалните профили на библиотеката на социјалните мрежи, со висок степен на
видливост и поддршка од страна на традиционалните медиуми. На овој начин,
библиотеката и библиотекарите не само што ја промовираат културата на читање, туку
и активно ја вклучуваат јавноста во културниот живот на заедницата.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
126
Сл. 2 Кампања „Читаме современи македонски автори“
Во рамките на хуманитарната акција под наслов „Читај книга и подари здравје“, ЈУ
Градска библиотека „Браќа Миладиновци“ организираше благородна иницијатива за
опремување на библиотека-игротека при Клиниката за детски болести во Скопје. Како
дел од акцијата, во просториите на библиотеката се вклучија и бројни јавни личности,
кои за момент ја презедоа улогата на библиотекари. Со својот ангажман тие дадоа силна
поддршка на акцијата, покажувајќи ја својата општествена одговорност и посветеност
на промоцијата на книгата и читањето како вредност.
Јавните личности ги зачленуваа децата и младите, а нивното учество во акцијата
придонесе за значителна посетеност на библиотеката тој ден. Овој настан уште еднаш
потврди дека книгата може да биде мост меѓу генерации и општествени сектори, како и
средство за поттикнување емпатија и солидарност.
Во контекст на денешното дигитално време, кога младите генерации се сè помалку
насочени кон традиционалното читање, ваквите акции се исклучително важни. Тие
потсетуваат на потребата од враќање кон книгата како извор на знаење, инспирација и
духовно богатство, како и апел до младите да го негуваат чувството за љубопитност и да
ја задржат жедта за нови знаења. Знаеме дека многу одговори и животни вистини се
кријат токму во страниците на една книга.
Сл. 3 Хуманитарна акција „Читај книга и подари здравје“
Ова се само дел од активностите на ЈУ Градска библиотека „Браќа Миладиновци“
преку кои се потврдува посветеноста во исполнување на мисијата на библиотеката и
нејзините библиотекари. Библиотекарот, како клучна алка во процесот на културна
медијација, претставува посредник меѓу книжевното знаење и читателот, обезбедувајќи
значајна поддршка во промоцијата на читањето, информирањето и едукативниот развој
на заедницата. Преку вакви активности, библиотекарот не само што ја врши својата
професионална должност, туку и активно ја гради улогата на библиотеката како отворен,
комуникативен и ангажиран простор што ја рефлектира динамиката на современото
општество.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
127
Заклучок
Библиотекарите се клучна алка во воспоставувањето и одржувањето на
комуникацијата меѓу библиотеката и нејзините корисници. Тие не се само посредници
во преносот на информации, туку активно придонесуваат кон изградба и развој на
односите со јавноста. Со својата стручност, пристапност и чувствителност на различните
потреби на корисниците, библиотекарите го обликуваат начинот на кој јавноста ја
доживува и користи библиотеката, притоа влијаејќи врз нејзиниот углед и отвореност.
Современите библиотеки постепено се претвораат во живи културни и образовни
средишта, каде што улогата на библиотекарот станува сè покомплексна и значајна. Тие
не само што ракуваат со информации, туку и нудат поддршка со емпатија, се служат со
современи технологии и обезбедуваат услуги кои далеку ја надминуваат
традиционалната позајмица на книги.
Оттука, воспоставувањето ефективна комуникација во библиотеката е незамисливо
без библиотекарот како централна фигура. Нивната способност да ги препознаат и
адресираат потребите на корисниците е темел на позитивната атмосфера и на
зајакнување на библиотеката како значаен јавен и културен ресурс. Во тој дух,
вложувањето во професионалниот развој на библиотекарите и обезбедувањето
соодветни услови за нивната работа претставува стратешка инвестиција во квалитетот
на библиотечната услуга.
Моќната порака на Ен Херберт тоа го сумира на впечатлив начин:
“Libraries will get you through times of no money better than money will get you through
times of no libraries.“ - Anne Herbert
„Библиотеките ќе ве пренесат низ времиња без пари подобро отколку што
парите ќе ве пренесат низ времиња без библиотеки.“ – Ен Херберт
Користена литература
1. https://repository.ifla.org/server/api/core/bitstreams/c4d96ef1-897d-49e8-a36f-
13a451b9d59f/content
2. https://www.academia.edu/495672/Communication_in_the_Library_the_Role_of_Libra
rians
3. https://digitalna.gbsk.mk/
4. https://www.academia.edu/3314559/Brick_and_Click_Libraries_An_Academic_Librar
y_Symposium_12th_Maryville_Missouri_October_26_2012_
5. https://www.facebook.com/biblioteka.brakja.miladinovci
Abstract
Libraries serve a diverse range of users with varying needs. The primary goal of a
librarian is to establish the most effective possible communication link with users. Librarians
must continuously promote books as one of the fundamental and essential communication
channels. They are responsible for developing innovative and increasingly creative content to
ensure successful engagement with readers. The success of any library is based on fulfilling its
objectives—meeting the needs of its users. A crucial element behind every library’s success is
the interaction between the librarian and the user.
A librarian must, above all, demonstrate a strong sense of empathy and courtesy toward
users, especially the youngest ones. Libraries should be welcoming spaces where users not only
acquire knowledge but also enjoy spending quality leisure time.
In the modern era, libraries are shifting towards designing innovative and creative
solutions for their programs and projects.
Keywords: user, communication, innovation, librarian, book.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
128
КОМУНИКАЦИСКАТА ВРСКА ПОМЕЃУ БИБЛИОТЕКАРОТ И
КОРИСНИКОТ
Сабија Мустафа, библиотекар
НУ Библиотека „Кочо Рацин” - Тетово
sabija21@hotmail.com
Апстракт
Комуникацијата во библиотеките претставува клучен процес кој овозможува
квалитетно искуство на корисниците и успешно остварување на библиотечните услуги.
Овој труд има за цел да ја истражи комуникациската врска помеѓу библиотекарот и
корисникот преку комбинирање на теоретски концепти и практични искуства. Во рамки
на теоретската рамка се анализираат дефиниции и комуникациски модели применливи
во библиотечното работење, со осврт на потребите на различни категории корисници.
Истражувањето се базира врз набљудувања, анализа на комуникациски ситуации во
библиотеката „Кочо Рацин“ – Тетово и спроведување на кратка анкета со библиотекари
од различни сектори. Преку конкретни примери се идентификуваат најчестите
комуникациски ситуации, успешни практики и предизвици. Резултатите покажуваат
дека флексибилниот пристап и адаптацијата кон индивидуалните потреби на
корисниците се неопходни за надминување на теоретските модели и унапредување на
библиотечната услуга.
Клучни зборови: комуникација, библиотекар, корисник, библиотека, услуги,
практични примери, комуникациски модели.
Вовед
Комуникацијата отсекогаш ми била предмет на интерес – не онаа што се одвива во
секојдневната врева, туку тивката, природната комуникација што се раѓа без
наметнување и служи без бучава. Во библиотеката, овој вид комуникација ја добива
својата најчиста форма: тивка средба помеѓу оној што бара и оној што помага, помеѓу
читателот и библиотекарот. Овој секојдневен контакт, понекогаш и несвесен, носи во
себе извонреден потенцијал за едукација, насочување и градење доверба. Преку
набљудување и лично искуство во библиотечни простори, сфатив дека ниту една
технологија, систем за пребарување или каталог не може да ја замени вредноста на
човечката комуникација изградена со внимание, емпатија и знаење. Услугата што ја дава
библиотекарот не е само техничка; тоа е чин на комуникација што бара чувствителност
за неизречените потреби на читателот и способност да се создаде гостопримливо
опкружување во еден институционален простор на знаење. Слободно може да се каже
дека во ерата на дигитализацијата, библиотеките не само што стануваат релевантни, туку
и се трансформираат во динамични средини каде комуникацијата добива нови димензии
– од лична до виртуелна. Овој труд има за цел да ја истражи комуникацијата помеѓу
библиотекарот и читателот, гледајќи ја како сложен, но природен процес во кој се
преплетуваат теоријата на интерперсоналната комуникација и конкретни примери од
библиотечната практика. Пристапот е рефлексивен, аналитичен и пред сè – човечки,
изграден врз реални набљудувања и професионална сензибилност кон оваа специфична
релација.
Во општество што секојдневно се забрзува, библиотеката останува едно од
последните места каде што комуникацијата ја задржува својата бавна, внимателна и
длабока димензија – од лична до виртуелна. И токму тука започнува вистинската
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
129
вредност на ова истражување. Особено внимание ќе биде посветено на искуствата и
активностите во НУ Библиотека „Кочо Рацин” – Тетово, како реален пример за успешна
адаптација во мултикултурна средина.
Теоретски основи на комуникацијата: суштината на човечката поврзаност
Комуникацијата, како фундаментален процес на размена на информации, мислења
и чувства, преставува суштински дел од секојдневието на човечко постоење. Таа е
темелот на секоја човечка интеракција, мостот што нè поврзува едни со други, тивкото
ткаење на секојдневните односи. Без оглед дали станува збор за обично прашање во
библиотека, за професионален дијалог или за длабока лична средба, комуникацијата
претставува алатка преку која ја разбираме реалноста и се ориентираме во
општествениот свет.
За да се дефинира оваа комплексна појава, различни истражувачи развиле теории
кои го објаснуваат процесот на комуникација од различни аспекти – технички,
психолошки, социјални и културни.
Според Шенон и Вивер комуникацијата е линеарен процес: испраќачот (енкодер)
праќа порака преку канал до примачот (декодер), при што можни се пречки или „шум“
во преносот.85 Иако овој модел е технички ориентиран, тој и денес служи за разбирање
на комуникациските процеси во библиотеките – каде библиотекарот е испраќачот, а
корисникот - примачот, а информацијата или услугата е пораката што се пренесува преку
различни канали (лице во лице, телефон, е-пошта, дигитална платформа).
Развојот на теориите за комуникација продолжува во правец каде што акцентот се
става не само на информацијата, туку и на значењето. Вилијамс и Ричардс го воведуваат
поимот на „контекстуално значење, укажувајќи дека зборовите добиваат смисла само во
специфични културни и општествени рамки.“86
Џејмс Кери, пак, прави дистинкција меѓу два модела: преносен и ритуален.
Преносниот го гледа комуникацискиот процес како пренос на информации, додека
ритуалниот се фокусира на заедничкото искуство, на поврзувањето меѓу луѓето. Според
Кери, читањето книга во библиотека не е само добивање информација, туку чин на
вклучување во културна традиција.87 Во средини со социјална и јазична разновидност,
како што е Тетово, ваквите пристапи се клучни за градење позитивна и продуктивна
комуникација.
Интерактивни и трансакциски модели: акцент на релациите
Во библиотекарската практика, покрај едукативната комуникација која има за цел
да го насочи корисникот кон самостојно пребарување и критичко размислување
најрелевантни се интерактивниот и трансакцискиот модел, бидејќи внесуваат нова
димензија: повратната информација. Библиотекарот мора да слуша, да прашува, да
објаснува начинот на користење на библиотечните услуги, да се ангажира заеднички да
најдат потребна литература и да адаптира однесување согласно потребите на различни
корисници (деца, постари лица, лица со попреченост, студенти, истражувачи).
Комуникацијата не е повеќе еднонасочен тек, туку динамичен, кружен процес во кој
учесниците се истовремено и испраќачи и примачи на пораки. Овие модели се клучни за
разбирање на секојдневната комуникација во библиотека, каде што квалитетот на
интеракцијата помеѓу библиотекарот и корисникот зависи од меѓусебното слушање,
85 Shannon, C. E., & Weaver, W. (1949). The Mathematical Theory of Communication. University of Illinois
Press.
86 Richards, I. A. (1936). The Philosophy of Rhetoric. Oxford University Press.
87 Carey, J. W. (1989). Communication as Culture: Essays on Media and Society. Routledge. 4. Barnlund, D. C.
(1970). A Transactional Model of Communication. In K. K. Sereno & C. D. Mortensen (Eds.),
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
130
толкување и приспособување.88 Дополнително, библиотекарот треба да поседува
комуникациски вештини кои вклучуваат: јасно и разбирливо изразување,
приспособување на различни возрасни и образовни групи, и употреба на соодветни
невербални сигнали (тон, гестови, став).
Влијание на дигиталната трансформација
Дигиталната трансформација во современото општество значително го менува
начинот на комуникација и интеракција помеѓу луѓето, така и во библиотекарството,
вклучувајќи ја и НУ Библиотеката „Кочо Рацин“ - Тетово. Воведувањето на дигитални
алатки, како што се интегрираниот библиотечен систем КОБИСС, електронската
комуникација, социјалните мрежи - значително го проширија обемот и квалитетот на
комуникацијата помеѓу библиотекарот и корисникот. Истражувањата покажуваат дека
дигитализацијата не е само технолошка промена, туку културолошка трансформација
која го менува начинот на интеракција меѓу библиотеката и јавноста.89 Библиотекарите
денес мора да поседуваат дигитална писменост, вештини за електронска комуникација,
како и способност да управуваат со различни онлајн платформи и информации.
Во рамки на истражувањето спроведено во НУ библиотеката „Кочо Рацин“, беа
забележани конкретни примери на вакви промени. Во текот на анкетирањето, една
библиотекарка со повеќе од 20-годишно искуство сподели: „Никогаш не сум помислила
дека ќе давам инструкции за користење на каталог преку чет, или дека ќе добивам
прашања во 22 часот преку Месинџер (Messenger). Но, се прилагодуваме – корисниците
бараат брз одговор и ние се трудиме да бидеме тука за нив.“ Овие искуства покажуваат
дека библиотекарот ја добива улогата на дигитален медијатор, кој ги спојува
традиционалните вредности со новите комуникациски канали. За корисниците,
придобивките вклучуваат достапност до услуги 24/7, поголема брзина и лесен пристап
до информации.
Сепак, како што укажуваат и други автори, дигиталната трансформација може да
создаде дигитален јаз, особено меѓу постарите генерации или лица со ограничен пристап
до технологија. Во тие случаи, човечкиот елемент станува клучен – библиотекарот не
само што нуди услуга, туку и поддршка, обука и разбирање. Пример за тоа беше
ситуацијата кога еден постар читател научи како да испрати е-порака со помош на
библиотекарот – мал гест, но со големо значење. Со други зборови, успешната дигитална
транзиција подразбира вложување не само во технологија, туку и во континуирана
едукација, адаптација и градење на односи. Како што нагласува АЛА (American Library
Association) „библиотеките треба да бидат дигитално компетентни, но и хуманистички
ориентирани”.90 Во суштина, дигиталната трансформација во библиотеката „Кочо
Рацин“ не е само технолошка – таа е човечка. Таа го збогатува дијалогот меѓу
библиотекарот и корисникот, бара приспособување, емпатија и желба за учење. И
можеби најважно – покажува дека библиотеката останува жив организам, способен да се
развива заедно со заедницата што ја служи. Важен аспект е и културната компетентност,
особено во мултикултурни средини како што е Тетово.
Методологија
За да се добие подлабоко разбирање за комуникациската врска помеѓу
библиотекарот и корисникот во практичен контекст, беше спроведено истражување
88 Pretto, D., & Harris, L. (2020). Digital Literacy and Libraries: Adapting to the Changing Landscape. Library
Trends, 68(4), 789–804.
89 Gulcin, C., & Olsson, M. (2018). Bridging the Digital Divide: Public Libraries and Social Inclusion. Journal of
Librarianship and Information Science, 50(3), 305–317
90 American Library Association (2022). Library Technology Reports: Digital Competency in Libraries.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
131
базирано на квантативен метод – анкета меѓу 15 библиотекари ангажирани во различни
оддели на НУ библиотека „Кочо Рацин“ – Тетово. Анкетата содржеше 10 прашања, од
кои повеќето беа со затворен тип, а неколку беа отворени за поквалитативна анализа.
Целта на анкетата беше да се добијат релевантни податоци за нивните практични
искуства, перцепции и предизвици во однос на комуникацијата со корисниците, со
намера да се идентификуваат можности за унапредување на услугите.
1. Работно искуство на библиотекарите
Од анализата произлегува дека најголемиот дел од испитаниците (80%)
располагаат со работно искуство во траење од 5 до 15 години, додека преостанатите 20%
имаат над 20-годишен професионален ангажман. Оваа распределба укажува дека
библиотекарите располагаат со значајно професионално искуство, што е суштинска
основа за развивање и примена на ефективни комуникациски вештини во секојдневната
работа со корисници.
2. Комуникациски предизвици во пракса
Библиотекарите идентификуваат неколку клучни предизвици во процесот на
комуникација:
• Појави на недоволна трпеливост кај поединечни корисници (забележано од 3
испитаници);
• Ограниченото време што корисниците го имаат на располагање за детална
консултација (5 испитаници);
• Слаба соработка или пасивност кај одредени корисници (1 испитаник);
• Ниско ниво на информираност за библиотечните услуги (6 испитаници).
Овие наоди укажуваат на потребата од поголема достапност на информации и
проактивен пристап, кој ќе ги поттикне корисниците на подлабока интеракција со
библиотекарите. Се наметнува потребата од стратегија која вклучува едукација, јасна
комуникација и создавање пријателска средина која ја олеснува меѓусебната размена.
3. Идентификувани стратегии за унапредување на комуникацијата
Анкетираните библиотекари предложуваат неколку конкретни методи кои го
подобруваат квалитетот на комуникацијата:
• Употреба на љубезен и пријателски тон во разговорот (споменато од 10
испитаници);
• Објаснување на процедурите на едноставен и разбирлив начин (6 испитаници);
• Активно слушање и покажување интерес за потребите на корисникот (1
испитаник);
• Обезбедување писмени насоки, флаери и визуелни помагала (2 испитаници).
Овие резултати потврдуваат дека ефективната комуникација во библиотеката не се
заснова само на пренос на информации, туку и на разбирање, емпатија и приспособување
кон различните профили на корисници.
4. Потреба од професионална надградба
Значително мнозинство од библиотекарите (13 од вкупно 15) изразиле јасна
потреба за дополнителна едукација во областа на комуникациските вештини.
Преостанатите двајца испитаници преферираат интерни работилници како форма на
неформално стручно усовршување. Овие одговори ја истакнуваат подготвеноста и
отвореноста на кадарот за постојан професионален развој, како и нивната посветеност
кон подобрување на квалитетот на услугите што им ги нудат на граѓаните. Подолу се
прикажани графикони кој визуелно ги претставува клучните резултати од анкетата:
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
132
Графикон 1. Работно искуство (13 со 5 до 15-годишно работно искуство; 2 со над 20-годишно
работно искуство)
Графикон 2. Предизвици во комуникација
Графикон 3. Техники за подобрување на комуникација
13
2
0
2
4
6
8
10
12
14
Работно искуство
0 1 2 3 4 5 6 7
Проблеми со трпението со корисниците
Недостаток на време кај корисниците
Јазична бариера
Недоволно информирање
Предизвици во Комуникација
Column1
0
2
4
6
8
10
12
Насмевка и пријателски
тон
Прецизно и точно
објаснување
Активно слушање Кратки пишани упатства и
флаери
Текники за подобрување на комуникација
Series 1
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
133
Графикон 4. Потреба од дополнителна обука
Поврзаност на добиените податоци со целта на трудот и теоретската рамка
Анализата на анкетните податоци укажа на неколку клучни аспекти што ја
потврдуваат важноста на комуникацијата како основа на успешното функционирање на
библиотеките. Притоа, резултатите директно ја поддржуваат основната цел на овој труд
– да се прикаже како комуникацијата помеѓу библиотекарот и корисникот влијае врз
квалитетот на библиотечната услуга.
Анкетата покажа дека мнозинството библиотекари (12 од вкупно 15) секојдневно
се соочуваат со дигитално писмени корисници, што ги предизвикува да бидат
подготвени за динамична, прилагодлива комуникација. Ова се надоврзува на
интерактивните комуникациски модели, кои ја нагласуваат неопходноста од двонасочна
размена на информации, активна повратна врска и емпатија во односите. Имено, самите
библиотекари посочуваат дека користат техники како пријателски тон, активно слушање
и прецизно објаснување на информации – елементи кои се во срцевината на ефикасната
комуникација според моделите на Барнлунд и Шрам (Barnlund и Schramm).
Од аспект на Шенон-виверовиот линеарен модел, дел од библиотекарите истакнаа
пречки во разбирањето на информациите од страна на корисниците, како и присуство на
„шум“ – во вид на недоволна информираност или недостиг на интерес за читање. Овие
наоди потврдуваат дека комуникацијата не е секогаш директна и дека бара дополнителен
напор за да биде успешно реализирана. Според Бериша, ефективната комуникација во
библиотеката бара длабоко познавање на потребите на корисниците и способност за
насочување кон соодветните извори.91
Интересно е и тоа што најголем дел од библиотекарите (13 од вкупно 15) сметаат
дека имаат потреба од дополнителна обука за комуникациски вештини. Оваа
самосвесност е во склад со хуманистичките пристапи кон библиотечната професија, каде
што личниот развој на библиотекарот и неговата способност за разбирање и адаптација
се клучни фактори за успешно корисничко искуство.
Дополнително, воочени се специфични предизвици како недостиг на простор и
време, но и потреба од трпение кон корисниците кои не се секогаш отворени за
соработка. Овие искуства го надополнуваат теоретскиот дел од трудот и сведочат за
важноста на контекстуализација на комуникациските модели – не само како апстрактни
теории, туку како реални насоки кои можат да се применат и евалуираат низ
секојдневната библиотечна практика.
91 Berisha (2008): Roli i bibliotekarit si ndërmjetës.
87%
13%
Потреба од дополнителна
обука
Да, имаат потреба од
обука
Би сакале интерна обука
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
134
На крај, резултатите сугерираат дека ефективната библиотечна комуникација не се
состои само од пренос на информации, туку и од развој на доверба, разбирање и
професионална етика, со што директно се потврдува основната теза на овој труд. Во
рамките на својата мисија за унапредување на комуникацијата со корисниците, НУ
Библиотека „Кочо Рацин” – Тетово реализира повеќе активности. Меѓу нив се
издвојуваат:
• Клубот на читатели - кој организира редовни средби каде се дебатира и
дискутира за книги, што ја зајакнува заедницата;
• Препораки на книги преку аудио - библиотеката нуди аудио препораки за
книги испратени од читатели, достапни преку социјалните мрежи
овозможувајќи информации на иновативен начин;
• Литературни конкурси - како оној за најдобра поетска творба, кој дава
мотив и креативност;
• Запознај ја библиотеката - проект што ја поттикнува љубовта кон книгата
и читањето од најрана возраст.
Заклучок
Комуникацијата помеѓу библиотекарот и корисникот претставува суштински
елемент во современата библиотечна дејност. Таа не е само средство за размена на
информации, туку и процес на меѓусебно разбирање, поддршка и создавање пријателска
и доверлива средина за учење и истражување. Во еден се подинамичен и дигитализиран
свет, улогата на библиотекарот добива нова димензија – од традиционален чувар на
книги, до активен комуникатор, посредник и дигитален водич. Теоретските рамки
покажуваат дека ефективната комуникација се темели на јасност, емпатија, културна
чувствителност и технолошка подготвеност. „Библиотекарите ја разбираат важноста од
тоа да им се претстави вредноста на библиотеката на засегнатите страни” со тоа што
комуникацијата како испраќач и примач е витална лидерска вештина.92
Практичниот дел од трудот, преку анализата на анкетата потврди дека
библиотекарите ја препознаваат важноста на комуникацијата, но и потребата од
постојано унапредување – особено во однос на дигиталните алатки. Овој труд укажува
дека библиотеките кои инвестираат во комуникациски вештини, обуки и дигитални
решенија успеваат не само да го одржат интересот на корисниците, туку и да го зголемат.
Комуникацијата, во оваа смисла, станува клучна алатка за социјална инклузија, културна
медијација и поддршка на целоживотното учење.
Библиотекарот на иднината е човекољубив комуникатор - отворен, едукатор и
културен медијатор адаптибилен на потребите на секој поединец.
Таа визија веќе се реализира, чекор по чекор, и во библиотеките како што е НУ
Библиотека „Koчо Рацин” – Тетово.
Користена литература
1. 1.Shannon, C. E., & Weaver, W. (1949). The Mathematical Theory of Communication.
University of Illinois Press.
2. Richards, I. A. (1936). The Philosophy of Rhetoric. Oxford University Press.
3. Carey, J. W. (1989). Communication as Culture: Essays on Media and Society.
Routledge. 4. Barnlund, D. C. (1970). A Transactional Model of Communication. In K.
K. Sereno & C. D. Mortensen (Eds.), Foundations of Communication Theory (pp. 83–
92). Harper & Row.
92 Weisburg H. K., Carroll K., . (2022). The art of communication. Santa Barbara, California: Libraries Unlimited,
an imprint of ABC-CLIO, LLC.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
135
4. Pretto, D., & Harris, L. (2020). Digital Literacy and Libraries: Adapting to the Changing
Landscape. Library Trends, 68(4), 789–804.
5. Gulcin, C., & Olsson, M. (2018). Bridging the Digital Divide: Public Libraries and
Social Inclusion. Journal of Librarianship and Information Science, 50(3), 305–317
6. American Library Association (2022). Library Technology Reports: Digital Competency
in Libraries.
7. Berisha (2008): Roli i bibliotekarit si ndërmjetës.
8. Weisburg H. K., Carroll K., . (2022). The art of communication. Santa Barbara,
California: Libraries Unlimited, an imprint of ABC-CLIO, LLC.
Abstract
Communication in libraries represents a key process that enables a quality user
experience and successful delivery of library services. This paper aims to explore the
communication link between the librarian and the user by combining theoretical concepts and
practical experiences. The theoretical framework analyzes definitions and communication
models applicable to library work, with a focus on the needs of different user categories. The
research is based on observations, analysis of communication situations at the 'Kočo Racin'
Library in Tetovo, and a short survey conducted with librarians from various departments.
Through specific examples, the paper identifies the most common communication situations,
good practices, and challenges. The results show that a flexible approach and adaptation to
users’ individual needs are essential to go beyond theoretical models and improve library
services.
Keywords: communication, librarian, user, library, services, best practices,
communication models.
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
136
КОМУНИКАЦИСКА ВРСКА ПОМЕЃУ КОРИСНИКОТ И
БИБЛИОТЕКАРОТ (ПРИМЕРИ НА ДОБРА ПРАКТИКА: „МОЈАТА
БИБЛИОТЕКА“)
Сандра Глигоријевска, библиотекар
ЈОУ Библиотека „Тане Георгиевски“ Куманово
sandra.gligorijevska@hotmail.com
Апстракт
Бидејќи голем број на корисници не се свесни за своите информациски потреби,
библиотекарот е тој што треба да ги сруши бариерите кои прават опструкции на
зголемување на приливот информации на читателите; тој истовремено е и информатор и
насочувач на корисниците.
Во овој труд сакам да ја образложам важноста на оваа врска (библиотекар-читател)
и на кои начини може да се зајакне и продлабочи. Библиотекарите имаат клучна улога
во создавањето на врска помеѓу читателот и книгата. Живееме во време кога читателите
сѐ повеќе се осврнуваат на електронски извори (е-книги во ПДФ и останати формати), и
со тоа врската со библиотекарите и библиотеките воопшто е сѐ потенка и послаба. Во
ова модерно време на напредна технологија, библиотеката не е само библиотека - нуди
и поврзување на интернет, разни работилници и предавања на теми од културата; сѐ со
цел да се приближи до модерниот читател и неговите потреби.
Како една алатка која го помага ова зближување е сегментот „Мојата библиотека“
на https://mk.cobiss.net/, која библиотекарите ја препорачуваат на корисниците, со цел за
полесен пристап кон информациите кои се достапни на сите членки на библиотеката.
Клучни зборови: библиотекар, корисници, комуникација, информации,
насочување, Мојата библиотека.
Вовед
Скоро и да не постои библиотека која што е само библиотека во буквална смисла
на зборот. Модерните библиотеки не се ограничени на класичното позајмување/враќање
на книжни единици; нудат и едукативни работилници, книжевни клубови, пристап до
Интернет и други ресурси за секој корисник кој ќе влезе во просториите.
Библиотекарите треба да се едуцирани да помагаат при истражувања, да даваат
препораки за читање, а со постоењето на меѓубиблиотечни позајмици пристапот кон
граѓа (без разлика дали е книжна или некнижна) е само прашање на време.93
Петте закони на библиотеките
Шијали Р. Ранганатан бил трансформативна фигура во полето на
библиотекарството како наука. Тој бил индиски библиотекар, математичар и визионер
чиишто идеи донеле големи придонеси за библиотекарската наука. Неговите бројни
теоретски достигнувања, како и неговиот развој на Петте закони на библиотекарската
наука го трансформираат библиотекарството во сериозна дисциплина ориентирана кон
корисникот.
Петте закони на библиотекарството претставуваат збир од норми, согледувања и
водичи за добри практики во библиотечното работење, и многу библиотекари во светот
ги користат како водич во филозофијата и основата на работењето.
93 https://worldliteraturetoday.org/blog/cultural-cross-sections/last-free-space-linda-stack-nelson
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
137
Овие закони се:
1. Книгите постојат да се читаат;
2. За секој читател има книга;
3. Секоја книга има свој читател;
4. Заштеда на времето на читателот;
5. Библиотеката е организам кој постојано расте.
Особено внимание се посветува на третиот и четвртиот закон. Третиот закон за
библиотекарската наука „Секоја книга има свој читател“, значи дека книгите во една
библиотека секогаш имаат свое место во просториите на истата, без разлика колку мал
дел од демографијата ќе ги користи. Затоа, за секоја книга во една библиотека да дојде
до својот читател треба да се има подготвен стручен кадар од компетентни
библиотекари, кои ова правило ќе го спроведат во пракса.
Четвртиот закон вели „Заштеда на времето на читателот“. Секогаш треба да
претпоставиме дека корисникот е зафатена личност со веќе испланирано време на
располагање. Дел од ефективноста на услужувањето на своите корисници е способноста
на библиотекарот да ги исполни нивните барања и потреби со брза и ефективна услуга.
За библиотекарската наука да биде во тек со случувањата на модерната
информатичка сцена, Мајкл Горман (реномиран британски библиотекар и поранешен
претседател на Американската библиотекарска асоцијација) заедно со Волт Крафорд
предлагаат унапредување и модернизирање на горенаведените закони во своето дело
„Future Libraries: Dreams, Madness, and Realities“ [American Library Association, 1995],
(стр. 8):
1. Библиотеките му служат на човештвото;
2. Почитување на сите форми преку кои се пренесува знаењето;
3. Интелигентно користење на технологијата за подобрување на услугата;
4. Заштита на бесплатниот пристап до знаењето;
5. Да се почитува минатото додека се создава иднината. 94
Библиотекари и корисници
Во текстот „Personal relations between librarians and readers“, Семјуел С. Грин
(Samuel S. Green) вели дека на корисниците на библиотеките им треба помош и
асистенција при разни истражувања, а особено на корисниците на кои овој процес на
пребарување им е сосема непознат. Сепак, при пружањето ваква помош, за
библиотекарот постојат очигледни ограничувања, а истите ги диктира здравиот разум.
Tака, ниту еден библиотекар нема да преземе одговорност со препорачување книги со
насоки за лекување на болести, ниту пак да дава правни совети. Затоа, многу е важна
комуникацијата со читателот/корисникот, преку која библиотекарот ги осознава
потребите на истиот. Еден од најдобрите начини да се популаризира библиотеката е
отворена комуникација со корисниците. Низ разговор за нивните интереси,
библиотекарот може да извлече информации кои може да ги користи при натамошното
нудење на помош при снабдување на корисникот со литература.95
Како што настануваат промени во информациската индустрија и во
документаристиката, така се менува и улогата на библиотекарот. Со напредокот на
технологијата и брзината на спроведување на информациите, и библиотекарите
паралелно ги усовршуваат и унапредуваат своите вештини. Библиотекарот треба да знае
како да прибере информации од релевантни извори, кои што воедно треба да бидат
94 https://www.librarianshipstudies.com/2017/09/five-laws-of-library-science.html
95 Green, S. S. (orig. published in 1876, re-published in 1993). "Personal relations between librarians and readers".
Library journal, June 15, p. 84-85
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
138
ефикасно организирани за нивно успешно користење. Не треба да се ограничуваме само
на еден информациски извор, затоа што во денешно време со напредокот на
информациската технологија имаме многу опции за собирање корисни информации.
Нормално дека секоја информација на која што наидуваме во нашата работа не е
релевантна за нашите потреби и затоа ние како библиотекари треба да знаеме да
направиме селекција на истите за да можеме што поконкретно и поконцизно да ја
пренесеме на нашите корисници.
Според формулациите на Националната комисија за библиотеки и информациски
служби на САД, усвоени и од УНЕСКО, може да се направи краток увид на корисникот
како дефиниција: „Корисници се оние поединци кои имаат единствени информациски,
образовни, психолошки и општествени потреби.“96 Во секој случај, корисниците може
да ги поделиме во 2 основни категории:
➢ Индивидуални корисници - поединци
➢ Колективни корисници - разни установи
Може да се каже дека добар дел од индивидуалните корисници не се сосема свесни
за своите информациски способности и затоа библиотеките со своите библиотекари
свесно ја преземаат улогата на информатори за да ги направат своите корисници
„информациски писмени“. Секојдневното присуство на медиумите и социјалните мрежи
во нашите животи претставува силна конкуренција за пополнување на слободното време
кое што го имаме сѐ помалку и кое што се стремиме да го искористиме квалитетно; и со
тоа кај помладата популација полека но сигурно интересот за книгите секојдневно опаѓа.
Земајќи го ова предвид, издавачите освен во печатен примерок, книжевните дела (без
разлика дали стручни или белетристика) ги издаваат и во електронски формат, односно
ПДФ, ЕПУБ (EPUB), аудио-книги и др.
Затоа библиотеките заедно со своите библиотекари, треба во чекор да ги следат
трендовите на ширење на информациите, сѐ со цел да може да им се излезе во пресрет
на своите корисници и да бидат во тренд со модерните времиња на технолошко-
информациски напредок.
При работа со корисниците, една од главните цели на библиотекарот е да ги насочи
и да им ги пружи информациите кои што им се потребни. Прва информација со која што
корисникот треба да биде запознаен е содржината на книжниот фонд на библиотеката,
како и работното време на истата; да знае да ги користи каталозите, како и електронските
каталози достапни онлајн. 97
КОБИСС и КОБИСС+ (COBISS и COBISS+)
Уште од 2004 година, во ЈОУ Библиотека „Тане Георгиевски“ - Куманово, овој
процес на модернизирање на библиотечни пребарувања донесе многу новитети со кои
беа запознаени првин библиотекарите, а потоа и корисниците.
КОБИСС претставува организациски модел за поврзување на библиотеките во
национален библиотечно-информациски систем со заемна каталогизација, заемна
библиографско-каталошка база на податоци КОБИБ (COBIB) и локални бази на
податоци на библиотеките учеснички, база на податоци за библиотеките КОЛИБ
(COLIB), нормативна база на податоци КОНОР (CONOR) и бројни други функции.
КОБИСС+ им овозможува на библиотеките и на корисниците на библиотеките
онлајн пристап до заемната библиографско-каталошка база на податоци КОБИБ,
локалните бази на податоци и други бази во системот КОБИСС. Овој сегмент е наменет
96 Line, M. B.; Vickers, S. 1989. "Pristup i dostupnost iz perspektive korisnika". Zagreb : Hrvatsko bibliotekarsko
društvo.
97 Сечиќ, Д. (1998). Информациски услуги во библиотека. Скопје : Народна и универзитетска библиотека
„Св. Климент Охридски“.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
139
за сите кои бараат информации за граѓа или граѓа која е на располагање во библиотеките
и е слободно достапна за сите корисници, без разлика дали се членови на библиотеката
или не.
Сл. 1 Статистички податоци за користење на КОБИСС+
Сите корисници можат без било какви ограничувања да пребаруваат по
заедничкиот каталог на библиотеките КОБИБ (стандардно поставување), локалните и
повеќето други бази на податоци. КОБИСС+ овозможува пребарување и преглед на
библиографските записи за граѓата, а записите можат да содржат и линкови до целосни
текстови или други сервиси (на пр. електронски извори) надвор од апликацијата
КОБИСС+. Таквите сервиси можат да имаат ограничувања со лиценца кои се врзани со
договор помеѓу понудувачот на услугите и библиотеката, која тие сервиси им ги нуди на
корисниците. За пристап до лиценцираните извори е неопходно авторизирано
пријавување на корисникот.98
Користење на сегментот Моја библиотека
Со напредокот на информатичката технологија и за да остане во тек со модерните
времиња и потреби на читателите, на веб-страната www.mk.cobiss.net е развиен
сегментот Мојот профил КОБИСС (Мојата библиотека). Во само неколку чекори,
корисниците на библиотеките членки во КОБИСС може да си направат сопствен профил
за да имаат увид во зајмената граѓа.
Сл. 2 Почетна страна на порталот КОБИСС
За разлика од рачното пребарување на библиотечни каталози во минатото,
компјутерското пребарување преку интернет има голем број предности. Со самиот факт
дека е овозможено пребарување по клучни зборови, имиња, наслови и зборови од наслов,
читателот/корисник има повеќе опции доколку му е познат само дел од насловот, или
дел од името и презимето на авторот, како и областа која сака да ја истражува (пр.
педијатрија, математика, земјоделство итн.).
Секоја добро организирана библиотека и едуциран библиотекар на некој начин
треба да ги предвидуваат потребите на своите корисници, познавајќи ја состојбата на
98 https://www.cobiss.net/mk/platforma-cobiss.htm (пристапено на 25.4.2025 г.)
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
140
информацискиот напредок и следејќи ги промените во соседните земји па и пошироко.
Затоа библиотекарот треба да се прилагоди на новостите и секојдневно да ги унапредува
своите знаења со цел да понуди подобри услуги на корисниците.
Со тоа што на читателот му се овозможува пристап до слободно пребарување и
увид во зајмената книжна/некнижна граѓа, во целост го поддржуваме четвртиот закон на
библиотеките според Ранганатан, а тоа е заштеда на времето на читателот.
Во просториите на нашата библиотека во февруари 2023 година беа одржани
едукативна работилница на тема Пребарување во библиотеките некогаш и денес - од
класични каталози до системот КОБИСС. Работилницата беше од отворен тип и имаше
можност за слободно присуство на сите корисници на Библиотеката. Ние како
библиотекари им го доближивме значењето на овој сегмент, како за осамостојување на
читателот при користењето на библиотечните услуги, така и за заштеда на неговото
лично слободно време.
Преку директна презентација им покажавме на заинтересираните како да направат
свој профил, но и ги запознавме со придобивките од користење на мрежата КОБИСС во
своја корист при добивање на информации. Освен во зајмената граѓа, корисникот има
увид како во книжниот фонд застапен во локалната база, така и во локалните бази на
сите библиотеки членки на системот КОБИСС, историјат на зајмувања, изминување на
членството и останато.
Сл. 3 Увид во зајмена граѓа на личниот профил на КОБИСС+
Со креирањето на свој индивидуален профил, корисникот формира свој виртуелен
влез во базите на податоци на библиотеките членки во КОБИСС мрежата и со големиот
избор за начини на пребарување и преку насочување од страна на библиотекарите,
читателот станува способен самиот да формира свои виртуелни полици, на кои сместува
книги кои му се во листата за читање.
Со имањето на опцијата Моја полица, за да биде во тек со дигиталната ера и да се
избегне рачното пишување на списоци за читање, корисникот има можност да си
организира онлајн лична библиотека, и да си создаде електронски полици кои ќе ги
уреди по свој личен вкус.
Сл. 4 Сегментот Моја полица
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
141
Со пребарување на клучни зборови кои што нѐ интересираат, ја одбираме
избраната книжна единица и ја додаваме на полица која што сакаме да ја пополниме и
на која може да се даде назив по желба.
Сл. 5 Избор на книжна граѓа за зачувување во Мојата полица
Заклучок
Факт е дека технолошкиот напредок е неминовен и се случува брзо, како дел од
нашиот секојдневен живот. Затоа библиотекарот треба да ја искористи секоја можност
да се надогради првин себе си и своите знаења, за потоа истите да ги пренесе и на
читателите корисници за остварување на една заедничка цел, а тоа е подобрување на
меѓусебната комуникација и проширување на своите хоризонти. Бидејќи само преку
споделување на знаењето и информациите може да изградиме комуникациски мост кој
со текот на времето само повеќе ќе се зацврстува преку река од информации.
Користена литература
1. https://worldliteraturetoday.org/blog/cultural-cross-sections/last-free-space-linda-stack-
nelson (пристапено на 15.4.2025 г.)
2. Green, S. S. (orig. published in 1876, re-published in 1993). "Personal relations between
librarians and readers". Library journal, June 15, p. 84-85.
3. Line, M. B.; Vickers, S. (1989). "Pristup i dostupnost iz perspektive korisnika". Zagreb :
Hrvatsko bibliotekarsko društvo.
4. Сечиќ, Д. (1998). Информациски услуги во библиотека. Скопје : Народна и
универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“.
5. https://www.cobiss.net/mk/platforma-cobiss.htm (пристапено на 22.4.2025 г.)
6. -https://www.librarianshipstudies.com/2017/09/five-laws-of-library-science.html
(пристапено на 22.4.2025 г.)
Abstract
Since a large number of users are not aware of their information needs, the librarian is
the one who needs to break down the barriers that obstruct the increase in the flow of
information to readers; he is simultaneously an informant and a guide for users.
In this paper, I would like to disclose the importance of this connection (librarian-reader)
and in which ways it can be strengthened and deepened. Librarians have a key role in creating
a bond between the reader and the book. We live in a time when readers rely more and more
on electronic sources (e- books in PDF and other formats), and with that the connection with
the librarian and the library in general, is thinner and weaker. In this modern age of advanced
technology, the library isn't just a library- it also offers internet connectivity, various workshops
and lectures on cultural topics; all with the aim of getting closer to the modern reader and his
needs. A tool that helps bringing together the librarian and the reader is the "My library"
segment on https://mk.cobiss.net/, which librarians recommend to users, with the aim of easier
access to information available to all library members.
Keywords: librarian, users, communication, information, guiding, My library
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
142
ЕЛЕКТРОНСКИ ИНФОРМАЦИИ ВО БИБЛИОТЕКИТЕ: ПОДДРШКА ЗА
АКАДЕМСКИ РАЗВОЈ
Маријан Колевски, библиотекар
Национална установа – Универзитетска библиотека
„Св. Климент Охридски“ – Битола
marijankolevski@yahoo.com
Апстракт
Во ерата на дигитализацијата, библиотеките ја трансформираат својата улога,
станувајќи не само места за складирање книги, туку и место за информации, иновации и
општествена интеракција. Тие не само што овозможуваат пристап до знаење, туку и
активно придонесуваат кон развојот на дигиталната писменост, поддржувајќи го
образованието и доживотното учење. Во денешниот глобализиран и дигитализиран свет,
користењето електронските информации стана неопходно во сите аспекти на животот -
од образованието и професионалниот развој, до личната и социјалната интеракција.
Дигиталната писменост претставува основна вештина, суштинска за успешно
функционирање во современото општество.
Овој труд го истражува значењето на електронските информации во библиотеките
и нивниот придонес кон образованието, истражувањето и науката. Исто така, ги
разгледува методите на едукација на корисниците, за управување и користење на
електронските информации во библиотеките, а посебно се истакнати примери на
дигитални платформи што овозможуваат поддршка на академската заедница и го
поттикнуваат научниот развој.
Клучни зборови: дигитализација, дигитална писменост, едукација на корисници,
дигитални платформи, академска заедница, научен развој.
Вовед
Современите библиотеки доживуваат значителна трансформација со воведувањето
на електронски информации во нивните услуги. Технологијата има клучна улога во
нивната еволуција од традиционални простори за складирање книги, во иновативни
центри за дигитални ресурси, интерактивно учење и соработка. Дигиталната технологија
овозможува побрз, полесен и поефикасен пристап до информации, збогатувајќи го
искуството на корисниците при истражување и учење.
Библиотеките ја зајакнуваат својата улога во современото општество преку
дигитализација на своите ресурси, создавајќи онлајн архиви и платформи со глобален
пристап. Денес тие се движечка сила за одржлив развој, поддржувајќи го образованието,
иновациите и културната инклузија, а најважно од сè тие масовно го шират знаењето до
своите корисници. Во време кога пристапот до информациите е од суштинско значење,
библиотеките остануваат незаменлив ресурс и катализатор за општествен напредок.
Со цел да им помогнат на корисниците поефикасно да ги користат електронските
информации, библиотеките организираат обуки и работилници за користење на
информациските системи, како и примена на дигитални алатки за пребарување,
проценка и селекција на релевантни извори. На овој начин, тие активно промовираат
дигитална писменост и поттикнуваат критичко размислување, овозможувајќи им на
студентите, истражувачите и пошироката јавност да се снајдат во огромниот океан на
информации.
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
143
Во контекст на ова, библиотеките не само што обезбедуваат пристап до
електронски информации, туку и ги едуцираат корисниците како да разликуваат
веродостојни информации од дезинформации, како критички да пристапуваат кон
податоците и како да ги применуваат стекнатите знаења во различни аспекти од животот
– било тоа да е академско истражување, професионален развој или секојдневно
донесување одлуки базирани на релевантни информации. Преку стручна поддршка и
интерактивни алатки, библиотеките играат клучна улога во развојот на вештини за
самостојно учење и едукација на корисниците да анализираат, проценуваат и
применуваат електронски информации, на начин што ќе им помогне да носат точни и
релевантни одлуки засновани на факти.
Значењето на електронските информации во библиотеките
Електронските информации играат клучна улога во современите библиотеки,
овозможувајќи поширок, побрз и поефикасен пристап до знаење. Тие го трансформираат
традиционалниот концепт на библиотеките, претворајќи ги во мултифункционални
центри за образование, култура, истражување и заедничко поврзување. На овој начин не
само што ја прошируваат палетата на извори на знаење, туку и го поттикнуваат
критичкото размислување, истражувањето и иновативниот пристап кон образованието.
Електронските информации ги прават библиотеките пофункционални, подостапни
и покорисни за сите категории на корисници. Со нивна помош, библиотеките остануваат
релевантни во дигиталната ера, одржувајќи ја својата улога како двигатели на знаењето
и информациската писменост.
Електронските информации претставуваат дигитални извори на податоци како
онлајн каталози, дигитални архиви, електронски книги, списанија, веб-страници,
аудиовизуелни содржини и сите останати информации кои се достапни електронски. Тие
ги надополнуваат традиционалните печатени материјали и овозможуваат иновативни
начини на учење, истражување и комуникација. Имаат значајна улога и придонес не само
за индивидуалните корисници, туку и за целото општество. Нивното значење за
библиотечните корисници може да се разгледа од повеќе аспекти, вклучувајќи ги
следниве:
1. Достапност и отворен пристап
Електронските информации им овозможуваат на корисниците онлајн пристап до
знаење во секое време, од кое било место, без потреба од физичко присуство во
библиотеката. Ова е особено значајно за студенти, истражувачи и професионалци кои
имаат ограничено време или живеат далеку од библиотеката. Многу библиотеки
поддржуваат иницијативи за отворен пристап (open access), кои им овозможуваат на
корисниците бесплатен пристап до научни трудови и истражувања, со што се поттикнува
ширењето на знаењето на глобално ниво.
2. Ефективност
Со користењето на дигитални алатки за пребарување, корисниците можат брзо да
ги најдат потребните информации, пребарувајќи според одредени параметри.
Дигиталните платформи често вклучуваат функции како што се пребарување по клучни
зборови, автори или теми, филтрирање на податоците и други алатки, кои ја олеснуваат
работата на истражувачите. Со тоа е овозможено брзо пребарување и обработка на
информации, што значително ја зголемува продуктивноста во истражувањето и го
олеснува процесот на учење.
3. Мултимедијални содржини
Електронските информации овозможуваат додавање на мултимедијални елементи
како аудио, видео и слики што го збогатува корисничкото искуство. Визуелните и
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
144
аудиовизуелните содржини го прават учењето поефективно и поинтересно, го олеснува
разбирањето на сложени концепти и овозможува динамично искуство.
4. Придонес кон образованието
Електронските информации го модернизираат образованието нудејќи нови
можности за иновации, интерактивно учење и соработка. Со правилна употреба тие
можат значително да го подобрат квалитетот на образованието и да го поттикнат
критичко размислување и креативноста кај учениците. Затоа електронските информации
се сметаат за клучен ресурс во современото образование и поддржувачи на доживотното
учење.
5. Научен и технолошки напредок
Преку електронските бази на податоци, дигитални книги, научни списанија,
енциклопедии и мултимедијални ресурси, библиотеките нудат широк спектар на
информации што ги покриваат сите области на науката, културата и технологијата.
Електронските информации се од суштинско значење за истражувачите и научниците,
бидејќи брзиот пристап до информации и глобална соработка овозможуваат побрзо
откривање нови технологии, медицински терапии и научни иновации.
6. Зачувување на материјалите
Електронските информации имаат клучна улога во работењето на библиотеките,
особено во нивната улога на чувари на културното наследство. Тие овозможуваат
оригиналните материјали како ретки книги, ракописи и историски документи да се
заштитат од физичко оштетување, бидејќи нивните дигиталните копии ги заменуваат за
секојдневна употреба, а тоа го спречува губењето на значајни историски податоци. Ова
не само што го продолжува нивниот животен век, туку и им овозможува на идните
генерации да пристапат до нив без ризик од оштетување на оригиналите.
Едукација за користење на електронски информации во библиотеките
Во време кога технологијата напредува со неверојатна брзина, информатичките
способностите кои понекогаш ги сметавме за опционални, денес се неопходни. Според
одредени истражувања, корисниците често се соочуваат со проблеми при пребарувањето
и навигацијата низ електронските извори, што го ограничува нивното искористување.
Дигиталните вештини не вклучуваат само користење на компјутер и интернет, туку и
критичко размислување за информацијата, комуникацијата, управување со податоците
и решавање на проблеми во дигиталната средина. Корисниците треба да научат како
правилно да користат дигитални алатки, да пребаруваат и проценуваат информации,
како и да ги заштитат своите податоци во дигиталниот свет. Затоа библиотеките играат
значајна улога во едукацијата на корисниците за користење на електронски информации.
Преку своите програми тие нудат курсеви и обуки за унапредување на дигиталната
писменост, како и за стекнување на основни компјутерски вештини на постари лицата
или лица без дигитални вештини. Тоа често може да се види кај јавните библиотеки кои
често организираат курсеви за користење на софтвер, пребарување на податоци и
заштита на лични онлајн информации.
Постојат повеќе методи што библиотекарите ги користат за едукација на
корисниците за правилно и ефективно користење на електронски информации во
библиотеките. Овие методи можат да се класифицираат во формални и неформални
пристапи и често зависат од видот на библиотеката, ресурсите што ги има на
располагање, како и категоријата на корисниците. Најчести методи за едукација на
корисници се:
1. Обуки и работилници
На овие работилници корисниците најпрво стекнуваат основи на пребарување
електронски информации. Тие се запознаваат со основните техники за пребарување на
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
145
онлајн каталози, бази на податоци и дигитални архиви. Ако целната група на корисници
се истражувачи, наставници и студенти, тие дополнително се обучуваат за користење на
академски бази на податоци.
Разликувањето на веродостојни извори од лажни информации е клучна вештина во
дигиталната ера. Затоа е важно библиотеките да организираат вакви работилници каде
корисниците ќе научат како да ја проверат информацијата, да утврдат кој ја објавил, каде
ја објавил, дали е од доверлив медиум, академски извор или владина институција, дали
и други реномирани медиуми ја потврдуваат истата информација итн.
2. Водичи, прирачници и флаери
Овие печатени или дигитални документи нудат чекор-по-чекор инструкции за
користење на бази на податоци, каталози и дигитални архиви, со цел да им помогнат на
корисниците полесно да пристапат, пребаруваат и користат електронски извори на
информации. Овие ресурси се дизајнирани да бидат разбирливи, практични и со
конкретни примери и илустрации за полесно совладување на процесот.
3. Онлајн курсеви и туторијали
Онлајн водичите и туторијалите се корисни алатки за обука на корисниците за
користење на електронски информации. Овие ресурси најчесто се достапни да веб-
страните на библиотеките и на корисниците им нудат онлајн пристап до видеа, блогови,
линкови и други ресурси кои нудат информации за користење на електронски
информации. Овие методи можат да бидат доста корисни за самостојно или
интерактивно учење.
4. Персонализирана помош и консултации
Оваа персонализирана помош секојдневно ја нудат библиотекарите кои се
соочуваат со специфични и различни истражувачки потреби на корисниците. Заради
различните области на истражување, библиотекарите ги насочуваат корисниците кон
соодветни и релевантни електронски извори, бази на податоци и дигитални архиви.
Персонализираните консултации можат да се одвиваат во библиотека, преку е-пошта
или телефон, во зависност од потребите и можностите на корисниците.
Овие методи на едукација на корисници за користење на електронски информации
ја унапредуваат дигиталната писменост на корисниците и ја зајакнуваат нивната
независност во истражувачкиот процес. Курсевите и работилниците овозможуваат
динамично и интерактивно учење, што ги прави најдобар избор за темелна и
прилагодлива едукација според потребите на корисниците. Сепак, и другите методи како
видео упатства, водичите, флаери и консултации имаат своја улога во процесот на
едукација. Соработката помеѓу библиотекарот и корисникот е клучната точка за
постигнување успех во реализација на потребите на корисниците.99 Додека пак
комбинирањето на различните пристапи му овозможува на корисникот да добие
покомплетна и поефикасна поддршка, помагајќи му полесно и подлабоко да ги совлада
електронските информации.
Дигитални платформи за академски развој
Електронските информации играат клучна улога во академскиот развој, бидејќи
овозможуваат брз пристап до релевантни извори на знаење, научни истражувања и
образовни материјали. Тие се достапни на одредени дигитални платформи, каде што
корисниците можат да ги прегледуваат, споделуваат информации, меѓусебно да
комуницираат и да соработуваат.
Научноистражувачките платформи овозможуваат споделување и пребарување на
научни трудови, академски истражувања и студии. Тие им помагаат на истражувачите
99 Боздоганова, М. (2024). „Јавните библиотеки - современи центри на информации во заедницата“.
Библиотекарство: Библиотекарска теорија и практика, Вол. 40, бр. 1-2, стр. 31-37
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
146
да ги прошират своите знаења, го поттикнуваат академскиот дијалог меѓу различни
институции и активно придонесуваат кон научниот напредок. Во натамошниот дел
издвоени се примери на академски дигитални платформи, каде корисниците можат да
најдат информации од различни научни области. Пристапот до повеќето ресурси од овие
платформи е бесплатен, некои нудат ограничен бесплатен пристап, а за некои најнови
истражувања често се плаќа одреден паричен надомест.
• АНПЕЈВОЛ (UNPAYWALL)100 - библиотечно-информацискиот систем
КОБИСС преку својата веб-апликација на своите корисници им нуди пристап до базата
со податоци АНПЕЈВОЛ. На оваа дигитална платформа е овозможен целосен и слободен
пристап до десетици милиони научни статии, кои се преземени од базите на повеќе од
50.000 издавачи и репозитуриуми. Научните статии се достапни во целосен текст и имаат
слободен пристап, при што АНПЕЈВОЛ претставувајќи сериозен извор на научни
информации.
• ЏЕЈСТОР (JSTOR)101 - содржи огромна колекција со научни списанија и книги
од различни области вклучувајќи природни, општествените и хуманистички науки.
Голем дел од материјалите се рецензирани и имаат висок академски кредибилитет, и
затоа неговата база на податоци е користена глобално од универзитети, истражувачи и
студенти. Иако пристапот не е целосно бесплатен, платформата нуди ограничен
бесплатен пристап до 100 трудови месечно за регистрирани корисници.
• ПАБМЕД (PUBMED)102 - дигитална платформа на Национална библиотека за
медицина (NLM) на САД, која обезбедува стручна литература од областа на медицината,
биомедицина, фармација и целокупното здравје. ПАБМЕД нуди врски до целиот текст
од научните трудови преку веб-страниците на издавачите или преку ПАБМЕД централ
(PUBMED Central) кој е репозиториум за цели текстови со бесплатен пристап.
• ЕУДЛ (EUDL - European Union Digital Library)103 - дигитална библиотека на
Европската унија која нуди отворен пристап до академски и научни публикации од
различни области како од инженерство, компјутерските науки, технологијата,
енергетика, биохемија, медицина, општествени и хуманистички науки.
• ДОАЈ (DOAJ - Directory of Open Access Journals)104 - дигитална библиотека
што содржи висококвалитетни рецензирани списанија од различни научни области, како
природни науки, технологија, медицина, општествени и хуманистички науки.
• Хатитраст (Hathitrust)105 - дигитална библиотека што главно содржи академски
и истражувачки материјали. Содржи обемна база со дигитализирани книги и
публикации, при што дел од содржината е во јавен домен и достапна за бесплатно
читање, додека други материјали се достапни само за членови на поврзани институции.
• Рисрчгејт (ResearchGate)106 – платформа што содржи голем број на стручни
трудови од различни области, како медицина, математика, физика, хемија, биологија и
хуманистички науки. Корисниците имаат бесплатен пристап до ограничен број на
резултати при пребарувањето и прикажани се само најрелевантните резултати. Но тоа
може и да се заобиколи со прецизно дефинирање и менување на клучните зборови.
• Гугл Скалар (Google Scholar)107 - академски пребарувач на Google кој пронаоѓа
научни трудови од различни области. Користи автоматско пребарување низ различни
100 https://plus.cobiss.net/cobiss/mk/mk/unpaywall
101 https://www.jstor.org/
102 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
103 https://eudl.eu/
104 https://doaj.org/
105 https://www.hathitrust.org/
106 https://www.researchgate.net/
107 https://scholar.google.com/
Зборник на трудови
Иновативни библиотечни програми
147
академски извори, но без строга контрола на квалитет. Достапноста на трудовите зависи
од политиките на издавачите.
Овие дигитални платформи се од исклучително значење за академскиот развој,
бидејќи обезбедуваат пристап до вредни ресурси за ученици, студенти, истражувачи и
професионалци. Тие нудат научни трудови, книги, академски списанија и други
едукативни материјали, кои се неопходни за квалитетно истражување и продлабочено
знаење.
Покрај наведените, постојат уште многу други дигитални платформи кои
обезбедуваат поддршка на академската заедница и го поттикнуваат академскиот развој.
Некои од нив, како Академија.еду (Academia.edu), ЕБСКО (EBSCO), Скопус (Scopus) и
Веб оф Сајанс (Web of Science) се особено ценети од академската заедница поради
нивната обемна база на податоци и квалитетот на научните трудови што ги нудат. Сепак,
за пристап до нив најчесто е потребна институционална претплата, која најчесто ја
обезбедуваат истражувачките институции, универзитети и библиотеки. Затоа е потребно
заеднички да се залагаме за зголемување на достапноста на академските ресурси, да
дадеме поддршка на иницијативите за отворен пристап и да создадеме услови за
унапредување на научната соработка на глобално ниво.
Заклучок
Со напредокот на дигитализацијата, библиотеките ќе останат клучни образовни
центри, обезбедувајќи пристап до електронски ресурси, програми за едукација и развој
на дигитални вештини, како и поддршка на академскиот развој. Тие не само што
зачувуваат и дистрибуираат електронски информации, туку и активно придонесуваат за
унапредување на дигиталната писменост, едуцирајќи ги корисниците за нивната
правилна употреба и критичка анализа.
Развојот на критичко размислување и дигитална писменост ќе бидат клучни за
успешно снаоѓање во сложениот свет на електронски информации. Библиотеките играат
значајна улога во овој процес, кои преку разни начини како курсеви, работилници,
водичи, онлајн туторијали и персонализирани консултации, им овозможуваат на
корисниците да ги развијат своите способности за пребарување, анализа и заштита на
информации.
Паралелно со едукативната улога на библиотеките, сè поголемо значење добиваат
и дигиталните платформи кои овозможуваат зачувување, организирање и брз пристап до
содржини, што дополнително го поттикнува академскиот развој и научната
продуктивност. Академските платформи им овозможуваат на студентите,
истражувачите и научниците да пристапат до научноистражувачки и образовни
материјали, поттикнувајќи размена на знаење и иновации. Со оглед на растечката
потреба за електронски информации, овие платформи придонесуваат за унапредување
на научното истражување и образовниот процес, олеснувајќи го доживотното учење и
интердисциплинарна соработка. Поттикнувањето на отворен пристап до академските
материјали претставува суштински чекор кон подемократско и инклузивно знаење,
овозможувајќи им на истражувачите и студентите од различни средини еднаков пристап
до информации.
Во иднина, развојот на дигиталните академски платформи ќе продолжи да го
обликува научниот екосистем, нудејќи сè понапредни алатки за истражување, анализа и
комуникација. За да се овозможи рамноправен пристап до знаење и де се поттикне
глобална размена на идеи, неопходно е заеднички да се залагаме за зголемување на
достапноста на академските ресурси, да ја поддржиме иницијативата за отворен пристап
и да создадеме услови за унапредување на научната соработка на меѓународно ниво.
Само преку интегрирана поддршка од библиотеките, академските институции и
Зборник на трудови Иновативни библиотечни програми
148
научните платформи, ќе можеме целосно да го искористиме потенцијалот на
дигиталната ера и да изградиме одржлива иднина за образованието и науката.
Користена литература
1. Боздоганова, М. (2024) „Јавните библиотеки - современи центри на информации во
заедницата“. Библиотекарство: Библиотекарска теорија и практика, Вол. 40, бр. 1/2.
2. Павличковска, Б. (2023) „Улогата на новите технологии во развојот на современи
библиотечни услуги“. Библиотекарство: Библиотекарска теорија и практика, Вол.
39, бр. 1/2
3. Темелкоска, М (2024) „Електронските извори на податоци: Нов предизвик за
библиотечниот сервис на услуги во 21 век“. Библиотекарство: Библиотекарска
теорија и практика, Вол. 40, бр.1/2.
4. Larose, C (2021) „Balancing Print and Electronic Collections in Public Libraries:
Perspectives for a Changing world“: published by Dalhousie Libraries.
https://ojs.library.dal.ca/djim/article/view/10881 (пристапено на 28.3.2025)
5. Lo, P. Allard, B. Anghelescu, Hermina G.B. et al. (2020) „Transformational leadership
practice in the world’s leading academic libraries“: SAGE Publications,
https://digitalcommons.wayne.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1157&context=slisfrp
(пристапено на 10.4.2025)
6. Makwana, J. (2023) Electronic Resources: A Powerful Source for Library in Modern
Age: Sardar Patel University https://www.researchgate.net/publication/376721698
(пристапено на 04.4.2025)
7. Tenopir, C. (2003) Use and Users of Electronic Library Resources: An Overview and
Analysis of Recent Research Studies: Council on Library and Information Resources
Washington, D.C. https://www.clir.org/wp-content/uploads/sites/6/pub120.pdf
(пристапено на 21.4.2025)
8. Thomas, B. (2020) „Changing Role of Libraries in the Digital World“: Ambitious Books
Private Limited, Kerala. https://doi.org/10.37298/abpl978-81.06 (пристапено на
08.4.2025)
9. Vraneš, А. (2007) „The Role of University Education in Enabling Free Access to
Information“. Journal of Education for Library and Information Science Vol. 48, No. 2,
pp. 139-153. Published By: Association for Library and Information Science Education
(ALISE) https://www.jstor.org/stable/40323815 (пристапено на 20.3.2025)
Abstract
In the era of digitalization, libraries are transforming their roles. They are no longer
merely repositories for storing books but have become hubs for information, innovation, and
social interaction. Libraries not only provide access to knowledge but also actively contribute
to the development of digital literacy, supporting education and lifelong learning. In today's
globalized and digitalized world, electronic information is utilized in all aspects of life - from
education and professional development to personal and social interactions. Digital literacy is
becoming a fundamental skill, indispensable for effective participation in modern society.
This paper examines the significance of electronic information in libraries and its role in
education, research, and scientific endeavors. It also considers methods for educating users in
managing and utilizing electronic information, highlighting examples of digital platforms that
support the academic community and foster scientific development.
Keywords: digitization, digital literacy, user education, digital platforms, academic
community, scientific development.
Издава
НАЦИОНАЛНА УСТАНОВА УНИВЕРЗИТЕТСКА БИБЛИОТЕКА
„СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ - БИТОЛА
За издавачот
м-р Емилија Стефановска - Давкова
Издавачки совет
м-р Јелена Петровска
м–р Гордана Ѓоргиевска - Неделковски
м-р Милка Котевска
Лектура
д-р Јана Михајловска
Техничка и компјутерска обработка
м-р Милка Котевска